«800 հազար տոլար, Սուրիոյ օժանդակութեան յատկացուցած ենք» – Հարցազրոյց՝ «Կիւլպէնկեան» հաստատութեան հայկական բաժանմունքի տնօրէն դոկտ. Ռազմիկ Փանոսեանի հետ

«ՀՈՐԻԶՈՆ».- Դուք ասպարէզով քաղաքագէտ-պատմաբան էք. նախ կը խնդրենք, որ մեր ընթերցողներուն բացատրէք, թէ ի՞նչ է «Կիւլպէնկեան» հիմնարկը եւ անոր հայկական բաժանմունքը։ 

ԴՈԿՏ. ՌԱԶՄԻԿ ՓԱՆՈՍԵԱՆ.- Գալուստ Կիւլպէնկեանը, որ ընդհանրապէս ճանչցուած է իբրեւ «Մըսթըր ֆայվ փըրսենթ», 20-րդ դարու սկզբնական ժամանակաշրջանի ամէնէն հարուստ մարդոցմէ մէկն էր, որ քարիւղի իր աշխատանքներէն եւ ներդրումներէն մեծ գումարներ դիզած է։ Ինք Օսմանեան կայսրութեան քաղաքացի էր, քարիւղի հանքերու վերաբերող իր աշխատանքները սկսած է հոնկէ, յետոյ՝ Իրաք, Միջին Արեւելք. Համաշխարհային Ա. պատերազմէն առաջ սկսած է այս առնչութեամբ համաձայնութիւններ հաստատել արեւմտեան ընկերութիւններու եւ Թուրքիոյ միջեւ, եւ զանոնք պահել մինչեւ Համաշխարհային Բ. պատերազմէն ետք, մինչեւ իր մահը։ Այս ճամբով ան կրցած է մեծ գումարներ շահիլ՝ դառնալով իր շրջանին միջին արեւելեան քարիւղի արտադրութեամբ զբաղող ռահվիրաներէն։ Գալուստ Կիւլպէնկեան նաեւ հաւաքած է բաւական մեծաթիւ միջազգային-եւրոպական արուեստի գործեր։ Երբ մահացաւ, իր կտակին մէջ գրած էր, թէ ինք կ՚ուզէ իր հարստութիւնը ձգել հիմնարկութեան մը, որ արուեստով եւ դաստիարակութեամբ զբաղի միջազգային գետնի վրայ՝ յօգուտ մարդկութեան։ Եւ այդ հիմնարկութիւնը կը ստեղծուի 1956-ին, Փորթուգալի մէջ, ուր պատմական այլազան պայմաններու բերումով մահացած է Գալուստ Կիւլպէնկեան։ 

Սկիզբէն ի վեր հիմնարկը ունեցած է Հայկական համայնքներու բաժանմունք մը, որուն նպատակը եղած է հայ մշակոյթին, հայ կրթութեան եւ հայկական դպրոցներուն օժանդակել։ Սկզբնական հանգրուանին այս բաժանմունքը գրաւած է աւելի մեծ տեղ, սակայն հետզհետէ փոքրացած է անոր պիւտճէն։ Նախորդ քանի մը տարիներուն պիւտճէն մնաց կայուն, տարուէ տարի փոփոխութիւն չկատարուեցաւ։ Ուրեմն անիկա բաւական աշխատանք տարած է 1960-70-ական թուականներուն Փորթուգալի մէջ, ունի ամբողջական նուագախումբ (օրքեսթրա), ունի երկու թանգարան՝ մէկը նուիրուած միայն Կիւլպէնկեանի հաւաքած արուեստին, միւսը հիմնականօրէն արդի արուեստի գործերու, նաեւ Փորթուգալի մշակութային եւ հետազօտական հարցերով կը զբաղի։ Ասոր կողքին ունի միջազգային աւելի փոքր թեւ մը, որուն ամէնէն կարեւորը մենք ենք՝ Հայկական համայնքներու բաժանմունքն է, որ կը զբաղի միայն հայկական համայնքներով, հայկական մշակոյթով՝ աշխարհի բոլոր ծագերուն, անշուշտ աւելի շատ ներկայութիւն ենք Միջին Արեւելքի եւ Եւրոպայի մէջ, քան հիւսիսային Ամերիկա, բայց մեր օժանդակութիւնը կ՚երթայ աշխարհի մէջ ամէն տեղ՝ քիչ թէ շատ։ 

Հայկական համայնքներուն բաժանմունքը, որուն պատասխանատուութիւնը ստանձնեցի գրեթէ մէկ տարի առաջ, կառավարուած է տարբեր մտաւորական մարդոց կողմէ։ Իմ առաջին գործերէս մէկը եղաւ այն, որ մեր ծրագրային յայտագիրը ստեղծենք, այսինքն՝ յառաջիկայ հինգ տարուան ընթացքին մեր գործունէութեան ընթացքին ի՛նչ բանի վրայ պիտի դնենք շեշտը, ի՛նչ սկզբունքով օժանդակութիւններ պիտի յատկացնենք եւ այլն։ Ասիկա հիմնարկութեան արդիականացման մէկ մասն է, այսինքն՝ աշխատանքը ծրագրել եւ գործել այնպէս, որ այդ ծրագիրը իրականութիւն դառնայ, եւ ոչ թէ դրամը բաժնել աջ-ձախ։ Ուրեմն այս աշխատելաձեւին սկսայ գրեթէ մէկ տարի առաջ, եւ փոխանակ Լիզպոն նստած ճշդելու թէ ի՛նչ պիտի ըլլան մեր ծրագիրները, թէեւ Սփիւռքը մօտէն կը ճանչնամ, ուզեցի այցելել տարբեր կարեւոր համայնքներ, հանդիպումներ ունենալ մտաւորականներու, ղեկավարներու հետ եւ գիտնալ, թէ ի՛նչ են կարիքները Սփիւռքին, եւ որոշ չափով Հայաստանին։ Ատկէ ծնունդ առաւ որոշ պատկեր մը, կազմուեցան որոշ գաղափարներ, որոնց ընդմէջէն կը յստականայ մեր հնգամեայ ծրագիրը։ Զիս քիչ մը զարմացուց այս այցելութիւններէն ծնած մէկ հիմնական հարց՝ արեւմտահայերէնի տագնապալի վիճակը իբրեւ լեզու, որպէս գործածուող լեզու։ Խօսեցայ շուրջ 200 հոգիի հետ՝ ուսուցիչներէն մինչեւ երկու կաթողիկոսներ, նախարարներ, մտաւորականներ։ Այս բոլորին հիման վրայ պատրաստեցի ծրագիր մը, զոր Հոգաբարձու մարմինը ընդունեց Սեպտեմբերին. ես անգլերէնով գրեցի, թարգմանեցինք հայերէնի, փորթուգալերէնի եւ ֆրանսերէնի, անիկա Դեկտեմբերին լոյս տեսաւ եւ պիտի ըլլայ 2014-2018 մեր աշխատանքային ծրագիրը, ներկայիս զայն կը ներկայացնենք տարբեր գաղութներու։ 

