Օսմանեան փաստաթղթերն ընդդէմ թրքական ուրացման. Հարցազրոյց թրքագէտ, պատմաբան Մելինէ Անումեանի հետ

Եթէ Թուրքիան իրապէս ցանկանում է յարաբերութիւններ կառուցել Հայաստանի հետ, նախ եւ առաջ պէտք է անկեղծօրէն զղջայ իր յանցանքի համար, ճանաչի մարդկայնութեան դէմ իրագործուած այդ մեծ յանցագործութիւնը, ներողութիւն խնդրի եւ պատրաստ լինի ճանաչումից բխող բոլոր պարտաւորութիւնների, այդ թուում՝ փոխհատուցման կատարմանը

Հայոց Ցեղասպանութեան 110-րդ տարելիցին ընդառաջ Թուրքիայի հանրային կարծիքի, պաշտօնական դիրքորոշման, գիտական շրջանակների տեսակէտների եւ դրանցում փոփոխութիւնների մասին Ermenihaber.am-ը զրուցել է թրքագէտ, պատմական գիտութիւնների թեկնածու Մելինէ Անումեանի հետ:

_ Թուրքիան մինչ օրս չի ճանաչում Հայոց Ցեղասպանութիւնը՝ պատճառաբանելով պատմական փաստերի «քննարկման անհրաժեշտութիւնը»։ Ի՞նչ են իրականում բացայայտում օսմանեան արխիւները, եւ ի՞նչ պատասխան ունի այս տեսակէտին հայ պատմագիտութիւնը։
_ Այո՛, Թուրքիան Հայոց Ցեղասպանութիւնը չճանաչելու համար տասնամեակներ շարունակ ներկայացրել է զանազան պատճառաբանութիւններ, այդ թուում՝ պատմական փաստերը գնահատելու պատրուակ։ Թէեւ օսմանեան արխիւները տարիներով փակ են եղել հայ եւ արտասահմանցի հետազօտողների առջեւ, այնուամենայնիւ, Հայոց Ցեղասպանութեան թեմայով ուսումնասիրութիւններ կատարած գիտնականները նման պայմաններում անգամ կարողացել են գտնել եւ հրապարակել մեծ թուով արժէքաւոր փաստաթղթեր, որոնք բացայայտում են ցեղասպանութեան կանխամտածուած եւ զանգուածային բնոյթը։

Թէ՛ հայ եւ թէ՛ համաշխարհային պատմագիտութիւնը վաղուց է տուել իր պատասխանն ուրացողների այդ տեսակէտին․ Հայոց Ցեղասպանութիւնն արդէն փաստարկուած, ապացուցուած եւ հիմնաւորուած իրողութիւն է, եւ թուրք ժխտողականներին ամենալաւ պատասխանը տալիս են օսմանեան արխիւային փաստաթղթերը։ Հարկ է նշել, որ դրանց շարքում ամենակարեւոր տեղն են զբաղեցնում Արամ Անտոնեանի հրապարակած թուրքական կառավարութեան հեռագրերը եւ 1919-1921 թթ․ Սթանպուլում Օսմանեան պետութեան Ռազմական արտակարգ ատեանում կայացած երիտթուրքերի դատավարութիւնների վաւերագրերը։

Ընդհանրապէս որեւէ ցեղասպանութիւն փաստարկելու համար նախ պէտք է ապացուցել, որ այդ յանցագործութիւնն իրագործած խումբը նախապէս ծրագրել է այն։ Երիտթուրքերի դատական փաստաթղթերը, յատկապէս, «Միութիւն եւ յառաջադիմութիւն կուսակցութեան» եւ կառավարութեան գործիչների վերաբերեալ մեղադրական եզրակացութիւնը բացայայտում են, որ հայերի բնաջնջումը նախապէս որոշուել էր «Միութիւն եւ յառաջադիմութիւն կուսակցութեան» կեդրոնական կոմիտէի մանրամասն քննարկումների արդիւնքում: Այսպէս, գրաւոր կերպով դատարանին վկայութիւն տուած օսմանեան երրորդ բանակի հրամանատար Մեհմէտ Ուեհիպ փաշան յայտնել էր, թէ հայերի հանդէպ կատարուած վայրագութիւններն ու կոտորածները, ինչպէս նաեւ ունեցուածքի կողոպուտը որոշուած են եղել «Միութիւն եւ յառաջադիմութիւն կուսակցութեան» կեդրոնական կոմիտէի կողմից, եւ որ այդ ջարդերի իրականացման համար Պեհաէտտին Շաքիրը յատուկ մարդասպաններ էր պատրաստել երրորդ բանակի շրջանում: Կան այլ բազմաթիւ անհերքելի ապացոյցներ եւ փաստեր, այնպէս որ մենք՝ հայ մասնագէտներս, արդէն պէտք է լիովին ազատուենք ցեղասպանութիւնն ապացուցելու ցանկութիւնից եւ կեդրոնանանք Հայոց Ցեղասպանութեան ասպեկտների եւ մանրամասների վրայ։

_ Թուրքիայում ապրող տարբեր ազգային եւ կրօնական փոքրամասնութիւններ, օրինակ՝ քրտերը, ալեւիները, կամ քաղհասարակութեան ներկայացուցիչներն ինչպէ՞ս են վերաբերւում Հայոց Ցեղասպանութեան յիշատակմանը։ Կա՞յ որեւէ փոփոխութիւն վերջին տարիներին։
_ Վերջին տարիներին,մասնաւորապէս ԱԶԿ-ի՝ (Արդարութիւն եւ զարգացում կուսակցութիւն – խմբ.) իշխանութեան գալուց յետոյ Թուրքիայում Հայոց Ցեղասպանութեան փաստի կոշտ ժխտման քաղաքականութիւնը թուրքական իշխանութիւնների կողմից ենթարկուել է որոշ փոփոխութեան։ Թէեւ կոշտ ժխտումը Էրտողանի (Թուրքիայի նախագահ – խմբ.) իշխանութեան շրջանում փոխակերպուեց աւելի մեղմ ու քօղարկուած հերքման, այնուամենայնիւ, բովանդակային առումով այն շարունակեց նոյնը մնալ։ Բայց եւ այնպէս, վերջին տասնամեակներին Թուրքիայում տպագրուեցին նաեւ պատմական փաստերը չխեղաթիւրող գրքեր։

