Հայկական Հարցը Թաղելու Կոչուած Մոսկուա֊յի Դաշնագրի 95-ամեակ

Նազարէթ Պէրպէրեան 

1Մարտ 16-ին, 95 տա­րի ա­ռաջ, ­Լե­նի­նի ­Ռու­սաս­տանն ու ­Մուս­թա­ֆա ­Քե­մա­լի ­Թուր­քիան պաշ­տօ­նա­պէս ստո­րագ­րե­ցին ­Հայ­կա­կան ­Հար­ցը թա­ղե­լու կո­չո­ւած միջ-պե­տա­կան պայ­մա­նա­գիր մը։

16 ­Մարտ 1921-ին կնքո­ւած տխրահռ­չակ ­Մոս­կո­ւա­յի ­Դաշ­նագ­րով՝ պոլ­շե­ւի­կեան ­Ռու­սաս­տա­նը եւ քե­մա­լա­կան ­Թուր­քիան պաշ­տօ­նա­պէս «նո­ւի­րա­գոր­ծե­ցին» նո­րան­կախ ­Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թեան յօ­շո­տումն ու, իբ­րեւ պա­տե­րազ­մա­կան գո­ղօ­նի, բա­ժա­նու­մը ի­րենց մի­ջեւ։

Դաշ­նա­գի­րը ինք­նին ի­րա­ւա­կան ոչ մէկ ուժ կը ներ­կա­յաց­նէր. ո՛չ ստո­րագ­րող կող­մե­րը ի­րենք, պայ­մա­նագ­րի կնքման պա­հուն, մի­ջազ­գա­յին ճա­նա­չում վա­յե­լող պե­տու­թիւն­ներ կը ներ­կա­յաց­նէին, ոչ ալ ի­րենց կնքած «բա­րե­կա­մու­թեան եւ եղ­բայ­րու­թեան» ­Դաշ­նա­գի­րը, մի­ջազ­գա­յին ի­րա­ւուն­քի օ­րէն­քով, կրնար պար­տա­ւո­րիչ ըլ­լալ պայ­մա­նագ­րու­թեան մաս­նա­կից չե­ղող ­Հա­յաս­տա­նի հա­մար։

Բայց ի՜նչ ­Մի­ջազ­գա­յին Ի­րա­ւունք, ի՜նչ ­Մի­ջազ­գա­յին Օ­րէնք։
Լե­նին­ներն ու ­Քե­մալ­նե­րը ար­դէն գաղտ­նա­բար կնքած էին սա­դա­յէ­լա­կան զի­նակ­ցու­թիւն մը՝ ընդ­դէմ այս­պէս կո­չո­ւած «Եւ­րո­պա­կան ­Կայ­սե­րա­պաշ­տու­թեան»…

Յա­նուն ­Ցա­րիզ­մի եւ ­Սուլ­թա­նու­թեան տա­պալ­ման ու սե­փա­կան իշ­խա­նու­թեան հաս­տատ­ման՝ Լե­նի­նի «պոլ­շե­ւիկ­ներ»ը եւ ­Քե­մա­լի «ազ­գայ­նա­կան­ներ»ը կե­նաց-մա­հու կռիւ կը մղէին։ Եւ ինչ­պէս ­Ցա­րի ու Սուլ­թա­նի ժա­մա­նակ բա­զում ան­գամ­ներ, այս ան­գամ եւս, թուրք եւ ռուս պե­տա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թիւն­նե­րը, ի­րա­րու դէմ կռո­ւե­լու փո­խա­րէն, «բնա­կան դաշ­նա­կից­ներ» գտած էին ի­րար մէջ…

Թուր­քեւ­խորհր­դա­յին այդ գաղտ­նի զի­նակ­ցու­թիւ­նը իր առ­ջեւ նպա­տակ դրած էր՝ Օ­գոս­տոս 1920-ին կնքո­ւած ­Սեւ­րի ­Դաշ­նա­գի­րը խա­փա­նե­լու հա­մար, ա­ռա­ջին հեր­թին կոր­ծա­նել ան­կախ Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թիւ­նը՝ թրքա­կան սա­լին եւ ռու­սա­կան մուր­ճին մի­ջեւ ճզմե­լով ա­զատ, ան­կախ ու միա­ցեալ ապ­րե­լու հայ ժո­ղո­վուր­դին ար­դա­րա­գոյն ի­րա­ւունքն ու ան­կապ­տե­լի ձգտու­մը։