«ՀՈՐԻԶՈՆ».- Ի՞նչ կը ներկայացնէ այդ հնգամեայ ծրագիրը։ 

ԴՈԿՏ. ՌԱԶՄԻԿ ՓԱՆՈՍԵԱՆ.- Այս ծրագիրը ունի չորս հիմք. առաջին հիմքը, որ ամէնէն կարեւորն է, հայոց լեզուն եւ հայկական մշակոյթը ամրապնդելու գաղափարն է, ինչպէս նաեւ հայկական դաստիարակութիւն-կրթութիւնը, ոչ անպայման հայեցի, բայց հայերու կրթութիւնը՝ հայկական դպրոցներու մէջ։ Մեր տարեկան պիւտճէն մօտաւորապէս 3,5 միլիոն տոլար է. ասոր 2 միլիոնը պիտի տրամադրենք առաջին նպատակին՝ կէսը կրթաթոշակներու, միւս կէսն ալ դպրոցներու, հայոց լեզուի ուսուցիչ պատրաստելու, լեզուն ամրապնդելու եւ զարգացնելու տարբեր ծրագիրներու։ Առաջին կէտին վերադառնալով ըսեմ, որ իմ ունեցած հանդիպումներուս ընթացքին, նոյնիսկ Լիբանանի մէջ, զոր կը կարծենք, թէ մեր ամէնէն կարեւոր հայախօս գաղութներէն մէկն է, կար արեւմտահայերէնի շատ արագ նահանջ մը, որուն կասեցման առնչութեամբ եթէ աշխատանք չտարուի, երկու սերունդ ետք կրնայ մտավախութիւնը իրականութիւն դառնալ։ Անդրադարձայ, որ ժողովրդագրական հիման վրայ եթէ մօտենանք հարցին, պիտի տեսնենք, թէ Միջին Արեւելքէն մեծ թիւով մարդիկ գացած են դէպի Արեւմուտք, սակայն տակաւին կ՚ակնկալենք, որ այդ շրջանը արտադրէ մտաւորականներ ու հայախօսներ, մինչ այդ թուային իմաստով այդ գաղութները կը նուազին։ Եթէ առարկայական ձեւով մտածենք, կը տեսնենք, որ իբրեւ հայախօս գաղութ երկուքկէս հատ կայ աշխարհի մէջ. մէկը Լիբանան, մէկը Հալէպ, կէսն ալ Պոլիս։ Լոս Անճելըսի մասին չեմ խօսիր, ատիկա ունի իր յատուկ վիճակը, Մոնթրէալ քիչ մը յաջողած է հայախօս սերունդ մը ստեղծել, բայց ընդհանրապէս կեդրոնները վերոյիշեալները եղած են։ Հալէպը կործանեցաւ, երկար ժամանակի կը կարօտի իր վերականգնումը, իսկ Պէյրութը շատ տկարացած է։ Ուրեմն պէտք է մտածենք ձեւերու մասին, որպէսզի հայերէնը երիտասարդ սերունդին կողմէ օգտագործուի իբրեւ առօրեայ խօսակցական լեզու, եւ ոչ թէ լեզու մը, զոր իրենց մեծ ծնողներուն հետ խօսելու ատեն կը գործածեն։ Ասոր բանալին ձեւով մը արհեստագիտութիւնն է, մանաւանդ որ երիտասարդներուն համար լեզուն սկսած է վերածուիլ հնամենի բանի մը, իսկ արհեստագիտութիւնը իրենց ամէնօրեայ կեանքն ու ապագան է։ Այս երկուքին միջեւ մեծ հեռաւորութիւն մը կայ, չենք յաջողած զանոնք քով քովի բերել, որպէսզի հայերէնը ըլլայ արհեստագիտութեան աշխարհին մէջ գոյութիւն ունեցող լեզու մը։ Ուրեմն ասիկա մեր ծրագիրներուն հիմնականն է, կան դասական միջոցները՝ ուսուցիչ պատրաստել, լաւ դպրոցներ ունենալ, եւ ոչ դասական միջոցներ՝ արհեստագիտութեան աշխարհին ընդմէջէն։ Ուր որ գացի ինծի ըսին, թէ հայերէն դասաւանդող ուսուցիչը պակաս կայ, ի՞նչ պէտք է ընել, որպէսզի որակաւոր հայերէն ուսուցանողներ ունենանք։ Պիտի մշակենք ծրագիր մը եւ կրթաթոշակներ տրամադրենք հայերէնի ուսուցիչ պատրաստելու, մեծ թիւի մասին, հարիւրաւորներու մասին չենք խօսիր, բայց եթէ տարին 4-5 ուսուցիչ պատրաստուի սփիւռքի մէջ, ատիկա արդէն բաւական լաւ իրագործում կը նկատուի։ Հաստատեմ, որ արեւմտեան սփիւռքին մասին է խօսքը, եւ մեր շեշտը արեւմտահայերէնին վրայ կը դրուի։ Ուսուցիչ պատրաստելու կողքին կայ կրթաթոշակներու տրամադրումը համալսարաններուն։ Այս պարագային եւս բաւական մտածեցինք, թէ ինչպէս պէտք է ընենք եւ որոշեցինք, որ շատերու փոքր գումարներ տրամադրելու փոխարէն, մեծ գումարներ տանք քիչերու՝ հիմնուած ոչ անպայման կարիքի վրայ, այլ որակի, հայ ծագումով շատ փայլուն աշակերտներու։ Ատիկա պիտի ըլլայ «Գալուստ Կիւլպէնկեան կրթաթոշակ» խորագիրին տակ տրուած կրթաթոշակը, շատ լաւ արդիւնքներ ապահոված աշակերտներու, որոնք դոկտորականի մակարդակի ինչ որ կը փափաքին կ՚ուսանին, նիւթը կարեւոր պիտի չըլլայ, չորս հատ այսպիսի կրթաթոշակ պիտի յատկացուի միջազգային մակարդակի, 5-6 կրթաթոշակ հայ աշակերտներու, որոնք հայագիտութեամբ կը զբաղին։ Նաեւ որոշեցինք արեւմտահայերէնի ուսուցիչ պատրաստելու ծիրին մէջ, աշխարհին մէջ որեւէ տեղ գտնուող լաւ համալսարանի մէջ ուսանելու նպատակով կրթաթոշակներ տալ ուսուցիչներու, որոնք կ՚ուզեն աւելի խորունկ մասնագիտանալ իրենց ճիւղին մէջ կամ անոնք, որոնք արեւմտահայերէնի արդէն տիրապետած են եւ կ՚ուզեն ուսուցիչ ըլլալ։ Կայ նաեւ հայ նախահամալսարաններուն տրամադրուած կրթաթոշակը այն երկիրներուն պարագային, որոնք զարգացման ընթացքի մէջ են, ուր ապրողները աւելի շեշտուած կարիքներ ունին. այս կը նշանակէ՝ նուազեցնել կրթաթոշակի տրամադրումը Եւրոպայի, Գանատա, Միացեալ Նահանգներու մէջ, ուր արդէն ուսանելու միջոցները կան։ 

Ասիկա առաջին սիւնն է, երկրորդ սիւնը Հայաստանն է։ Շուրջ կէս միլիոնէն 700 հազար տոլարի պիւտճէ ճշդած ենք Հայաստանի համար, հոն ալ յատկապէս շեշտը պիտի դնենք քաղաքացիական հասարակութեամբ եւ երիտասարդութեամբ զբաղող կազմակերպութիւններուն վրայ, որովհետեւ հոն մեծ տագնապ կայ երիտասարդական խաւին մէջ յատկապէս, երկիրը լքելու, քաղաքացիական կրթութիւն ստանալու տեսակէտէ։ Պիտի համագործակցինք Հայաստանի Սփիւռքի նախարարութեան հետ ալ, մանաւանդ արեւմտահայերէնի ծիրին մէջ տարուող իրենց աշխատանքներուն, թէեւ արեւմտահայերէնի ամրապնդումը մե՛ր հարցն է, եւ մե՛նք պէտք է ատով զբաղինք, ատիկա Հայաստանի Սփիւռքի նախարարութեան հիմնական հարցը չէ, ոչ ալ կրնայ ըլլալ, որովհետեւ իրենց լեզուն արեւելահայերէնն է, բայց ունին որոշ ծրագիրներ, որոնց կրնանք աջակցիլ։ Հայաստանի պարագային ունինք նաեւ ուրիշ կարեւոր ծրագիր մը, որ կը միտի Հայաստանի մէջ ուսանող գիտնականներուն առիթ տալ, որպէսզի արտասահման երթան եւ հոն կայացող գիտաժողովներուն մասնակցին, որպէսզի այն հեռաւորութիւնը, որ առկայ է Հայաստանի գիտութեան, յատկապէս մարդկային գիտութիւններուն եւ արեւմտեանին միջեւ, աւելի նուազի, սկսին արեւմտեան սկզբունքներուն եւ գաղափարներուն եւս ծանօթանալ։ Պիտի քաջալերենք նաեւ թարգմանութիւնները՝ հայերէնէ օտար լեզուներ եւ հակառակը։ Երրորդ բաժինով պիտի օժանդակենք հայ-թրքական երկխօսութեան ծրագիրներուն, անշուշտ պիտի քննադատուինք ասոր համար, արդէն իսկ բազմաթիւ հարցումներ կը ստանանք այս իմաստով, թէ ինչո՞ւ ասով կը զբաղինք։ Բայց ըսեմ, որ եթէ իբրեւ հիմնարկութիւն հեռուն պիտի նայինք, եւ եթէ նայինք յաջորդ 5-10 տարուան, պիտի տեսնենք, որ հայ-թուրք յարաբերութիւնները կարծեմ հիմնական հարց, ուղեգիծ մը պիտի ըլլան, Հայաստանի, հայերուն եւ Թուրքիոյ համար։ Մենք՝ իբրեւ չէզոք, ոչ քաղաքական կազմակերպութիւն, կրնանք օժանդակել այս երկխօսութեան, առանց քաղաքականութեան մէջ մտնելու։ Յատկապէս քաղաքացիական, հասարակական կազմակերպութիւններու ծիրին մէջ կայանալիք այս երկխօսութեան իմաստով պիտի կարենանք բան մը ընել։ Անշուշտ հսկայական գումարներու մասին չեմ խօսիր, բայց որոշ աշխատանք մը պիտի տարուի։ Իսկ չորրորդը պիտի ըլլայ հայ գրականութիւնը ամրապնդել. հոս մեր մօտեցումը այն չէ, որ դասական գրականութեամբ զբաղինք, այլ առիթ տալ, որ նոր գրականութիւն ստեղծուի՝ որքան որ կարելի է արեւմտահայերէնով։ Հոն կան թարգմանութիւնները, ինչպէս քիչ առաջ ըսի, ինչպէս նաեւ կայ այն, որ կամաց-կամաց ուղղուինք թուայնացած ելեկտրոնային հրատարակութիւններու եւ ոչ միայն թուղթի։ Թուղթը կարեւոր է, պիտի մնայ, սակայն միեւնոյն ժամանակ շատ կարեւոր է, որ ելեկտրոնային աշխարհին մէջ հայկական գրականութիւնը հասանելի ըլլայ, ներկայութիւն դառնայ եւ ազդեցութիւն գործէ։ 

Ընդհանուր առմամբ չորս դիրքերը ասոնք են։ Նաեւ պիտի օգտագործենք մեր դիրքը Լիզպոնի մէջ՝ իբրեւ սփիւռքեան մեծ ու չէզոք կազմակերպութիւն մը, որ տարբեր հոսանքներ, կազմակերպութիւններ կրնայ քով-քովի բերել եւ առիթ տալ սերտելու, մտածելու ռազմավարական իմաստով, որ իբրեւ ժողովուրդ, ազգ ո՛ւր կ՚երթանք։ Պիտի քաջալերենք այս տեսակի մօտեցումները, կարծեմ իւրայատուկ դեր մը ունինք իբրեւ սփիւռքեան քաղաքական կեանքէն դուրս կազմակերպութիւն մը, որ յարգուած է բոլորին կողմէ, ուստի կրնանք որոշակի դեր մը խաղալ։ Այս ալ մեր ծրագիրներուն մաս կը կազմէ։ Երբ նշանակումիս առաջին շաբաթը Փորթուգալ էի, տեղացի գործընկերներէս մէկը եկաւ, ինքզինք ներկայացուց, քիչ մը խօսեցանք, ու ըսաւ, որ գիտէ, թէ Գալուստ Կիւլպէնկեանը հայ էր, սակայն չի գիտեր ինչ ըսել է հայ ըլլալ։ Զարմացայ։ Տեղեկացայ, որ հայկական ձեռնարկ, մշակութային նախաձեռնութիւն չէ եղած։ Ուրեմն նաեւ հայկական ձեռնարկներ պիտի ընենք, գէթ տարին անգամ մը «Գալուստ Կիւլպէնկեան» հիմնարկութեան մէջ, որպէսզի Փորթուգալի ժողովուրդին ծանօթացնենք մեր ինքնութիւնը, եւ ասիկա պիտի սկսի Հոկտեմբեր 2014-ին, ունինք նուագի, երաժշտութեան որոշ ծրագիրներ, ցուցահանդէսներ եւ այլն։ Այս ալ մեր ներքին աշխատանքներէն է, որպէսզի կարենանք Հայկական բաժանմունքը լիովին մխրճել հիմնարկութեան մէջ, եւ ձեւով մը հայկական մշակոյթն ալ ներկայացնել փորթուգալցի մեծ պաշտօնակիցներուն եւ ընդհանրապէս Փորթուգալի մէջ։ 

