Փետրուարի 18-ի Խորհուրդը
ԽԱՉԱՏՈՒՐ ՍՏԵՓԱՆԵԱՆ
Խ. Աբովեանի անուան հայկական պետական մանկավարժական համալսարանի պատմութեան եւ
հասարակագիտութեան ֆակուլտետի Համաշխարհային պատմութեան ամբիոնի վարիչ, պ.գ.դ., պրոֆէսոր
Փետրուարեան ապստամբութիւնը հայոց նորագոյն պատմութեան ինչպէս հերոսական, այնպէս էլ ողբերգական էջերից մէկն է:
1920 թ. դեկտեմբերի 2-ի Երեւանի համաձայնագրով Հայաստանում իշխանութիւնը վերցնելուց անմիջապէս յետոյ բոլշեւիկները չյարգեցին իրենց իսկ տուած խոստումները: Վերջիններիս առաջին լուրջ «բացթողումը» նախկին կառավարութեան անդամներին ձերբակալելն էր: Բոլշեւիկների մուտքը Հայաստան իրենց գործադրած քայլերի պատճառով խոր հիասթափութիւն առաջ բերեց: Տպաւորութիւն էր ստեղծուել, որ հայ ժողովրդի ֆիզիքական գոյութիւնը նշանակութիւն չունէր նրանց համար: Հայաստանում բոլոր նրանք, ովքեր բոլշեւիկ չէին, մահուան եւ աքսորի սարսափի տակ էին: Բոլշեւիկեան յեղափոխութիւնն աւելի հեշտութեամբ խորացնելու «մտադրութեամբ» Հայաստանում մտաւորականութեան զանգուածային ահաբեկում իրականացուեց: Մտաւորականների հանդէպ կիրառուած քաղաքական տեռորն ամենաշատը յուզեց ժողովրդին եւ մեծապէս ազդեց Փետրուարեան ապստամբութեան հասունացման վրայ: Բանտում գտնուող մտաւորականութեան կորստի վախը պատճառ էր ապստամբութիւն բարձրացնելու:
Փետրուարեան ապստամբութեան պատճառների մէջ պէտք է առանձնացնել բոլշեւիկների կիրառած բռնագրաւումների կամ այսպէս կոչուած «ռազմական կոմունիզմ»ի քաղաքականութիւնը: Բոլորովին անիմաստ էր Ռուսաստանում քննութիւն չանցած բռնագրաւումների դաժան փորձի վերակիրառումը պատերազմներից տնտեսապէս քայքայուած Հայաստանում: Բոլորովին անմտութիւն էր բռնագրաւուած իրերի մեծ մասի դուրսբերումը Հայաստանից, երբ տեղում դրանց կարիքն աւելի էր զգացւում:
Փետրուարեան ապստամբութեան հասունացմանը նպաստեցին նաեւ հայ սպաների ձերբակալութիւնն ու աքսորը, նրանց ընտանիքների հանդէպ կիրառուած բռնութիւնները: Պակաս կարեւոր չէին նաեւ բոլշեւիկների կողմից խօսքի եւ մամուլի ազատութիւնների կտրուկ սահմանափակումները, արեւմտահայութեան հանդէպ նոր իշխանութիւնների ունեցած ակնյայտ թշնամական վերաբերմունքը: Փետրուարեան ապստամբութեան համար պարարտ հող ստեղծեց նաեւ հայ բոլշեւիկների ծաղրական եւ նսեմացուցիչ վերաբերմունքը Հայաստանի անկախութեան գաղափարի հանդէպ:
Բոլշեւիկների համար գերադասելի էր իշխանութիւնը քաղաքացիական կռուի միջոցով ձեռք բերել, քանզի դա «կարեւոր» էր բանուորագիւղացիական յեղափոխութեան խորացման տեսակէտից: Բոլշեւիկեան իշխանութիւնը փորձեց արհեստականօրէն «յեղափոխական իրավիճակ» ստեղծել, ինչի անհրաժեշտութիւնը բնաւ չկար: Հայ կոմունիստները, չիւրացնելով սոցիալիստական յեղափոխութեան հիմնական նպատակները, յեղափոխութիւնը պատկերացնում էին նախեւառաջ որպէս քաղաքացիական կը ռիւնէր: Յանուն իրենց «յեղափոխականէ հիւանդագին յաւակնութիւնների բաւարարման նրանք ջանք չէին խնայում հեղելու իրենց «հակառակորդներիէ արիւնը: Չնայած հակառակ կողմից հնչող կոչերին` բոլշեւիկները ոչ միայն քայլեր