Ար­շա­ւիր ­Շի­րա­կեան (1900-1973). ­Հա­յոց ­Նա­հա­տակ­նե­րուն Կ­տա­կը սրբա­գոր­ծած վրի­ժա­ռու բա­զու­կը

Հայ ժո­ղո­վուր­դի գա­ղա­փա­րի մար­տիկ­նե­րու եւ ազ­գա­յին հե­րոս­նե­րու փա­ղան­գին մէջ իր ա­ռանձ­նա­յա­տուկ տե­ղը ու­նի Ար­շա­ւիր ­Շի­րա­կեան, ո­րուն մա­հո­ւան 46րդ ­տա­րե­լի­ցը կ’ո­գե­կո­չենք Ապ­րիլ 12ի այս օ­րը։
Ար­շա­ւիր ­Շի­րա­կեա­նի ա­նու­նը ան­քակ­տե­լիօ­րէն կա­պո­ւած է Հ.Յ.­Դաշ­նակ­ցու­թեան ո­րո­շու­մով կեան­քի կո­չո­ւած «­Նե­մե­սիս» ազ­գա­յին ար­դա­րա­հա­տոյ­ցի նա­խա­ձեռ­նու­թեան հետ, որ մա­հա­պա­տի­ժով վրէժ լու­ծեց հայ ժո­ղո­վուր­դին դէմ թրքա­կան պե­տու­թեան գոր­ծադ­րած ցե­ղաս­պա­նա­կան մե­ծա­գոյն ո­ճի­րի պա­տաս­խա­նա­տու­նե­րէն։
Ար­դա­րեւ 1919ին, նո­րան­կախ ­Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թեան մայ­րա­քա­ղաք Ե­րե­ւա­նի մէջ գու­մա­րո­ւած Հ.Յ.Դ. 9րդ Ընդ­հա­նուր ­Ժո­ղո­վին, հայ­կա­կան յե­ղա­փո­խու­թեան յա­ռա­ջա­պահ կու­սակ­ցու­թիւ­նը ո­րո­շեց իր վրայ վերց­նել պա­տաս­խա­նա­տո­ւու­թիւ­նը թուրք ե­ղեռ­նա­գործ­նե­րը մա­հա­պա­տի­ժի են­թար­կե­լու դա­տավ­ճի­ռին գոր­ծադ­րու­թեան։
Հա­կա­ռակ ­Պոլ­սոյ մէջ յաղ­թա­կան դաշ­նա­կից­նե­րու պա­հան­ջով Օս­մա­նեան Զի­նո­ւո­րա­կան Ա­տեա­նին ար­ձա­կած մա­հա­պա­տի­ժի ո­րո­շու­մին, հայ ժո­ղո­վուր­դին դէմ թրքա­կան պե­տու­թեան ծրագ­րած եւ գոր­ծադ­րած հա­յաս­պա­նա­կան մե­ծա­գոյն ո­ճի­րին իթ­թի­հա­տա­կան պա­տաս­խա­նա­տու­նե­րը ան­պա­տիժ մնա­ցած էին, ա­նուն եւ ինք­նու­թիւն փո­խած ու կեղ­ծած՝ փոր­ձած էին փա­խուստ տալ ար­դա­րա­դա­տու­թե­նէ, ա­պաս­տա­նե­լով եւ­րո­պա­կան մայ­րա­քա­ղաք­ներ ու ծպտեալ կեանք վա­րե­լով…
Փախս­տա­կան այդ ցե­ղաս­պան­նե­րուն դէմ ար­դար դա­տաս­տան ի­րա­գոր­ծող սրբա­զան վրէ­ժի պատ­մա­կան խորհր­դա­նի­շը ե­ղաւ «­Նե­մե­սիս» ­Գոր­ծո­ղու­թիւ­նը, որ հա­յոց ազ­գա­յին յի­շո­ղու­թեան մէջ ա­րու­թեան եւ հա­տուց­ման, հպար­տու­թեան եւ ար­դա­րա­դա­տու­թեան ներշնչ­ման աղ­բիւ­րը հան­դի­սա­ցաւ։
Իսկ «­Նե­մե­սիս»ի ար­դա­րա­հա­տոյց բա­զուկ­նե­րուն ներ­կա­յա­ցուց­չա­կան դէմ­քե­րէն մէ­կը հան­դի­սա­ցաւ Ար­շա­ւիր ­Շի­րա­կեան, որ հա­զիւ քսան տա­րի­քը բո­լո­րած՝ գա­ղա­փա­րի մար­տի­կի նո­ւի­րու­մով, յանդգ­նու­թեամբ եւ խի­զա­խու­թեամբ, սրբա­զան ա­հա­բե­կի­չը դար­ձաւ թուրք ջար­դա­րար­նե­րուն։
Հայ ժո­ղո­վուր­դին դէմ գոր­ծո­ւած ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան պա­տաս­խա­նա­տու թրքա­կան պե­տու­թեան ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րը պա­տու­հա­սող դաշ­նակ­ցա­կան ար­դա­րա­գործ­նե­րու փա­ղան­գին մէջ, Ար­շա­ւիր ­Շի­րա­կեան հան­դի­սա­ցաւ ա՛յն իւ­րա­յա­տուկ դէմ­քը, որ իր ա­ռա­քե­լու­թեան ազ­գա­յին-քա­ղա­քա­կան ամ­բող­ջա­կան գի­տակ­ցու­թեամբ եւ գա­ղա­փա­րի մար­տի­կի յանձ­նա­ռու­թեամբ գոր­ծեց։ Եւ բա­րա­ցու­ցա­կան է, որ իր կեան­քի վեր­ջա­լոյ­սին, 1965ին, ­Մեծ Ե­ղեռ­նի յիսն­մաեա­կին ա­ռի­թով լոյս ըն­ծա­յած իր յու­շե­րը ­Շի­րա­կեան կո­չեց «Կ­տակն էր ­Նա­հա­տակ­նե­րուն»։
Ար­շա­ւիր ­Շի­րա­կեա­նի կը պատ­կա­նի «­Նե­մե­սիս» ­Գոր­ծո­ղու­թեան վե­րա­բե­րեալ այն յստա­կա­ցու­մը, թէ «­Մեր կազ­մա­կեր­պու­թիւ­նը չու­նէր մար­դաս­պա­նա­կան ո­րե­ւէ ծրա­գիր։ Ա­նի­կա պար­զա­պէս ար­դար պա­տի­ժի են­թար­կեց ա՛յն յան­ցա­գործ­նե­րը, ո­րոնք ի բա­ցա­կա­յու­թեան դա­տո­ւած եւ մա­հո­ւան դա­տա­պար­տո­ւած էին։ Իսկ հայ դա­ւա­ճան­նե­րը կը գլխա­ւո­րէին մեր ցու­ցա­կը»։
Այդ­պէ՛ս, Ա­ռա­ջին Աշ­խար­հա­մար­տի ա­ւար­տին, ­Դաշ­նա­կից պե­տու­թեանց հա­կակշ­ռին տակ ին­կած Օս­մա­նեան ­Կայս­րու­թեան մայ­րա­քա­ղաք ­Պոլ­սոյ մէջ, ­Զի­նո­ւո­րա­կան յա­տուկ Ա­տեան մը դա­տած էր ­Հա­յոց ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան պա­տաս­խա­նա­տու Իթ­թի­հա­տա­կան ղե­կա­վա­րու­թիւ­նը, հաս­տա­տած էր իւ­րա­քան­չիւր ջար­դա­րա­րի ծան­րա­գոյն յան­ցա­գոր­ծու­թիւ­նը եւ, ի բա­ցա­կա­յու­թեան, մա­հա­պա­տի­ժի դա­տա­պար­տած էր զա­նոնք։
Ար­դա­րու­թիւն հաս­տա­տող մա­հա­պա­տի­ժի դա­տավ­ճի­ռը կար, բայց հրա­պա­րա­կի վրայ չկա­յին եւ օ­րէն­քի ու ար­դա­րու­թեան ձեռ­քէն փա­խուստ տո­ւած էին ա­նոնք՝ գլխա­ւոր ջար­դա­րար­նե­րը։
Ար­դա­րա­հա­տուց­ման այդ սրբա­զան դա­տաս­տա­նը ի­րա­գոր­ծող «­Նե­մե­սիս»ի գլխա­ւոր ա­ռա­քեալ­նե­րէն է ա­հա՛ Ար­շա­ւիր ­Շի­րա­կեան։
Հայ ար­դա­րա­հա­տոյց բա­զու­կը ծնած էր 1900ին, ­Պո­լիս։ ­Ման­կու­թիւ­նը ան­ցուց 1908ի Օս­մա­նեան ­Սահ­մա­նադ­րու­թեան հե­տե­ւած պոլ­սա­հայ ա­զատ ու ծաղ­կուն մթնո­լոր­տին մէջ։ ­Պա­տա­նի տա­րի­քէն ապ­րե­ցաւ ու կազ­մա­ւո­րո­ւե­ցաւ դաշ­նակ­ցա­կան մտա­ւո­րա­կան­նե­րու մտեր­մու­թեան մէջ։ Այդ պատ­ճա­ռով ալ 1915ին, երբ ցե­ղաս­պան թրքա­կան պե­տու­թիւ­նը իր ա­ռա­ջին հա­րո­ւա­ծը ուղ­ղեց ­Պոլ­սոյ հայ մտա­ւո­րա­կա­նու­թեան, ­Շի­րա­կեան կո­չո­ւե­ցաւ պա­տա­նի սուր­հան­դա­կի ա­ռա­քե­լու­թեան,, որ­պէս­զի հայ մատ­նիչ­նե­րու դա­ւա­ճա­նա­կան ցուց­մունք­նե­րուն դէմ զգու­շաց­նէ եւ հե­տապն­դում­նե­րէ զերծ պա­հէ ընդ­յա­տակ կեան­քի ան­ցած հայ մտա­ւո­րա­կան­նե­րը։
Մին­չեւ Ա­ռա­ջին Աշ­խար­հա­մար­տի ա­ւարտն ու զի­նա­դա­դա­րը, Ար­շա­ւիր ­Շի­րա­կեան ամ­բող­ջա­կան փա­րու­մով գոր­ծեց Հ.Յ.­Դաշ­նակ­ցու­թեան ­Պոլ­սոյ կազ­մա­կեր­պու­թեան շար­քե­րուն մէջ։ ­Մօ­տէն հե­տե­ւե­ցաւ ­Պոլ­սոյ Օս­մա­նեան ­Զի­նո­ւո­րա­կան Ա­տեա­նին կող­մէ Իթ­թի­հա­տի պա­րագ­լուխ­նե­րու (ի բա­ցա­կա­յու­թեան) դա­տա­վա­րու­թեան։ ­Վար­չա­պետ Սա­յիտ ­Հա­լիմ փա­շա­յի, ներ­քին գոր­ծոց նա­խա­րար ­Թա­լէա­թի եւ իթ­թի­հա­տա­կան պա­րագ­լուխ­ներ ­Պե­հաէտ­տին ­Շա­քի­րի, ­Ճե­մալ Ազ­միի, ­Նա­զը­մի եւ միւս­նե­րուն դէմ Ա­տեա­նի ար­ձա­կած մա­հա­պա­տի­ժի դա­տավ­ճիռ­նե­րը, մատ­նո­ւած ըլ­լա­լով մե­ռեալ տառ մնա­լու ճա­կա­տագ­րին, նոր ընդվ­զու­մի եւ ցա­սու­մի կրա­կը բոր­բո­քե­ցին ար­դէն ե­րի­տա­սարդ գոր­ծի­չին մէջ։ Եւ երբ 1919ին, Ե­րե­ւա­նի մէջ գու­մա­րո­ւած իր 9րդ Ընդ­հա­նուր ­Ժո­ղո­վին, ­Դաշ­նակ­ցու­թիւ­նը ո­րո­շեց «­Նե­մե­սիս» ­Գոր­ծո­ղու­թեան ձեռ­նար­կել եւ ի՛նք ի­րա­գոր­ծել թուրք ջար­դա­րար­նե­րու մա­հա­պա­տի­ժը, Ար­շա­կիր ­Շի­րա­կեան ա­ռա­ջին­նե­րէն ե­ղաւ, որ ներ­կա­յա­ցաւ «­Նե­մե­սիս»ի ­Պա­տաս­խա­նա­տու ­Մարմ­նին՝ իր սրբա­զան պար­տա­կա­նու­թիւ­նը կա­տա­րե­լու պատ­րաս­տա­կա­մու­թիւն յայտ­նե­լով։
Շի­րա­կեան կը լրաց­նէր անհ­րա­ժեշտ բո­լոր պայ­ման­նե­րը, որ­պէս­զի նկա­տի առ­նո­ւէր «­Նե­մե­սիս»ի ար­դա­րա­հա­տոյց ա­հա­բե­կիչ­նե­րու փա­ղան­գին ընտ­րու­թեան ու նշա­նակ­ման մէջ։ ­Գա­ղա­փա­րա­կան եւ ազ­գա­յին-քա­ղա­քա­կան պատ­րաս­տու­թիւ­նը ամ­բող­ջա­պէս ու­նէր։ ­Կազ­մա­կեր­պա­կան ու­շագ­րաւ փորձ ու­նէր ­Պոլ­սոյ մէջ ընդ­յա­տա­կեայ գոր­ծու­նէու­թեան։
Մար­տա­կան գոր­ծի­չի խի­զա­խու­թեամբ եւ քա­ջա­սիրտ նկա­րագ­րով կը յատ­կան­շո­ւէր։
Չու­շա­ցաւ ­Շի­րա­կեա­նի ա­ռա­ջին գոր­ծո­ղու­թեան յանձ­նա­րա­րա­կա­նը։ Ք­սա­նա­մեայ հա­յոր­դիին վստա­հո­ւե­ցաւ թուրք ջար­դա­րար­նե­րու գլխա­ւոր մեղ­սա­կից­նե­րէն ­Վա­հէ Իհ­սա­նի (Ե­սա­յեան) մատ­նիչ-դա­ւա­ճա­նի ա­հա­բե­կու­մը։ Իհ­սան ի՛նք կազ­մած էր ցու­ցա­կը ­Պոլ­սոյ այն հայ մտա­ւո­րա­կան­նե­րուն, ո­րոնք 24 Ապ­րիլ 1915ին զան­գո­ւա­ծա­յին ձեր­բա­կա­լու­թեան են­թար­կո­ւե­ցան։
27 ­Մարտ 1920ին, ­Պոլ­սոյ մէջ, ­Շի­րա­կեան ի­րա­գոր­ծեց Իհ­սա­նի դէմ ար­ձա­կո­ւած Դաշ­նակ­ցու­թեան մա­հա­պա­տի­ժի ո­րո­շու­մը։
Շի­րա­կեան հե­ռա­ցաւ ­Պո­լի­սէն եւ ան­ցաւ Ե­րե­ւան, ուր Ա­րամ Եր­կա­նեա­նի հետ նոր ա­ռա­քե­լու­թեան մը կո­չո­ւե­ցան։ ­Թիֆ­լի­սի մէջ ի­րենց պար­տա­կա­նու­թիւ­նը կա­տա­րե­լու նա­խա­պատ­րաս­տա­կան աշ­խա­տան­քի ժա­մա­նակ, եր­կուքն ալ ձեր­բա­կա­լո­ւե­ցան, բայց անհ­րա­ժեշտ ա­պա­ցոյց­նե­րու չգո­յու­թեան հե­տե­ւան­քով ա­զատ ար­ձա­կո­ւե­ցան։ Ար­շա­ւիր վե­րա­դար­ձաւ ­Պո­լիս, ուր­կէ 1921ի ա­մա­ռը նոր յանձ­նա­րա­րա­կա­նով ու­ղար­կո­ւե­ցաւ Հ­ռոմ։
Շի­րա­կեա­նի վստա­հո­ւած էր իթ­թի­հա­տա­կան կա­ռա­վա­րու­թեան վար­չա­պետ ­Սա­յիտ Հա­լիմ փա­շա­յի ա­հա­բե­կու­մը։ ­Սա­յիտ ­Հա­լիմ իթ­թի­հա­տա­կան պա­րագ­լուխ­նե­րու ա­մէ­նէն տա­րեց ան­դամն էր, նաեւ՝ ա­մէ­նէն մե­ծա­հա­րուս­տը, որ ի վի­ճա­կի էր լա­ւա­գոյնս թաքց­նե­լու իր հետ­քե­րը։ ­Բայց «­Նե­մե­սիս»ի յան­դուգն հե­տա­խոյզ­նե­րը ի վի­ճա­կի ե­ղան գտնե­լու ­Սա­յիտ ­Հա­լիմ փա­շա­յի թագս­տո­ցը եւ Ար­շա­ւիր ­Շի­րա­կեան, 5 ­Դեկ­տեմ­բեր 1921ին, Հ­ռո­մի փո­ղոց­նե­րուն վրայ գե­տին փռեց ցե­ղաս­պան թրքա­կան կա­ռա­վա­րու­թեան ա­տե­նի վար­չա­պե­տը։
Գոր­ծո­ղու­թիւ­նը դար­ձեալ «մա­քուր» էր եւ հայ ա­հա­բե­կի­չը ա­ռանց հետք ձգե­լու հե­ռա­ցաւ ար­դա­րա­հա­տուց­ման… բե­մէն։
Բայց ­Շի­րա­կեա­նի ա­հա­բեկ­չա­կան սուրբ ա­ռա­քե­լու­թիւ­նը վերջ չգտաւ ­Սա­յիտ ­Հա­լիմ փա­շա­յի մա­հա­պա­տի­ժով։ ­Հե­տե­ւե­ցաւ նոյն­քան յան­դուգն գոր­ծո­ղու­թիւ­նը ­Պե­հաէտ­տին Շա­քի­րի եւ ­Ճե­մալ Ազ­միի ա­հա­բեկ­ման, որ վստա­հո­ւած էր Ար­շա­ւիր ­Շի­րա­կեան եւ Ա­րամ Եր­կա­նեան եր­կեա­կին։
Տխ­րահռ­չակ տոքթ. ­Պե­հաէտ­տին ­Շա­քիր ե­ղած էր հիմ­նա­դիրն ու ղե­կա­վա­րը իթ­թի­հա­տա­կան այն յա­տուկ զօ­րա­բաժ­նին, որ «յա­ռա­ջա­պահ»ի դեր խա­ղաց ­Հա­յոց Ցե­ղաս­պա­նու­թեան կազ­մա­կերպ­ման ու գոր­ծադ­րու­թեան ժա­մա­նակ։ Իսկ ­Ճե­մալ Ազ­մին ծա­նօթ էր իբ­րեւ «Տ­րա­պի­զո­նի հրէ­շը», որ ա­ւե­լի քան 15 հա­զար ան­զէն հա­յեր ծո­վա­մոյն ը­րաւ։
17 Ապ­րիլ 1922ին, ­Պեր­լի­նի փո­ղոց­նե­րուն մէջ, Ար­շա­ւիր ­Շի­րա­կեան եւ Ա­րամ Եր­կա­նեան միա­ցեալ գրո­հով մը գե­տին փռե­ցին թուրք ջար­դա­րար զոյգ հրէշ­նե­րը։ Նա­խա­յար­ձա­կը ­Շի­րա­կեանն էր, որ ա­ռա­ջին գնդա­կով զգետ­նեց ­Ճե­մալ Ազ­միին, բայց միայն վի­րա­ւո­րել կրցաւ ­Շա­քի­րը։ Եր­կա­նեան օգ­նու­թեան հա­սաւ եւ ու­ղիղ ճակ­տէն մէկ փամ­փուշ­տով վերջ տո­ւաւ ­Պե­հաէտ­տին ­Շա­քի­րի յան­ցա­գործ կեան­քին։
Պեր­լի­նի այդ գոր­ծո­ղու­թեամբ վերջ գտաւ ­Շի­րա­կեա­նի ար­դա­րա­հա­տոյց գոր­ծու­նէու­թիւ­նը։
Հայ հե­րո­սը 1923ին, իր նո­րա­հարս կնոջ՝ ­Գա­յեա­նէի հետ, վերջ­նա­կա­նա­պէս հաս­տա­տո­ւե­ցաւ Մ. ­Նա­հանգ­ներ, ուր աշ­խոյժ մաս­նակ­ցու­թիւն բե­րաւ Հ.Յ.Դ. Մ. Նա­հանգ­նե­րու կազ­մա­կեր­պու­թեան կեան­քին ու աշ­խա­տանք­նե­րուն։
Եր­կար տաս­նա­մեակ­նե­րու լռու­թե­նէն ետք, 1965ին, ­Շի­րա­կեան լոյս ըն­ծա­յեց իր յու­շե­րը՝ «Կ­տակն էր ­Նա­հա­տակ­նե­րուն» խօ­սուն ա­նու­նը տա­լով իր յու­շագ­րու­թեան։
1973ի Ապ­րիլ 12ի օ­րը առ­յա­ւէտ փա­կո­ւե­ցան աչ­քե­րը հայ ժո­ղո­վուր­դի ար­դա­րա­հա­տոյց բա­զու­կին, ո­րուն ա­նու­նով այ­սօր կը կո­չո­ւին ե՛ւ դաշ­նակ­ցա­կան կո­մի­տէու­թիւն­ներ, ե՛ւ Հ.Յ.Դ. Ե­րի­տա­սար­դա­կան ­Միու­թիւն մը։
Այդ­պէ՛ս, Ար­շա­ւիր ­Շի­րա­կեան ա­նու­նը յա­ւեր­ժա­կան յու­շա­րարն է հայ ժո­ղո­վուր­դի ան­մահ նա­հա­տակ­նե­րու սրբազ­նա­գոյն կտա­կին։
Նաեւ ա­նուն՝ որ իր անձ­նո­ւէր կեան­քով ու գոր­ծով, յատ­կա­պէս գա­ղա­փա­րի ան­վե­հեր մար­տի­կի իր կեր­պա­րով, կը շա­րու­նա­կէ ներշնչ­ման աղ­բիւր մնալ ­Հայ ­Դա­տի պայ­քա­րին զի­նո­ւո­րագ­րո­ւած հա­յոց սե­րունդ­նե­րուն հա­մար։