«ՀՈՐԻԶՈՆ».- Հետաքրքրական զուգահեռ մը ընեմ այս նիւթին. դուք, պատմաբան-քաղաքագէտ էք միեւնոյն ժամանակ, իսկ այսօր ձեր այս նոր պաշտօնով առիթը ունեցած էք ու պիտի ունենաք ծանօթանալու սփիւռքեան տարբեր գաղթօճախներու, տարբեր գաղութներու։ 1915-ին տեղահանուած հայութեամբ կազմուած սփիւռքը դէպի ո՞ւր կ՚երթայ՝ գիտնալով հանդերձ, որ օր մը չէ օր մը Սփիւռքը գնայուն է, իսկ հայրենիքը՝ մնայուն։ Ձեր պատկերացումով ի՞նչ է այսօր Սփիւռք կոչուած էութիւնը։

ԴՈԿՏ. ՌԱԶՄԻԿ ՓԱՆՈՍԵԱՆ.- Սկսինք ձեր վերջին ըսածէն, որ հայրենիքը մնայուն է, իսկ Սփիւռքը գնայուն է։ Սփիւռքը հազար տարի է որ գոյութիւն ունի եւ կը կարծեմ, թէ պիտի շարունակէ գոյութիւն ունենալ երկար ժամանակ, կրնայ նոյն պատկերով չըլլալ, հայախօս չըլլալ, թերեւս 50 տարի ետք անիկա անճանաչելի ըլլայ, բայց իբրեւ Սփիւռք հայկական ինքնութիւն մը գոյութիւն կ՚ունենայ Հայաստանէն դուրս։ Սփիւռքը երկարաձգելու, ամրապնդելու ձեւերու մասին պէտք է մտածենք։ Հայաստանը անշուշտ կարեւոր է, պետութիւնը շատ կարեւոր է, նաեւ իբրեւ մշակութային կեդրոն, բայց միեւնոյն ժամանակ մենք ալ պատասխանատուութիւն ունինք որպէս սփիւռքցի (գիտեմ, որ նման բառ գոյութիւն չունի, բայց կ՚ուզեմ այդ մէկը շեշտել), մեր պարտականութիւնն է մեր մշակոյթը, մեր ինքնութիւնը պահել, նաեւ այդ մշակոյթը կերտել։ Պահպանողական չըլլանք, դասականի սահմաններուն մէջ չմնանք՝ ըսելով, որ Վարուժանը, Շիրազը, Օշականը կան, միայն ասոնք են մեր մշակոյթն ու արժէքները, որոնք սերունդէ սերունդ պէտք է փոխանցել, այլ հիմակուան մշակոյթի մասին ալ պէտք է մտածել, զայն կերտենք եւ բաց ըլլանք։ Չեմ գիտեր ապագայի սփիւռքին կեդրոնը ո՛ւր պիտի ըլլայ, հիմա Լոս Անճելըս է եւ Միջին Արեւելքի պարագային Լիբանան, կրնայ ուրիշ տեղ մը ըլլայ, տեղ մը զօրանայ, ուրիշ մը տկարանայ։ 