չձեռնարկեցին` խուսափելու քաղաքացիական կռիւներից, այլեւ նման սադրանքների հրահրումը դարձրին իրենց քարոզչութեան հիմնական առանցքներից մէկը: Բոլշեւիկեան յետագայ այն հռետորաբանութիւնը, թէ իբր քաղաքացիական կռիւները հրահրել են դաշնակցականները, չի դիմանում որեւէ տրամաբանական քննադատութեան: Քեմալաբոլշեւիկեան բարեկամութիւնը, Խորհրդային Ռուսաստանում քաղաքացիական կռիւների ժամանակաշրջանը յաղթահարելու իրողութիւնը, Ադրբեջանի խորհրդայնացուած լինելու փաստը, Վրաստանում անկախութեան անկման անխուսափելիութիւնը եւ այլ հանգամանքներ իշխանութիւնը կամաւոր բոլշեւիկներին յանձնած դաշնակցականներին ապստամբելու որեւէ յուսալի հեռանկար չէին խոստանում:
Անհերքելի է Փետրուարեան ապստամբութեան շնորհիւ հայ մտաւորականութեան եւ զինուորականութեան փրկութեան փաստը: Բանտերում յայտնուած բազմաթիւ հայ մտաւորականներ եւ զինուորականներ դատապարտուած էին «կացնահարութեան»: Ցաւօք, բոլշեւիկեան բանտերում եղան գնդակահարութեան եւ կացնահարութեան բազմաթիւ դէպքեր: Միայն Փետրուարեան ապստամբութիւնը կանխեց համազգային այդ արհաւիրքը:
1921 թ. փետրուարեան ապստամբութիւնը փաստեց, որ հայ ժողովուրդը չի հանդուրժում կեղծիքը, բռնութիւնը, ապազգային իշխանութիւններին, համաշխարհային ցանկացած սին գաղափար խորթ է հայութեան եւ Հայաստանի համար: Ապստամբութիւնը դրական ազդեցութիւն ունեցաւ բոլշեւիկեան բռնաճնշումները մեղմելու առումով:
Փետրուարեան ապստամբութիւնը Հայաստանի անկախութեան գաղափարի իւրայատուկ փորձաքար հանդիսացաւ: Փետրուարեան ապստամբութեամբ հայ ժողովուրդը ցոյց տուեց, որ երբեք չի հաշտուի ստրկութեան մէջ մնալու մտքի հետ եւ հարկ եղած դէպքում պատրաստ է մէկ մարդու նման պայքարելու յանուն հայրենիքի անկախութեան: Փետրուար 18-ը մեր ազգային ինքնասիրութիւնը բոլորին ի ցոյց դնելու խորհուրդ է պարունակում նաեւ:
Ապստամբութեան ճնշումից յետոյ էլ տարագրութեան մէջ «Մայիս 28»-ի եւ «Փետրուարի 18»-ի սերունդն իրը գաղափարախօսական գործունէութեան առանցքը դարձրեց Հայաստանի անկախութեան վերականգնման տեսլականը: Ընդ որում անկախութեան գաղափարի քարոզչութիւնը պայմանաւորուած չէր միայն Հայաստանը Խորհրդային Միութիւնից առանձնացնելու եւ ժողովրդավարական իշխանութիւն հաստատելու հեռահար նպատակով: Այս գաղափարի շուրջ համախմբւում էր տարագիր հայութիւնը, որին սպառնում էր ձուլման վտանգը: Անկախ պետութիւնը վերականգնելու յոյսով բազում հայորդիներ ոչ միայն համախմբուեցին, այլեւ կարեւոր շարժառիթ ունեցան հայ մնալու եւ իրենց սերունդներին հայ դաստիարակելու համար: Բազմաթիւ դաշնակցական գործիչներ տեսական լուրջ հիմնաւորումներով ապացուցում էին, որ հայ ժողովրդի շարունակականութիւնը երաշխաւորելու տեսակէտից անկախ պետականութիւնն այլընտրանք չունի:
Թող մեր եւ սերունդների յիշողութեան մէջ միշտ վառ մնա յանուն Հայաստանի ազատութեան եւ անկախութեան ընկածների, օտար ափերում անկախ հայրենիքի երազը սրտերում երկրային կայնքից հեռացած անմնացորդ նուիրեալների, այդ թւում նաեւ «Փետրուար 18»-ը կերտողների անմար յիշատակը: