Անզուգական նուէր Արմէնական կուսակցութեան 130-ամեակի առիթով


Օրերս շնորհակալութեամբ ստացայ իմ լաւ բարեկամ, գրչակից ու գաղափարակից ընկեր Յակոբ Վարդիվառեանի հեղինակած «մեծ երազի ճամբուն ուղեւորները եւ համապարփակ պատմութիւն Ռամկավար ազատական կ’ուսակցութէան» Ա. հատորը, որը ներառում է «Արմենական կ’ազմակերպութիւն» եւ «Հայ Ժողովրդական կ’ուսակցութիւն» բաժինները: Մինչ գնահատականի խօսքս, ուզում եմ նախապէս շնորհակալութիւնս յայտնել ծաւալուն ու բարեխիղճ աշխատանքի համար, որը կատարուել է անսահման սիրով եւ խանդաղատանքով: Նաեւ այն լուրջ ու բեղուն ներդրման համար, որ արել է յարգարժան հեղինակը հայ պատմագիտութեան եւ, մասնաւորապէս, կուսակցութեանս մասնագիտական գրականաստեղծման գործում:

 Անկեղծօրէն խոստովանեմ, որ սկզբում բաւական վերապահումով վերաբերուեցի յատկապէս «համապարփակ պատմութիւն» բառեզրին: Բայց երբ սկսեցի ընթերցել, էջ առ էջ վերապահումը տեղի տուեց անպայման գնահատանքի խօսք ասելու անդիմադրելի ցանկութեանը:

Գաղտնիք չէ բոլորովին, որ չնայած առաջնեկի ու միակ հայրենածին լինելուն եւ հայ ազատագրական պայքարում ունեցած ծանրակշիռ ներդրմանը, յատկապէս հայ ժողովրդի եւ մասնաւորապէս վասպուրահայութեան ինքնապաշտպանական արդիւնաւէտ պայքարում, Արմէնական կուսակցութեան ու կուսակցականների մասին շատ քիչ է գրուել: Դրան նպաստել է նաեւ այն զգուշաւոր մտայնութիւնը, որ թուրքական բռնատիրութեան պայմաններում ոչինչ գրաւոր չպահպանուի հասարակ ժողովրդին հետապնդելու եւ մեղադրանքներ ներկայացնելու առումով: Սակայն այդ չգոյութեան ու աւելի յաճախ պակասաւորութեան պայմաններում կուսակցութիւնների պատմութիւնը կտոր-կտոր, փշուր-փշուր հաւաքել ու մէկտեղելը, մեղմ ասած, այնքան էլ հասարակ գործ չի եղել:

 Մասնագիտութեանս բերումով տեղեակ եմ, թէ ինչ տիտանական ջանքեր են պէտք տասնամեակների հեռուից բազում հարցերի պատասխաններ պեղելն ու գտնելը:

 Յիրաւի, մեր երկու կուսակցութիւնների հակիրճ ու հանրամատչելի այս պատմութիւնը «հեռու մնացած է թակելէ դուռը քննական պատմագրութէան ու բանալէ զայնէ, սակայն իր տարողութեամբ եւ ընդգրկումներով ծաւալուն ու բազմաշերտ գործ է, միանգամայն արժանի դրուատանքի ու արժեւորման:

 Աշխատութեան ուսումնասիրութեան թիրախ հանդիսացող թեման` իր բոլոր ծալքերով, ծանօթ էր եւ թւում էրՙ նոր խօսք ու ասելիք դժուար կը լինի գտնել: Սակայն ի պատիւ հեղինակի, նրա ժրաջան ու պրպտուն մտքի եւ տարիների ընթացքում հետեւողական հաւաքչական աշխատանքի, բացայայտուել են կուսակցութիւնների պատմութեան նոր ծալքեր: Դրուատելի է յատկապէս այն իրատեսական մօտեցումը, որով առաջնորդուել է հեղինակը սոյն աշխատութիւնը գրելիս: Իրական գոյներով են մատուցւում Արմէնականների ծննդավայր եւ հիմնական գործելատարածք Վան-վասպուրականն ու ժամանակի հայ իրականութիւնը եւ այդ ընդհանուր խորապատկերում` կուսակցութեան գաղափարական սերմնացանների ու հիմնադիրների լուսապայծառ նկարագիրը: Միանգամայն իրաւացիօրէն հեղինակն ընդգծում է, որ հայ ժողովրդի ընդվզումը արդիւնք էր ու անմիջական պատասխան օր-օրի սաստկացող թուրքական բռնաճնշումների եւ հայահալած տմարդի քաղաքականութեան: Եւ որ դարաւոր ընդարմացումից հայ ժողովրդին ոտքի հանելու համար անհրաժեշտ էր նախ յեղափոխել նրան գաղափարապէս, ապա հոգեբանօրէն, ինչն էլ ըստ էութեան արեցին հայ յեղափոխութեանն անդրանիկ զինուորագրուած արմէնականները:

 Ի պատիւ հեղինակի, ուզում եմ յատուկ ընդգծել, որ միանգամայն ճիշտ է ներկայացրել երեք Մկրտիչների դերն ու գործունէութիւնը վասպուրահայութեանը ոտքի հանելու եւ իր կեանքին, պատուին ու ինչքին տէր կանգնելու գործում: Խրիմեանի հայրենասիրութիւնը, Փորթուգալեանի լուսաւորութիւնը եւ Աւետիսեանի ազատասիրութիւնը հեղաբեկում առաջացրին հայութեան մէջ եւ ծնունդ տուեցին առաջին ու միակ երկրածին Արմէնական կուսակցութեանը, նրա յեղափոխական գաղափարախօսութեանն ու զէնքի դիմելու եւ ինքնապաշտպանուելու մղումներին: Նրանց գաղափարական հովանու ներքոյ ծնուեց ու հասակ առաւ հայրենասիրական իդէալներով (մտատիպարներով) տոգորուած, ազատագրական պայքարի գիտակցութեամբ հասունացած, գաղտնի, բայց վճռական պայքարի լծուած մի սերունդ, որը հայոց փրկութիւնը տեսնում էր լուսաւորութեան եւ մարտական ուժի մէջ: Այդ սերունդն էր, որ հաւաքուեց «արմենիայիէ շուրջը եւ դրա հայեցակէտերով առաջնորդուելով, ինչպէս նաեւ այդ գաղափարները ժողովրդի մէջ տարածելով ու քարոզելով ստեղծեց յեղափոխական կազմակերպութիւն: Թերթի անունով էլ շարժումը կոչուեց Արմէնիական, իսկ կուսակցութիւնը` Արմէնական: Նորաստեղծ այդ կուսակցութիւնը ողջ էութեամբ, արմատապէս ու ամբողջապէս անվիճելիօրէն ազգային կուսակցութիւն էր, որի գաղափարատարածիչը «արմենիաէ թերթն էր: Արմէնական կուսակցութեան անդամները իրատեսօրէն ջատագովում էին ոչ թէ առանձին ելոյթներն ու ցոյցերը, այլ համընդհանուր ապստամբութեան ճիշտ գաղափարը եւ որեւէ հաւատ չէին ընծայում եւրոպական դիւանագիտութեանը:

 Հեղինակն իրաւացիօրէն եւ, որքան ինձ յայտնի է, առաջին անգամ առանձնացնում է արմէնականների երկու թեւերը, որոնցից ձախ` արմատականը խրախուսում ու սատարում էր հայդուկային պայքարը, իսկ չափաւորը` որ համեմատաբար փոքրամասնութիւն էր կազմում, Կարապետ Յակոբեանի գլխաւորութեամբ Լոնդոնում հիմնում է Անգլո-հայկական կոմիտէ եւ որդեգրում է Հայկական հարցի լուծման դիւանագիտական ուղին:

 Գրքի շահեկան բաժիններից է «ականաւոր արմէնականերըէ, որտեղ փառապանծ Մկրտիչ Աւետիսեանի առաջնորդութեամբ հանդիսաւոր շքերթի է դուրս եկել արմէնական ողջ կ’ոհորտան: Ռահուիրաների այդ հանդիսաերթին հպարտօրէն միմեանց են յաջորդում ռազմիկ հայդուկները` 1915 թ. Վանի հերոսական ինքնապաշտպանութեան ռազմական ղեկավար Արմէնակ Եկարեանի եւ Փանօս Թերլեմեզեանի գլխաւորութեամբ:

 Կուսակցական գաղափարատեսական եւ գործնական մարզի ասպետներ Երուանդ Քէոսեան-սեպուհը, Եղիշէ Գոնտակչեանը, «նիւթական, բարոյական եւ ֆիզիքական զոհողութիւններով յեղափոխութէան օժանդակած, օրերով անօթի, շոգենաւերի ամբարների, վագոնների մէջ ամիսներով ապրած, երիցս տեռօրի ենթակուած, բայց միշտ պատնէշի վրայ մնացածէ Գրիգոր Պէոզիկեան-ներսէսը, աննկուն Անուշաւան Տէր-մկրտչեանը: Տեսական ու գաղափարական մարտադաշտի նուիրեալների կազմը` կուսակցութեան տարեգիր Արտակ Դարբինեանը, «քարոզչական աշխատանքին գործօն ջանքերը միացուցածէ Գրիգոր Արարքցեանը, «իր ամենաազդեցիկ օրերուն իսկ անձնական ոչինչ հետապնդող ու ընդհակառակնՙ իր գործունէութէան պատճառաւ իՀեն ու իր ընտանիքը շատ բան տուժեցուցածէ Կարապետ Նաթանեանը, կուսակցական մամուլի երախտաւոր Մէն Սէ-միքայէլ Նաթանեանը, «մեր ազգային ներքին չարաշահութիւններուն հանդէպ պարկեշտ պայքարի բոլոր միջոցներով զինուած, որեւէ դժուարութէան ատեն տրամաբանութէան առջեւ միայն տեղի տուողէ Լեւոն Աճեմեանը եւ ուրիշներ:

 Այնուհետեւ առաջամարտիկներին այդ ազգանուէր շքահանդէսում յաջորդում են համեմատաբար քիչ յայտնի «ուրիշ արմէնականներըէ, որոնք չնայած հայ յեղափոխութեան մէջ ունեցած իրենց համեստ ներդրումին, ապրել են կեանք, որը նուիրումի ու հերոսացման պայծառ օրինակ է, որով կարելի է սերունդներ դաստիարակել:

 Թէեւ գոյութեան բոլոր տարիների ընթացքում Արմէնական կուսակցութիւնը տպագիր որեւէ պաշտօնական օրգան չի ունեցել, սակայն աշխատութիւնում առկայ է «արմենական մամուլըէ շահեկան խորագրով բաժինը: Այն ամբողջական տեղեկութիւն է տալիս բոլոր այն պարբերականների մասին, որոնք որոշ վերապահումներով կարելի է համարել արմէնական:

Որքան սեր, հաւատ, յարգանք ու խոնարհում կայ «ուխտագնացութիւն արմէնականներու շիրիմինէ բաժնում: Անսպառ կարօտ ու վերագտնումի, յարգանքի տուրքի անսպառ մատուցում կայ այստեղ եւ անկեղծ ու անեղծ խոստովանութիւն արմէնական ռահուիրաներին. «անոնք մեզի սովորեցուցին ըլլալ յեղափոխական, սակայն շրջահայէաց, ըլլալ յեղափոխական, սակայն ուսումնատենչ ու զարգացած, ըլլալ յեղափոխական` միշտ առաջնորդուելով ազգին ու ժողովրդին գերագոյն շահերէնէ,-հպարտօրէն իր սերնդի անունից խոստովանում է հեղինակը:

 

***

Հայ պատմագիտութիւնում կուսակցութիւնների պատմութիւնն այնքան էլ լաւ չի ուսումնասիրուած, իսկ Հայ Ժողովրդական կուսակցութեան պատմութիւնը` գրեթէ ուսումնասիրուած չէ: Խորհրդային տարիներին պաշտպանուեց մի թեկնածուական ատենախօսութիւն, որը, աւելի շատ մարքսիզմի եւ դրա աղաւաղուած հոլովոյթ լենինիզմի դիրքերից այդ կուսակցութեան հասցէին գաղափարաբանական քննադատութիւնների շաղախ էր եւ, որքան ինձ յայտնի է, անտիպ էլ մնաց: Համոզուած եմ, որ մօտ ապագայում այդ բացը կը լրացուի եւ մենք կ’ունենանք հիմնարար ուսումնասիրութիւն Հայ Ժողովրդական կուսակցութեան մասին:

 Ներկայ ուսումնասիրութեան հեղինակ Հ. Վարդիվառեանն էլ հաւանաբար սոյն աշխատութեան այդ բաժինը գրել է փաստային սուղ հիմքերի վրայ: Սակայն այդ դժուարին պայմաններում նոյնիսկ հեղինակը կատարել է ծաւալուն այնպիսի աշխատանք, որը միանգամայն արժանի է գովասանքի: Միայն թէ առաջին հատորում, արմէնականների անմիջապէս կողքին Հայ Ժողովրդականին դնելը, կարծում ենք, ժամանակագրական հերթականութեան շեղում է, քանի որ մինչեւ Հայ Ժողովրդականի ասպարէզ իջնելը Արմէնականներին ժամանակագրական առումով յաջորդեցին մի քանի այլՙ քոյր կ’ուսակցութիւննէր (Գաղափարակցական, ՀՍՌԿ եւ այլն): Իսկ եթէ Հայ Ժողովրդականի սկիզբ է դիտւում ռուսական Կադետների հայկական ջոկատը, ապա հարկաւոր էր, որ այդ մասին մի քանի բառով պատճառաբանուէր:

 Ընդհանուր առմամբ, սոյն մենագրութիւնը, յատկապէս կուսակցական գրականութեան ասպարէզում, լուրջ ներդրում է: Իսկ Արմէնականների առումով այն իսկապէս համապարփակ կարելի է համարել:

 Աշխատութիւնում սպրդել են նաեւ որոշ անճշտութիւններ, ինչը միանգամայն բնական է ու ներելի այսքան մեծածաւալ գործի համար: Սոյն աշխատութիւնն ապագայում աւելի կատարեալ տեսնելու ցանկութիւնից ելնելով դրանցից մի քանիսը նշենք: Այսպէս. էջ 343-ում նշւում է, որ Համբարձում Առաքելեանը «գրիգոր Արծրունիի մահէն ետք կը նշանակուի «մշակէի խմբագրապետութէան պաշտօնինէ: Իրականում ցարական իշխանութիւնները մերժեցին Արծրունու այրի տիկին Գոհարիՙ Հ. Առաքելեանին գլխաւոր խմբագիր նշանակելու մասին դիմումը, որովհետեւ իր համարձակ պահուածքի եւ մի քանի հրապարակումների համար նա արդէն յայտնուել էր իշխանութիւնների «անյուսալիների ցուցակումէ եւ այդ ժամանակ գլխաւոր խմբագիր նշանակուեց Ալ. Քալանթարը, ում մահից յետոյ միայն` 1911 թ. Առաքելեանը դարձաւ գլխաւոր խմբագիր: Մէկ այլ, ոչ պակաս կարեւոր անճշտութիւն. քննարկուող աշխատութեան մէջ նշւում է (էջ 347), որ արեւելահայ եւ արեւմտահայ համագործակցութիւնը սկսուեց Արփիարեան-արծրունի շփումներով, այնինչ իրականում դեռ մինչեւ նրանց հանդիպումը, այդ գործընթացն աւելի վաղ սկսուել էր Մ. Փորթուգալեան-արծրունի շփումներով: Միւս դիտարկումը, որ կ’ուզենայի անել այն է, որ Թիֆլիսի «արձագանքըէ որքան էլ ցանկանանք Հայ Ժողովրդական մամուլ համարել, ռէալ չի, քանի որ այն լոյս է տեսել 1882-1892 թթ. երբ ոչ Ժողովրդական կուսակցութիւնը կար, ոչ էլ նոյնիսկ նրանց նախատիպը համարուող կադետները: Կան նաեւ վրիպակներ, որոնք կարող են շփոթի առիթ դառնալ. էջ 301-ում գրուած է, որ «արմենիաէ թերթը լոյս է տեսել 1885-1925 թթ., այնինչ այն հրատարակուել է 1885-1923 թթ.: Էջ 351-ում կարդում ենք. «բաբախանէան (խօսքը Լէոյի մասին է) կը պատկանի պոլսահայ մտաւորականներու այն սերունդին…է, այնինչ նա ծագումով շուշեցի թիֆլիսահայ մտաւորական էր, էջ 345-ում Գր. Արծրունու ծննդեան թուական է նշւում 1945 թ., որը պիտի լինէր 1845 թ. եւ այլն:

 Նշուած անճշտութիւններն ու վրիպակները ամենեւին չեն ստուերում կատարուած ծաւալուն, տքնաջան եւ հայրենանուէր աշխատանքը, որը, համոզուած եմ, մնայուն ներդրում է: Նշեմ նաեւ, որ այս տարի լրանում է Արմէնական կուսակցութեան հիմնադրման 130-ամեայ յոբելեանը: Պիտի արձանագրեմ, որ սոյն աշխատութիւնը ամենամեծ ու թանկ նուէրն է հայ ժողովրդին եւ բոլոր գաղափարակիցներիս այդ պանծալի յոբելեանի առթիւ:

 ՍՈՒՐԷՆ Թ. ՍԱՐԳՍԵԱՆ

 «Ազգ»

 22.06.2015 թ.


Leave a Comment

You must be logged in to post a comment.