Տակաւին կայ միւս, նոր ստեղծուած սփիւռքը, որուն հիմնական կեդրոնը Ռուսիան է, բոլորովին տարբեր տեսակի սփիւռք է, որ մեզի համար քիչ մը տարօրինակ է, տարբեր է, խորթ է։ Հոն ալ շատ լուրջ մարտահրաւէրներ ունինք, մեր պարագային երեք սերունդ տեւեց, որ լեզուն նահանջելու, կորսուելու սկսի, հոն մէկ սերունդէն լեզուն կը կորսուի, արեւելահայերէնը կը կորսուի, հոն ալ մեծ հարց կայ։ Մենք ատով չենք զբաղիր մեր հնգամեայ ծրագիրին մէջ, բայց այդ ալ առկայ է։ Պոլիս 60-70 հազար հայ կայ, 20-է աւելի դպրոց կայ, Ռուսիոյ մէջ, կ՚ըսուի, որ մէկ միլիոն հայ կայ, սակայն մէկ հատ հայկական ամէնօրեայ վարժարան չկայ։ Ասիկա լուրջ հարց է, պէտք է ասոր մասին մտածենք, թէ սփիւռքի կեդրոնները ո՛ւր պիտի ըլլան, եւ ինչպէ՛ս կրնանք ասիկա ամրապնդել։ Չեմ ուզեր Ռուսիոյ մասին երկար խօսիլ, ամբողջովին տարբեր հարց է։ Հայաստանի մէջ պետութիւնը կայ, ի՛նք պատասխանատու է, չես գիտեր 50 տարի ետք պատկերին մէջ ինչ կրնայ փոխուիլ։ 

Իմ մօտեցումս այն է, որ սփիւռքը կայ, պիտի մնայ, թող ալ շատանայ, եւ հիմնարկութիւնը պէտք է ատով զբաղի, առանց անշուշտ բոլորովին Հայաստանը անտեսելու, այլ հայրենիքին ալ որոշ ուշադրութիւն դարձնելու։ 

«ՀՈՐԻԶՈՆ».- Նկատի ունենալով քաղաքագէտի ձեր հանգամանքը, պիտի խնդրէինք ձեր կարծիքը ունենալ Միջին Արեւելքի վերջին զարգացումներուն, յատկապէս Սուրիոյ տագնապին առնչութեամբ։

ԴՈԿՏ. ՌԱԶՄԻԿ ՓԱՆՈՍԵԱՆ.- Այս պաշտօնին վրայ ես քաղաքականութեամբ չեմ զբաղիր, սակայն իբրեւ վերլուծում ըսենք հետեւեալը։ Շատ անգամ կը շփոթենք վերլուծումը, եւ երբ բան մը ըսենք, մարդիկ կը կարծեն, թէ մենք կ՚ուզենք, որ այդպէս ըլլայ ընթացքը։ Իրականութիւնը այդպէս չէ։ Եկէք պաղ ձեւով վերլուծենք վիճակը, սակայն կրկին ըսեմ, որ այդ չի նշանակեր, թէ մենք կ՚ուզենք այդպէս ըլլայ, սակայն դէպքերը պէտք է դիտել իրենց իսկութեան ու բացարձակ վիճակին մէջ։ Հայկական տեսակէտէ Միջին Արեւելքը բաւական բարդ վիճակի մէջ է, որովհետեւ Սուրիոյ ներկայ տագնապը բան մը չէ, որ մէկ օրէն միւսը պիտի լուծուի, կարծեմ երկար տարիներ պիտի շարունակուի, ինչպէս եղաւ լիբանանեան տագնապի պարագային։ Ցաւալի է, յատկապէս երբ կը տեսնենք, թէ Հալէպի մէջ յատկապէս ի՛նչ կը կատարուի, բոլորիս աչքերուն առջեւ ինչպէ՛ս սփիւռքեան օճախ մը կը տագնապի։ 

Ի միջի այլոց ըսեմ, որ բաւական մեծ գումար՝ շուրջ 800 հազար տոլար, Սուրիոյ օժանդակութեան յատկացուցած ենք, կա՛մ ղրկած ենք, կամ պիտի ղրկենք՝ մարդասիրական եւ կրթական բնագաւառներուն համար։ 

Հայկական սփիւռքի միւս կեդրոններուն պատկերը եւս փոխուեցաւ, Եգիպտոսի մեր հայկական գաղութի պարագային ոչ ոք կրնար մտածել, որ մէկ սերունդէն անիկա պիտի մարէր, առանց քաղաքացիական պատերազմի, այլ պատճառներով։ Լիբանանի պարագային՝ իր դպրոցներով եւ կառոյցներով շատ զօրաւոր գաղութ մը կայ, բայց թիւերը շատ նուազած են. նախկին ազգայնական մօտեցումը, որ բնական էր 20-րդ դարու կէսերուն, այլեւս երիտասարդ սերունդին համար արձագանգ չի տար, որ՝ հայ ես, ուրեմն հայերէն խօսէ՛։ Մտածելակերպը փոխուած է, հայ եմ, լիբանանցի եմ, բայց նաեւ մարդ եմ, կ՚ուզեմ յառաջ երթալ, իսկ հայերէն սորվիլը բաւարար չէ, որ պետական կամ բարձրագոյն քննութիւններուս յաջողիմ, ուրեմն ինչո՛ւ հայերէն պիտի սորվիմ։ Կան նաեւ ծնողներ, որոնք այս մօտեցումը ունին։ Ուրեմն կը տեսնենք, որ Միջին Արեւելքի մէջ քաղաքական վիճակը կը վատթարանայ, ժողովրդագրական իմաստով նուազումը տիրական է, ուստի եթէ քաղաքական վերլուծում ընենք հարց պիտի տանք, որ եթէ հոն թիւը կը նուազի, ապա ո՞ւր կ՚աւելնայ, ո՞ւր պէտք է մեր մտաւորական կեդրոնները ըլլան։ Եւ այդ մտաւորական կեդրոնները եթէ պիտի ըլլան Լոս Անճելըս, Մոնթրէալ, Թիմպաքթու, վայրը այդքան կարեւոր չէ, հիմնականը այն է, որ ի՞նչ կ՚ընենք, որպէսզի ասիկա ըլլայ մնայուն, գէթ կարելի եղածին չափ։ Բարեբախտաբար ժողովրդավարական երկիրներու մէջ կ՚ապրինք, կրնանք այս բաներով զբաղիլ։ Տեսնենք, թէ Պոլիսը կրկին պիտի ըլլա՞յ արեւմտահայերէնի կեդրոններէն մէկը, համեմատաբար ժողովրդավար երկրի մը մէջ, որ կրնայ Եւրոպական Միութեան մէկ մասը ըլլալ։ Ո՞վ պիտի ըսէր, որ 10-15 տարի առաջ Թուրքիան պիտի ըլլար այն, ինչ որ է հիմա, ուր պիտի կարենանք Հայկական Ցեղասպանութեան մասին խօսիլ։ Արդարեւ, պէտք է նաեւ ուշադրութիւն դարձնենք, որ Պոլսոյ մէջ հայկական ներկայութիւնը ինչպէ՛ս կրնանք ամրապնդել, նաեւ արեւմտեան երկիրներու մէջ, Ֆրանսայի մէջ, արեւելեան Եւրոպայի երկիրներուն մէջ։ Ուրեմն իբրեւ քաղաքական մօտեցում այս բոլորին պէտք է նայինք եւ մտածենք, թէ ապակեդրոնացեալ կերպով ինչպէ՛ս այս կառոյցները կրնանք ստեղծել։ 

«ՀՈՐԻԶՈՆ».- Շնորհակալութիւն դոկտ. Փանոսեան, բաւական հարուստ տեղեկութիւններ փոխանցեցիք յատկապէս Կիւլպէնկեան հիմնարկութեան մասին։ «Հորիզոն»ի խմբագրութեան եւ անձնակազմին կողմէ ձեզի կը մաղթենք յաջողութիւն, համբերութիւն, ուժ, կամք եւ կորով։

ԴՈԿՏ. ՌԱԶՄԻԿ ՓԱՆՈՍԵԱՆ.- Շնորհակալութիւն։ Ինծի համար նաեւ անձնական գետնի վրայ միշտ ալ հաճելի է հոս գտնուիլ, որովհետեւ Լիբանան ծնած, սակայն Գանատա մեծցած եմ, Մոնթրէալ ուսանած ու աշխատած եմ։ Աշխարհի որ կողմն ալ եղած ատենս երբ «Հորիզոն» կը տեսնեմ, մեծ հաճոյքով կը թերթատեմ։ 

ՀԱՐՑԱԶՐՈՅՑԸ ՎԱՐԵՑ ՎԱՀԱԳՆ ԳԱՐԱԳԱՇԵԱՆ