Այ­դօ­րի­նակ մեղ­սակ­ցու­թեամբ՝ ­Սեպ­տեմ­բեր 1920-ին, ­Կար­միր ­Բա­նակն ու ­Քե­մա­լա­կան ­Զօր­քը միա­ժա­մա­նակ խու­ժե­ցին ­Հա­յաս­տա­նի վրայ, եր­կու կրա­կի մէջ ա­ռին հա­յոց ան­կախ պե­տա­կա­նու­թիւ­նը, գրա­ւե­ցին ­Հա­յաս­տա­նի մեծ մա­սը եւ հան­գիստ չա­ռին՝ մին­չեւ որ ­Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թեան պար­տադ­րե­ցին անձ­նա­տո­ւու­թիւ­նը եւ… պոլ­շե­ւի­կեան իշ­խա­նու­թեան հաս­տա­տու­մը։

Հե­տե­ւա­բար, պոլ­շե­ւիզմն ու քե­մա­լիզ­մը ի­րո­ղա­պէս զգետ­նած էին ար­դէն ­Հա­յաս­տա­նը 1921-ի սկզբնա­ւո­րու­թեան, երբ ռազ­մա­քա­ղա­քա­կան ի­րենց գաղտ­նի զի­նակ­ցու­թեան «մեղ­քի պտուղ»ը, պաշ­տօ­նա­պէս եւ օ­րի­նա­կա­նօ­րէն ամ­րագ­րե­լու հա­մար, ­Հա­յաս­տա­նի ռազ­մի դաշ­տե­րէն հե­ռու՝ դէ­պի ­Մոս­կո­ւա տե­ղա­փո­խե­ցին եւ բա­նակ­ցու­թեանց սե­ղան­նե­րուն շուրջ շա­րու­նա­կե­ցին թուր­քեւ­ռու­սա­կան զի­նակ­ցու­թիւ­նը…

Ի վնաս ­Հա­յաս­տա­նի՝ ող­բեր­գու­թիւ­նը նաեւ այն էր, որ 1921 թո­ւա­կա­նին ամ­բողջ աշ­խար­հը բռնո­ւած էր ան­տա­ռի օ­րէն­քով շար­ժե­լու խե­լաց­նոր տեն­դէն։ Ի­րա­ւունք, Ար­դա­րու­թիւն եւ Օ­րէնք պար­զա­պէս կա­պո­ւած էին զօ­րեղ­նե­րու սու­րի ծայ­րին։ Ով ուժ ու­նէր՝ կը յափշ­տա­կէր ինչ որ կ­՛ու­զէր եւ ինչ որ կրնար ձեռք ձգել։ Եւ­րո­պա­յի ա­ռանց­քին շուրջ թա­ւա­լող հին աշ­խար­հը իր վեր­ջա­լոյ­սը կ­’ապ­րէր։ ­Դաշ­նա­կից ­Մեծն Բ­րի­տա­նիան եւ Ֆ­րան­սան խօլ մրցա­պայ­քա­րի մէջ էին՝ Ա. Աշ­խար­հա­մար­տին պար­տու­թիւն կրած ­Կայ­սե­րա­կան ­Գեր­մա­նիոյ, Աւստ­րօ-­Հուն­գա­րա­կան թա­գա­ւո­րու­թեան եւ Օս­մա­նեան ­Կայս­րու­թեան լու­ծին տակ գտնո­ւող տա­րածք­նե­րը, իբ­րեւ պա­տե­րազ­մա­կան ա­ւա­րի, ի­րենց մի­ջեւ բաժ­նե­լու հա­մար։

Մե­ծա­պե­տա­կան եւ աշ­խար­հա­տի­րա­կան այդ ան­յագ մրցա­վազ­քին փաս­տօ­րէն լծո­ւե­ցան նաեւ Քե­մա­լա­կան ­Թուր­քիան ու ­Լե­նի­նեան ­Ռու­սաս­տա­նը, ո­րոնց ա­ռա­ջին զո­հը դար­ձաւ հա­յոց պե­տա­կա­նու­թիւ­նը՝ ռազ­մա­կան ծան­րա­գոյն պար­տու­թիւն կրե­լով եւ հիմ­նա­կան հո­ղեր կորսնց­նե­լով։

Թուր­քեւ­խորհր­դա­յին բա­նակ­ցու­թիւն­նե­րը ­Մոս­կո­ւա­յի մէջ պաշ­տօ­նա­պէս սկսան 1921-ի ­Փետ­րո­ւար 26-ին եւ պսա­կո­ւե­ցան «բա­րե­կա­մու­թեան եւ եղ­բայ­րու­թեան դաշ­նագ­րի» մը ստո­րագ­րու­թեամբ ­Մարտ 16-ին։

Խորհր­դա­հայ աղ­բիւր­նե­րու հա­մա­ձայն՝ թուր­քեւ­խորհր­դա­յին նախ­նա­կան հա­մա­ձայ­նու­թիւ­նը ա՛յն էր, որ ­Մոս­կո­ւա­յի բա­նակ­ցու­թիւն­նե­րը ըն­թա­նա­յին քա­ռա­կողմ հի­մուն­քով՝ նաեւ ­Խորհր­դա­յին ­Հա­յաս­տա­նի եւ ­Խորհր­դա­յին Ատր­պէյ­ճա­նի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րուն մաս­նակ­ցու­թեամբ։

Այդ նպա­տա­կով ­Մոս­կո­ւա ժա­մա­նած էր նաեւ ­Հա­յաս­տա­նի ­Փետ­րո­ւար 18-ի հա­մա­ժո­ղովր­դա­յին Ապս­տամ­բու­թեան հե­տե­ւան­քով իշ­խա­նու­թե­նէն վտա­րո­ւած պոլ­շե­ւիկ­նե­րու ­Հա­յաս­տա­նի ­Յեղ­կո­մը ներ­կա­յաց­նող պա­տո­ւի­րա­կու­թիւն մը՝ «Ար­տա­քին գոր­ծե­րի ­Կո­մի­սար» Ալ. ­Բեկ­զա­դեա­նի գլխա­ւո­րու­թեամբ: ­Նոյն աղ­բիւր­նե­րը կ’ա­ւելց­նեն, թէ հայ­կա­կան կող­մը պատ­րաս­տո­ւած էր ­Մոս­կո­ւա­յի բա­նակ­ցու­թեանց ըն­թաց­քին պա­հան­ջե­լու, որ վե­րա­կանգ­նո­ւի մին­չեւ 1920 թո­ւա­կա­նի ­Հայ-Թր­քա­կան պա­տե­րազ­մը ե­ղած սահ­մա­նա­գի­ծը եւ ­Հա­յաս­տա­նին վե­րա­դար­ձո­ւին Կար­սի ու ­Սուր­մա­լո­ւի գա­ւառ­նե­րը:

Սա­կայն թրքա­կան կող­մը կտրա­կա­նա­պէս դէմ կե­ցաւ բա­նակ­ցու­թիւն­նե­րուն հայ­կա­կան պա­տո­ւի­րա­կու­թեան մաս­նակ­ցու­թեան: Այդ­պէս ալ ե­ղաւ եւ բա­նակ­ցու­թիւն­նե­րը ըն­թա­ցան երկ­կողմ՝ հա­կա­ռակ ա­նոր, որ ուղ­ղա­կիօ­րէն ­Հա­յաս­տա­նի ճա­կա­տագ­րին կը վե­րա­բե­րէին։

Եւ 1921 թո­ւի ­Մարտ 16-ին կնքո­ւե­ցաւ ­Մոս­կո­ւա­յի ռուս-թուր­քա­կան «բա­րե­կա­մու­թեան եւ եղ­բայ­րու­թեան» պայ­մա­նա­գի­րը, որ կը բաղ­կա­նար 16 յօ­դուած­նե­րէ եւ յա­ւե­լո­ւած­նե­րէ: Ս­տո­րագ­րող եր­կու կող­մե­րը կը հա­մա­ձայ­նէին չճանչ­նալ ո­րե­ւէ հաշ­տու­թեան պայ­մա­նա­գիր կամ մի­ջազ­գա­յին քայլ, որ կող­մե­րուն կը պար­տադ­րո­ւէր՝ ու­ժի կի­րար­կու­մով:

Ռու­սաս­տա­նը կը հա­մա­ձայ­նէր չճանչ­նալ ­Թուր­քիոյ վե­րա­բե­րեալ եւ ա­նոր Ազ­գա­յին ­Մեծ ­Ժո­ղո­վին (­Քե­մա­լի ապս­տամ­բա­կան շարժ­ման ձե­ւա­կան խորհր­դա­րա­նը) կա­ռա­վա­րու­թեան կող­մէ չճանչ­ցո­ւած ո­րե­ւէ մի­ջազ­գա­յին քայլ։ Ան­շո՛ւշտ, խօս­քը կը վե­րա­բե­րէր ա­ռա­ջին հեր­թին ­Սեւ­րի Դաշ­նագ­րին եւ զայն մեր­ժե­լու թուր­քեւ­խորհրդա­յին պայ­մա­նա­ւո­րո­ւա­ծու­թեան:

Դաշ­նագ­րով կը ճշդո­րո­շո­ւէր ­Թուր­քիոյ հիւ­սիս-արե­ւե­լեան սահ­մա­նը, որ ­Հա­յաս­տա­նը ե­զե­րե­լով պի­տի անց­նէր Ա­խու­րեան եւ Ա­րաքս գե­տե­րով: ­Թուր­քիոյ կը զի­ջո­ւէր ­Կար­սի մար­զը, ինչ­պէս նաեւ եր­բե­ւէ ­Թուր­քիոյ կազ­մին մէջ չգտնո­ւած ­Սուր­մա­լո­ւի գա­ւա­ռը: ­Դաշ­նագ­րի 3-րդ յօ­դո­ւա­ծով, իբ­րեւ ինք­նա­վար տա­րածք, եր­րորդ կող­մին (այ­սինքն՝ ­Հա­յաս­տա­նին) չզի­ջե­լու պայ­մա­նով, Ատր­պէյ­ճա­նին կը յանձ­նո­ւէր Նա­խի­ջե­ւա­նը: ­Ռու­սաս­տա­նը կը պար­տա­ւո­րո­ւէր Անդր­կով­կա­սեան ­Հան­րա­պե­տու­թիւն­նե­րու նկատ­մամբ ձեռ­նար­կել քայ­լե­րու, որ­պէս­զի ա­նոնք ճանչ­նա­յին ­Դաշ­նագ­րին մէջ առ­կայ եւ ի­րենց վե­րա­բե­րող յօ­դո­ւած­նե­րը:

Վեր­ջին կէ­տով ­Ռու­սաս­տա­նի վրայ դրո­ւած պար­տա­ւո­րու­թիւ­նը կ’ակ­նար­կէր յատ­կա­պէս ­Հա­յաս­տա­նի, ուր ­Փետ­րո­ւար 18-ի հա­մա­ժո­ղովր­դա­կան ապստամ­բու­թեամբ պոլ­շե­ւիկ­նե­րու ­Յեղ­կո­մը տա­պա­լած էր եւ իշ­խա­նու­թեան գլուխ ան­ցած էր ­Սի­մոն Վ­րա­ցեա­նի գլխա­ւո­րած ­Հայ­րե­նի­քի Փր­կու­թեան ­Կո­մի­տէն։

Քե­մա­լա­կան ­Թուր­քիան կը պա­հան­ջէր ­Խորհրդա­յին ­Ռու­սաս­տա­նէն, որ «կար­գի հրա­ւի­րէ» ­Հա­յաս­տա­նը եւ ա­նոր պար­տադ­րէ ­Մոս­կո­ւա­յի ­Դաշ­նա­գի­րը, յատ­կա­պէս սահ­մա­նագծ­ման հար­ցով։

Ոչ միայն ­Հայ­րե­նի­քի Փր­կու­թեան ­Կո­մի­տէն, այ­լեւ ­Մա­յիս 1921-էն ետք իշ­խա­նու­թեան վե­րա­դար­ձած նոր ­Յեղ­կո­մը մեր­ժե­ցին են­թար­կո­ւե­լու ­Մոս­կո­ւա­յի ­Դաշ­նագ­րի տրա­մադ­րու­թիւն­նե­րուն։ Ա­միս­նե­րու վրայ եր­կա­րած ճնշում­նե­րէ ետք, միայն ­Սեպ­տեմ­բեր 1921-ին, ­Մոս­կո­ւա ի վի­ճա­կի ե­ղաւ ­Հա­յաս­տա­նի իր գա­ղա­փա­րա­կից­նե­րուն ստի­պել, որ պաշ­տօ­նա­կան պա­տո­ւի­րա­կու­թեամբ մը մաս­նակ­ցին ­Կար­սի մէջ բա­ցո­ւած թուր­քեւ­խորհր­դա­յին բա­նակ­ցու­թեանց լրա­ցու­ցիչ փու­լին։

1921 թո­ւի ­Սեպ­տեմ­բեր 26-ին, ­Կար­սի մէջ, ­Ռու­սաս­տա­նի մաս­նակ­ցու­թեամբ՝ մէկ կող­մէ ­Թուր­քիոյ, իսկ միւս կող­մէ ­Խորհր­դա­յին ­Հա­յաս­տա­նի, Վ­րաս­տա­նի եւ Ատր­պէյ­ճա­նի մի­ջեւ սկսան բա­նակ­ցու­թիւն­ներ՝ ­Մոս­կո­ւա­յի ­Դաշ­նագ­րի հի­ման վրայ միջ-պե­տա­կան սահ­մա­նա­յին հար­ցե­րը իբր թէ կար­գա­ւո­րե­լու հա­մար:

Այդ­պէ՛ս, 13 ­Հոկ­տեմ­բեր 1921-ին նաեւ Խ. ­Հա­յաս­տա­նի կող­մէ ստո­րագ­րո­ւած ­Կար­սի ­Դաշ­նագ­րով՝ ­Խորհր­դա­յին ­Ռու­սաս­տա­նը խոր­քին մէջ ստի­պեց ­Հա­յաս­տա­նին, որ ճանչ­նայ եւ ըն­դու­նի ­Մոս­կո­ւա­յի ­Դաշ­նագ­րով ­Թուր­քիոյ ի նպաստ կա­տա­րո­ւած բո­լոր զի­ջում­նե­րը ­Հա­յաս­տա­նի եւ հայ ժո­ղո­վուր­դի հաշ­ւոյն։

Ա­հա թէ ի՛նչ ա­ռու­մով տխրահռ­չակ ե­ղաւ ­Մոս­կո­ւա­յի ­Դաշ­նա­գի­րը, ո­րուն ստո­րագ­րու­թեան 95ա­մեա­կը կը լրա­նայ այ­սօր՝ ­Մարտ 16-ին։

Տխ­րահռ­չակ, բայց նաեւ մի­ջազ­գա­յին Ի­րա­ւուն­քի ու Օ­րէն­քի ա­ռու­մով ան­վա­ւեր մնաց ­Մոս­կո­ւա­յի ­Դաշ­նա­գի­րը։

Եւ պա­տա­հա­կան չէ, որ թրքա­կան պե­տու­թիւ­նը մին­չեւ այ­սօր կը փոր­ձէ, պա­տեհ թէ ան­պա­տեհ ա­մէն ա­ռիթ չա­րա­շա­հե­լով, ­Հա­յաս­տա­նին ու հայ ժո­ղո­վուր­դին պար­տադ­րել ­Մոս­կո­ւա­յի ­Դաշ­նագ­րին հե­տե­ւո­ղու­թեամբ միջ-պե­տա­կան պայ­մա­նագ­րի մը ստո­րագ­րու­թիւ­նը, որ­պէս­զի մի­ջազ­գա­յին օ­րի­նա­կա­նու­թիւն ա­պա­հո­վէ հայ ժո­ղո­վուր­դէն բրտօ­րէն իր խլած հայ­րե­նի մեր հո­ղե­րուն… իւ­րաց­ման։

Թր­քա­կան այդ սադ­րան­քին վեր­ջին, այ­լեւ նո­րա­գոյն վկա­յու­թիւ­նը ե­ղան այս­պէս կո­չո­ւած ­Հա­յեւ­թուրք Ար­ձա­նագ­րու­թիւն­նե­րը, ո­րոնք վե­րան­կա­խա­ցեալ ­Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թեան փոր­ձե­ցին պար­տադ­րել բռնագ­րա­ւեալ մեր հո­ղե­րը ցե­ղաս­պան ու զաւ­թիչ թուրք պե­տու­թեան զի­ջե­լու… դա­ւա­ճա­նու­թիւ­նը։

Ճիշդ է, հայ ժո­ղո­վուր­դի ան­վե­հեր ծա­ռա­ցու­մին շնոր­հիւ սա­ռե­ցո­ւած է այ­սօր ­Հա­յեւ­թուրք Ար­ձա­նագ­րու­թեանց վա­ւե­րա­ցու­մը, բայց ­Հա­յաս­տա­նի պաշ­տօ­նա­կան ստո­րագ­րու­թիւ­նը դեռ ետ չէ առ­նո­ւած եւ ­Մոս­կո­ւա­յի ­Դաշ­նագ­րին ու­րո­ւա­կա­նը, ­Հա­յաս­տան-­Թուր­քիա Ար­ձա­նագ­րու­թեանց տես­քով, կը շա­րու­նա­կէ սպառ­նալ մեր ժո­ղո­վուր­դի սրբա­զան դա­տին ու պա­հան­ջա­տի­րա­կան պայ­քա­րին։