Այսինքն՝ Էրտողանի իշխանութեան օրօք թուրք հասարակութիւնն աննախադէպ շատ է քննարկել Մեծ եղեռնի թեման ու, թէեւ, 2016 թ. Յուլիսի ռազմական յեղաշրջման փորձից յետոյ այդ աշխուժութիւնը նուազել է, իսկ ազատ խօսքի հանդէպ հետապնդումները՝ աւելացել, Հայոց Ցեղասպանութեան թեման այլեւս ոչ միայն թապու չէ Թուրքիայում, այլեւ՝ չնայած թուրքական իշխանութիւնների վարած քաղաքականութեանը, այդ երկրում արդէն շատ աւելի մեծ թուով մարդիկ հնարաւորութիւն ունեն տեղեկանալ պատմութեան իրական փաստերին։

Դրա շնորհիւ Թուրքիայի հասարակութեան որոշ շրջանակներ կարողացան ոչ միայն տեղեկանալ պատմական իրողութիւնների մասին, այլ մինչեւ իսկ երբեմն յարգել Հայոց Ցեղասպանութեան զոհերի յիշատակը եւ տարբեր յիշատակի միջոցառումներ կազմակերպել։ Այս առումով յատկապէս ուշագրաւ են Արեւմտեան Հայաստանում որոշ իսլամացած հայերի շրջանում կազմակերպուող արարողութիւնները։ Այսպէս՝ մի քանի տարի առաջ Հայոց Ցեղասպանութեան զոհերի յիշատակին նուիրուած միջոցառումներ կազմակերպուեցին Սթանպուլում, Իզմիրում, Տերսիմում, Ատանայում եւ այլ վայրերում, իսկ վերջերս էլ յայտնի դարձաւ, որ այս տարուայ Ապրիլի 24-ին Մեծ եղեռնի զոհերի յիշատակին նուիրուած համերգ կը կայանայ Տիարպեքիրում։ Անցեալ տարի եւս նոյն վայրում «Արգելուած սերենադ» խորագրով տեղի ունեցած այդ համերգին մասնակցած արեւմտահայ երգիչ Ստեփան Եփրեմեանն այս տարի եւս ներկայ կը գտնուի։

Յիշատակի նման արարողութիւններ կազմակերպւում են նաեւ Թուրքիայի փոքրամասնութիւնների, մասնաւորապէս, քրտերի եւ ալեւիների կողմից, քանի որ վերջիններս գիտակցում են, որ ցեղասպանութեան վտանգը կախուած է նաեւ իրենց գլխին․․․

_ Թուրքիայի եւ Հայաստանի յարաբերութիւնների կարգաւորման գործընթացում (օրինակ՝ վերջին հայ-թուրքական երկխօսութեան շրջանակներում) ի՞նչ դեր ունի Հայոց Ցեղասպանութեան հարցը՝ իբրեւ պատմական արդարութեան տարր։ Կարո՞ղ է արդեօք հնարաւոր կարգաւորումը շրջանցել այդ հարցը եւ ինչպէ՞ս:
_ Փորձենք Թուրքիայի եւ Հայաստանի յարաբերութիւնները պատկերաւոր կերպով ներկայացնել որպէս 2 անձանց փոխյարաբերութիւններ։ Ասենք՝ այդ երկու մարդիկ թշնամացել են, քանի որ մէկը սպաննել է միւսի հարազատներին։ Պատկերացնենք, թէ հիմա նրանց փորձում են հաշտեցնել՝ յուսալով, որ հարազատներին կորցրածը կը մոռանայ կամ նրբանկատ կերպով կը շրջանցի այդ թեման․․․ Մի՞թէ դա հնարաւոր է։ Ի հարկէ՝ ոչ։

Նման մասշտապի ողբերգութիւնը հնարաւոր չէ մոռանալ կամ ուրանալ։ Ահա թէ ինչու յարաբերութիւններ կառուցելու կամ զարգացնելու համար հարկ է նախ եւ առաջ քննարկել Հայոց Ցեղասպանութեան ճանաչման հարցը։ Եթէ Թուրքիան իրապէս ցանկանում է յարաբերութիւններ կառուցել Հայաստանի հետ, նախ եւ առաջ պէտք է անկեղծօրէն զղջայ իր յանցանքի համար, ճանաչի մարդկայնութեան դէմ իրագործուած այդ մեծ յանցագործութիւնը, ներողութիւն խնդրի եւ պատրաստ լինի ճանաչումից բխող բոլոր պարտաւորութիւնների, այդ թուում՝ փոխհատուցման կատարմանը։

Հակառակ դէպքում, ես ինքս, որպէս հայ եւ մասնագէտ, անհնար եմ համարում այդ յարաբերութիւնների զարգացումը։ Եթէ անգամ փորձենք աչքաթող անել Հայոց Ցեղասպանութեան թեման, այն անընդմէջ ի յայտ է գալու բազմապիսի ձեւերով եւ ամենաանսպասելի տեղերից, ինչպէս որ կը լինէր 2 անհատների յարաբերութիւնների դէպքում, երբ նրանցից մէկը մեծ ոճիր գործած լինէր միւսի նկատմամբ․․․