Հատուցման Պարտաւորութիւնը Պայմանաւորուած Չէ Թուրքիայի Կողմից Հայոց Ցեղասպանութեան Ճանաչմամբ

Զրուցեց ՄԱՐԻԱՄ ՊԵՏՐՈՍԵԱՆԸ

«Երկիր»-ի հետ ունեցած հարցազրոյցին ընթացքին ՀՅԴ Բիւրոյի անդամ, Հայ դատի եւ քաղաքական հարցերու գրասենեակի պատասխանատու Կիրօ Մանոյեան յայտնած է, որ Դաշնակցութիւնը 2007-էն փոխած է Հայկական հարցին առնչուած իր ռազմավարութիւնը եւ այլեւս միայն Ցեղասպանութեան ճանաչման եւ դատապարտման մասին չի խօսիր, այլ նաեւ` հատուցման: Ան հաստատած է, որ ժամանակն է վերաամրագրելու, որ 2015-ի Համահայկական հռչակագիրը կ՛ուրուագծէր Հայաստանի ընդհանուր մօտեցումները, եւ այդ ուղղութեամբ անհրաժեշտ է աշխուժացնել աշխատանքները:

Ստորեւ` հարցազրոյցին ամբողջութիւնը:

«ԵՐԿԻՐ».- Այսօրուայ` արագ փոփոխուող աշխարհակարգում, երբ աշխարհաքաղաքական խնդիրների լուծման այլ յղացքներ են առաջարկւում, անհրաժեշտութիւն տեսնո՞ւմ էք վերաիմաստաւորելու Օսմանեան կայսրութիւնում հայերի դէմ իրականացուած ցեղասպանութեան հարցը միջազգայնացնելու գործում Հայաստանի մօտեցումն ու ռազմավարութիւնը:

ԿԻՐՕ ՄԱՆՈՅԵԱՆ.- Դաշնակցութիւնը 2007-ից փոխել է իր ռազմավարութիւնը. մենք այլեւ չենք խօսում միայն Ցեղասպանութեան ճանաչման ու դատապարտման մասին, այլեւ խօսում ենք հատուցման մասին: Եղաւ պահ, որ պետութիւնն էլ իր բառամթերքում օգտագործեց «հետեւանքների վերացում» ձեւակերպումը, այդ գիծը սկսեց որդեգրել, որն ամբողջական ուրուագծում ստացաւ 2015-ի յունուարի Համահայկական հռչակագրով: Հռչակագրով նախատեսուած էին քայլեր, որոնք, դժբախտաբար, անհրաժեշտ արդիւնաւէտութեամբ եւ արագութեամբ չկատարուեցին: Բայց այսօր էլ դրանք կարող են իրագործուել:

Կարծում եմ` անհրաժեշտ է, որ մենք այսօր, որպէս պետութիւն, հասարակութիւն, որպէս խորհրդարանական եւ արտախորհրդարանական քաղաքական ուժեր, վերաամրագրենք, որ սա ուրուագծում է մեր ընդհանուր մօտեցումները, եւ այդ ուղղութեամբ տանենք անհրաժեշտ աշխատանք, բացի ՀԱԿ-ից եւ Լեւոն Տէր Պետրոսեանից, որոնք դէմ էին Համահայկական հռչակագրին: Սա այն աշխատանքն է, որը կարելի է իրագործել ոչ անպայման պետութեան ուղղակի մասնակցութեամբ, եթէ, ըստ ոմանց, բարդութիւններ պիտի առաջացնի, բայց պետութեան որոշակի մասնակցութեամբ:

Եթէ սա արագ չարուի, մենք ժամանակ կը կորցնենք մի բանի համար, որը Հայաստանի Հանրապետութեան անկախութեան առաջին իսկ օրուանից չենք կատարել: Թուրքիան Հայաստանի Հանրապետութեան անկախութեան հռչակումից առաջ էլ սկսեց նախապայմաններ դնել, որոնցից մէկը Ցեղասպանութեան ճանաչման հարցն էր, միւսը` որ Հայաստանի Հանրապետութիւնը յայտարարի, թէ տարածքային պահանջ չունի: Հայաստանի անկախացումից անցել է 28 տարի, եւ ճիշդ է, որ Հայաստանը երբեք չի յայտարարել, որ տարածքային պահանջ ունի, բայց չի էլ յայտարարել, որ չունի: Առաւելագոյնը, որն ասել է Հայաստանի Հանրապետութեան այս կամ այն նախագահը` նման խնդիր այս պահին օրակարգում չկայ: Եւ շեշտադրումը, որ` այսօր չկայ, բնաւ չի նշանակում, թէ վաղը չի լինելու: Եւ այն փորձառութիւնից յետոյ, որ ունեցանք Թուրքիայի հետ, այն է` համարեա հրաժարում տարածքային կամ հատուցման իրաւունքից, եւ այսքանից յետոյ Թուրքիան հրաժարուեց Հայաստանի հետ դիւանագիտական յարաբերութիւններ հաստատել, սա յուշում է, որ պէտք է այդ ուղղութեամբ աշխատենք:

Ես յոյս ունեմ, որ կը կարողանանք մօտ ապագայում աշխուժացնել այդ ուղղութեամբ մեր աշխատանքները: Մեր ասելով` նկատի ունեմ Դաշնակցութեանը եւ հայկական կողմին: Մենք բազմիցս յայտարարել ենք, որ սա մէկ կազմակերպութեան խնդիր չէ, այլ` համազգային որոշման, եւ անհրաժեշտ է, որ համազգային ճիգերով կարողանանք այս հարցն առաջ տանել, քանի որ այն արդէն հասունացել է: Աւելի՛ն. Հայաստանի Հանրապետութեան անկախացումից ի վեր այն եղել է տարբեր գիտնականների, մասնագէտների եւ դիւանագէտների օրակարգում: Կրկնում եմ` անպայման չէ, որ սա իշխանութիւնն անի, բայց առանց նրանց մասնակցութեան էլ հարցն առաջ տանել չի լինի: Մենք չենք կիսում այն տեսակէտը, թէ Հայաստանի Հանրապետութիւնը Ցեղասպանութեան ժամանակ գոյութիւն չունէր, ուրեմն չի կարող իրաւատէր լինել: Եթէ խօսքը տարածքների մասին է, ապա դրանց իրաւական հիմքը Վուտրօ Ուիլսընի իրաւարար վճիռն է: Սա բացառապէս Հայաստանի Հանրապետութեան իրաւունքն է, քանի որ վճռում չի ասւում, որ` տարածքները հայերին ենք տալիս կամ արեւմտահայերին: Ի դէպ, այս տարի մենք պէտք է նշենք Հայաստանի Հանրապետութեան Միացեալ յայտարարութեան 100-ամեակը, որը հաստատուել է 1919-ի մայիսի 28-ին, եւ որի մասին Աւետիս Ահարոնեանն ասել է` մենք արեւմտահայ էինք, արեւելահայ էինք, ամերիկահայ էինք, ֆրանսահայ էինք, բայց դարձանք հայ: Սա բոլորիս հայրենիքն է, որի մի մասը շարունակում է գրաւուած մնալ Թուրքիայի կողմից, եւ եթէ ինչ-որ տարածքային հարց պիտի լուծուի, ապա դրա միակ իրաւատէրը Հայաստանն է:

Ինչ վերաբերում է հատուցման այլ ձեւերին, այդտեղ եւս կայ նախընթաց` Իսրայէլի օրինակը, իսկ այսօրուայ Հայաստանի Հանրապետութեան բնակչութեան կէսը, ես համոզուած եմ, Ցեղասպանութիւնը վերապրածների իրաւաժառանգորդներ են: Դժբախտաբար, Ցեղասպանութիւնը միայն Արեւմտեան Հայաստանում չի եղել, նոյն թուրքական զօրքերը նոյն տրամաբանութեամբ ու նպատակներով հասել էին Գիւմրի, Վանաձոր, ուստի բոլորն էլ իրաւաժառանգորդ են: Ըստ այդմ` ժամանակն է, որ Հայաստանի Հանրապետութիւնը հատուցման այլ ձեւերի առաջարկներով հանդէս գայ: Ի վերջոյ, ցեղասպանական յանցագործութիւններ եղել են 1894-ից սկսած եւ առնուազն մինչեւ 1923 թիւը շարունակուել Արաքսի ե՛ւ այս ափին, ե՛ւ այն: Հայաստանի Հանրապետութեան կեցուածքը, ինչպէս նաեւ Դաշնակցութեան, եղել է այն, որ` եկէք յարաբերութիւններ սկսենք` առանց նախապայմանների, յետոյ մնացածը ժամանակի ընթացքում կը տեսնենք: Եթէ 12 տարի առաջ հարցնէիք, Դաշնակցութիւնը կ՛ասէր` մինչեւ Թուրքիան չճանաչի Հայոց ցեղասպանութիւնը, Թուրքիայի հետ պէտք չէ յարաբերութիւններ հաստատել, բայց յետոյ եկանք այն եզրակացութեան, որ կարելի է, առանց նախապայմանների, յարաբերութիւններ հաստատել, բայց սա պէտք է լինի երկու կողմից: Մենք ե՛ւ արձանագրութիւնների ժամանակ, ե՛ւ դրանից յետոյ բազմիցս ասել ենք, որ աշխարհում կայ մօտաւորապէս 70 պետութիւն, որոնք 140-ից աւելի տարածքային վէճ ունեն իրար հետ, եւ որեւէ կապ չունի` խօսքը 10 քմ քառակուսու մասին է, թէ` 10.000, 100.000: Նման վէճեր ունեն ՕԹԱՆ-ի անդամ Անգլիան եւ Սպանիան, ՕԹԱՆ-ի անդամ Թուրքիան եւ Յունաստանը, Միացեալ Նահանգներն ու Քանատան, այսինքն` տարածքային վէճ ունենալը չի նշանակում, որ պէտք է իրար ջարդել, մինչդեռ Թուրքիան, որպէս պատրուակ օգտագործելով նման վէճի առկայութիւնը, ասում է` յարաբերութիւններ պէտք չէ ունենանք: Բայց Թուրքիան պիտի հասկանայ, որ այս քաղաքականութիւնը շարունակելն արդիւնաւէտ չէ:

«Ե.».- Այսօր գործ ունենք նման հարցերում դիրքորոշումը եւ քաղաքականութիւնը խստացնող Թուրքիայի հետ: Այս դէպքում ինչպէ՞ս ենք պատկերացնում մեր հետագայ քայլերը, ի՞նչ ճանապարհով է հնարաւոր հասնել Թուրքիայի դիրքորոշման մեղմացման կամ գուցէ ինչ-որ երկրի՞:

Կ. Մ.- Մենք էլ մեր քաղաքականութիւնը պիտի խստացնենք, թէեւ ես կարծում եմ, որ Թուրքիան չի խստացնում իր դիրքորոշումը, պարզապէս Թուրքիայի համար Հայաստանի հետ յարաբերութիւններ հաստատելն օրակարգից դուրս է` 25-50 առաջնահերթութիւնների թւում չէ: Սա պէտք է առիթ լինի մեզ համար, որ մեր իրաւական հիմքերն ամրացնենք, բայց նաեւ քաղաքական աշխատանքներն այդ ուղղութեամբ մեծացնենք: Ես համոզուած եմ, որ մենք` որպէս հայութիւն, 1987 թուականին Եւրոպական խորհրդարանի ընդունած որոշման նման որոշմանը դէմ կը լինենք, որում ասւում էր, որ Թուրքիան, մինչեւ Եւրոպական Միութեան անդամ դառնալը, պէտք է ճանաչի Հայոց ցեղասպանութիւնը, բայց դրանից յետոյ նշւում էր, թէ Հայոց ցեղասպանութեան ճանաչում` չի նշանակում, որ Թուրքիան որեւէ պարտաւորութիւն ունի: Մենք` որպէս հայութիւն, այս մօտեցումն արդէն փոխել ենք, եւ ճանաչում` նշանակում է ունենալ պարտաւորութիւն: Աւելի՛ն. հատուցման պարտաւորութիւնը պայմանաւորուած չէ Թուրքիայի կողմից Հայոց ցեղասպանութեան ճանաչմամբ: Այսինքն` պարտադիր չէ, որ Թուրքիան Ցեղասպանութիւնը ճանաչի, որ մենք հատուցման հարցեր արծարծենք, քանի որ Ցեղասպանութեան վերաբերեալ հռչակագիրը չի խօսում հատուցման մասին, առհասարակ` տարածքային հարց չկայ: Մենք, մեր խնդրի իւրայատկութիւնից ելնելով, ինչ-որ տեղ կապում ենք տարածքային պահանջները, եւ եթէ յանկարծ բոլորը եզրակացնեն, որ սա ընդամէնը ոճիր էր մարդկութեան դէմ, ուրեմն Թուրքիան պարտաւորութիւն չունի, ո՛չ, ունի: Դրա համար պէտք է բոլոր տեղերում բարձրաձայնել Հայաստանի Հանրապետութեան եւ հայութեան իրաւունքների հարցը եւ իրաւական հիմնաւորման տեսանկիւնից աւելի խորացնել:

«Ե.».- Հաշուի առնելով թուրք-քրտական յարաբերութիւնները, քրտերի դերակատարութեան` ինչ-որ չափով մեծացումը Թուրքիայում, հնարաւո՞ր է նրանց հետ համագործակցութեամբ Թուրքիային ստիպել գնալ Հայկական հարցում դիրքորոշման մեղմացման` ի հարկէ, չմոռանալով քրտերի մասնակցութիւնը Հայոց ցեղասպանութեանը:

Կ. Մ.- Սրանից տարիներ առաջ Տիգրանակերտի նախկին քաղաքապետերից մէկը Երեւանում էր: Ես հարցրեցի` ինչպէ՞ս կը բացատրէք, որ դուք` որպէս քրտամէտ կուսակցութիւն, թրքական խորհրդարանում ներկայացուած էք 26-28 պատգամաւորով, իսկ իշխանութիւնն իր խմբակցութեան մէջ ունի 50 քիւրտ պատգամաւոր: Նա կէսլուրջ-կէսկատակ պարզաբանեց, որ քրտեր են եղել, որոնք մասնակցել են Ցեղասպանութեանը, բայց եղել են նաեւ քրտեր, որոնք չեն մասնակցել, հիմա դրանք մասնակիցների ժառանգներն են: Այսօրուայ Թուրքիայում ամենաառաջադիմական ուժը քրտական է, հասարակութեան մէջ ամենայետադիմականն էլի քրտերն են: Միւս կողմից` քրտական Ժողովուրդների ժողովրդավարական կուսակցութիւնը կարողացաւ փոխել երկրի օրէնքը` ասելով, որ համայնքապետ կարող է լինել ե՛ւ տղամարդը, ե՛ւ կինը` համատեղ համայնքապետութեան սկզբունքով: Հիմա մենք այդ ամենաառաջադիմական ուժի հետ յարաբերութիւններ ունենք: Նրանք ընդունում եւ ճանաչում են Ցեղասպանութեան, ինչպէս նաեւ որոշ քրտերի մասնակցութեան փաստը, բայց ապագան տակաւին ճիշդ նոյն ձեւով չենք տեսնում: Սակայն սա այսօր այն հարցը չէ, որի պատճառով կռուենք իրար հետ կամ էլ չխօսենք: Հաշուի առնելով այն հանգամանքը, որ նրանք Թուրքիայում ամենահալածուածն են, այս հարցով մեր երկխօսութիւնը դանդաղել է, բայց յուսով եմ, որ ժամանակի ընթացքում` ոչ շատ ուշ, դա տեղի կ՛ունենայ:

«Ե.».-  Իսկ Միացեալ Նահանգների կողմից Հայոց ցեղասպանութեան ճանաչումը ո՞ր դէպքում է հնարաւոր, արդեօ՞ք բոլոր նահանգների կողմից, ընդ որում` մէկն է մնացել, ճանաչումը կը յանգեցնի մի օր դրան:

Կ. Մ.- Միացեալ Նահանգներում Հայոց ցեղասպանութեան ճանաչումը համարւում է արտաքին քաղաքականութեան հարց, իսկ արտաքին քաղաքականութիւն վարելը բացառապէս նախագահի իրաւասութիւնն է: Սակայն սա չի նշանակում, որ առանձին նահանգներ, Քոնկրեսի երկու պալատները չեն կարող ինչ-որ բաներ ասել: Բայց գործադիրին օրէնքով պարտադրելը բաւական դժուար է, ուստի քաղաքական խորապատկերը ստեղծելու համար կարեւոր է առանձին նահանգների, Քոնկրեսի այս կամ այն պալատի կողմից Ցեղասպանութեան ճանաչումը: Բայց դրանով ամէն ինչ չի վերջանայ. օրերս Քոնկրեսը մի բանաձեւ որդեգրեց, որի վրայ նախագահ Թրամփը վեթօ դրեց: Ամէն դէպքում կարծում եմ, որ ճիշդ չէ ասել, թէ Միացեալ Նահանգները չեն ճանաչել Ցեղասպանութիւնը: Երբ Ռուսաստանի, Իտալիայի խորհրդարանները, Պելճիքայի խորհրդարանի այս կամ այն պալատները ճանաչող յայտարարութիւն են ընդունում, ասում ենք` այդ երկրները ճանաչել են, բայց որ Միացեալ Նահանգների Քոնկրեսի Ներկայացուցիչների պալատը երեք անգամ ճանաչել է, ասում ենք` Միացեալ Նահանգները չեն ճանաչել: Միացեալ Նահանգների նախագահները հետեւողական չեն եղել, մէկ նախագահ ճանաչել է` Ռիկընը: Հնարաւոր է` Թրամփը ճանաչի, բայց յաջորդ տարի այդ բառը չասի, դա էլ կայ: Իրականում կարեւորն այն է, որ Միացեալ Նահանգները չեն ժխտում, քանի որ 1982-ին ժխտում էին, եւ այն ժամանակ մեծ խնդիր եղաւ, ու ինչ-որ իմաստով համայնքի վերնախաւը պառակտուեց` Միացեալ Նահանգների կառավարութեան ձեռնածութիւնների պատճառով: Օրինակ` արտաքին գործերի նախարարութեան մի տեղեկատուի մէջ չէր ասւում, որ Միացեալ Նահանգները կատարուածները չեն ճանաչում որպէս ցեղասպանութիւն, հիմա նման բան չեն ասում: Թուրքիայում Միացեալ Նահանգների նորանշանակ դեսպանն իր հարցազրոյցում եւս չասաց, որ Ցեղասպանութիւն չի եղել, նա ասաց` 1915-ին կատարուածը 20-րդ դարի ամենամեծ ոճիրներից մէկն է, ինչպէս նախագահն է ասում: Սա տարբերութիւն է, բայց չի բաւարարում: Միւս կողմից` այն փաստը, որ Միացեալ Նահանգների նախագահներն ամէն տարի Ցեղասպանութեան հետ կապուած ուղերձով են հանդէս գալիս, շատ բան է նշանակում: Մի ժամանակ Թուրքիան ուրախանում էր, որ «Ցեղասպանութիւն» բառը չի ասւում, բայց յետոյ խելքի եկաւ` այնպէս չէ, որ ընդհանրապէս բան չի ասւում: Քանի որ տարբեր նահանգներ, Քոնկրեսի Ներկայացուցիչների պալատը ճանաչել են, դա Միացեալ Նահանգների նախագահին ստիպում է հաւատարիմ մնալ այս ճանաչմանը եւ հանդէս գալ ամէնամեայ ուղերձով:

«Ե.».- Միացեալ Նահանգների նախագահի կողմից Հայոց ցեղասպանութեան ճանաչումից քանի՞ երկրի ճանաչում է կախուած, եւ արդեօ՞ք դա կ՛ազդի առաջին հերթին Թուրքիայի դիրքորոշման վրայ:

Կ. Մ.- Բացի նրանից, որ դա կը լինի ճնշում Թուրքիայի վրայ, սակայն «ճնշում» ասուածը պէտք է ճիշդ հասկանալ` ճնշում Թուրքիայի իշխանութեան եւ պետութեան, քաղաքական շրջանակների վրայ եւ ճնշում թուրք հասարակութեան վրայ: Այսօր հէնց թուրք ժխտողներն են ընդունում, որ թուրք հասարակութեան մօտ Ցեղասպանութեան հարցի ընկալման վրայ մեծապէս ազդել են 1975-85 թուականների զինեալ պայքարը եւ տարբեր երկրների կողմից Հայոց ցեղասպանութեան ճանաչումները: Թուրքիայի հասարակութեան մէջ այս հարցը միշտ էլ եղել է: Իսկ թէ ո՞ւմ վրայ կ՛ազդի կամ կ՛ազդի՞ Թուրքիայի վրայ, այո՛, կ՛ազդի: Մենք այս տեսակէտը չենք կիսում, բայց ոմանք ասում են, որ Էրտողանը փոխեց Թուրքիայի կեցուածքը, քանի որ երբ դեռ վարչապետ էր, ուղերձով հանդէս եկաւ, որում խօսք կար` ուղղուած Թուրքիայի հայերին, բացի այս` մէկ-մէկ մասնակցում է այդ առիթով մատուցուող եկեղեցական արարողութիւններին կամ ներկայացուցիչ ուղարկում: Մեր կարծիքով` սա ժխտողական քաղաքականութեան ձեւի փոփոխութիւն է, բայց եթէ կայ որոշ փոփոխութիւն, դա էլ ճնշման արդիւնք է, ինքնաբերաբար չի եղել:

«Ե.».- Ապրիլի 9-ին Լիբանանում Սէուտական Արաբիոյ դեսպանն այցելել է Մեծն Տան Կիլիկիոյ կաթողիկոսարան եւ հանդիպում ունեցել Մեծն Տան Կիլիկիոյ կաթողիկոս Արամ Ա.-ի հետ, նաեւ` Հայոց ցեղասպանութեան յուշարձանի մօտ յարգանքի տուրք է մատուցել Ցեղասպանութեան զոհերի յիշատակին:

Կ. Մ.- 15-20 տարի առաջ, երբ Թուրքիայի հետ յարաբերութիւնները վատ էին, որոշ լրատուամիջոցներում Ցեղասպանութեան մասին յօդուածներ լոյս տեսան, իսկ Սէուտական Արաբիան այն երկիրը չէ, որ մէկի մտքով անցել է նման յօդուած հրապարակել: Դա Ցեղասպանութեան ճանաչմանն ուղղուած դրսեւորում էր Սէուտական Արաբիայի իշխանութիւնների կողմից: Կարծում եմ` դեսպանի այս քայլը եւս Թուրքիայի հետ Սէուտական Արաբիայի յարաբերութիւնների լարուածութեան խորապատկերն է: Բայց միայն Սէուտական Արաբիան չէ, Եգիպտոսում եւ Սուրիայում էլ նման խմորումներ կան: Թուրքիան այնքան է վատացել բոլորի հետ, որ մարդիկ սկսել են իրենց յիշողութեան վրայից իրենց իսկ մեղսակցութեան փոշին մի քիչ մաքրել եւ յիշել, որ Թուրքիան այն սրբերի երկիրը չէ, որի մասին սկսել էին արտայայտուել: