«Լինում է, չի լինում» Վաւերագրականով Էմիլի Մկրտիչեան կը ներկայացնէ արցախցի կիներու անկոտրում ոգին

Ռուբէն Ճանպազեան

Էմիլի Մկրտիչեանի «Լինում է, չի լինում»-ը վաւերագրական յուզիչ ֆիլմ մըն է, որ կը պատկերէ Արցախի սիրտն ու հոգին՝ մշակութային հարուստ ժառանգութեամբ տարածաշրջան մը, որ կը պայքարի իր գոյատեւման համար։ Ամերիկահայ բեմադրիչին այս անկեղծ ու գեղեցիկ գործը կ’անցնի հակամարտութեան սովորական պատումէն անդին՝ հիւսելով բարդ եւ քնքուշ պատում մը կորուստի, յոյսի եւ գոյատեւման մասին։

Երկու պատերազմներուն միջեւ գտնուող ազգի մը ետին պատկերին դէմ, ֆիլմը մեզի կը ծանօթացնէ չորս արցախցի կիներ. Սօսէ Բալասանեան՝ Համաշխարհային ճիւտոյի մարտարուեստի ախոյեան, որ կը պայքարի թէ՛ մարզադաշտին եւ թէ՛ ռազմադաշտին վրայ, Սիրանուշ Սարգսեան՝ քաղաքացիական ծառայող եւ քաղաքային խորհուրդի թեկնածու, որ կը մարմնաւորէ կանանց քաղաքական իրաւունքներու պայքարը, Գայիանէ Համբարձումեան՝ Արցախի կանանց միակ կեդրոնի հիմնադիրը, որ կը ստեղծէ ապաւէն մը խոցելի կիներու համար եւ Սվետա Յարութիւնեան՝ միայնակ մայր մը, որ արցախեան հողը կը մաքրէ պատերազմէն մնացած ականներէն։

Մկրտիչեանի զգայուն բեմադրութիւնը կը փայլի, երբ 2020-ի պատերազմը անսպասելիօրէն կը բռնկի։ Այս շրջադարձը ֆիլմը կը վերածէ քաոսի եւ տեղահանութեան հրատապ արձանագրութեան։ Երբ Սօսէն ճիւտոյի մարզումներէն կ’անցնի զինուորական պատրաստութեան, կամ երբ Սվետայի հեռաձայնի զանգերը իր զաւակներուն անպատասխան կը մնան Ստեփանակերտի ռմբակոծութեան ընթացքին, պատերազմի մարդկային կորուստը կը դառնայ ցնցող իրականութիւն։

Ֆիլմին արժէքը կը կայանայ Մկրտիչեանի նուրբ մօտեցումին մէջ։ Փոխանակ պատերազմի բռնութիւնը շեշտելու, ան կը կեդրոնանայ առօրեայ պահերուն վրայ՝ սուրճի պատրաստութենէն մինչեւ կանանց կեդրոնի հաւաքոյթները։ Այս «սովորական» պահերը կը դառնան հեղինակաւոր վկայութիւններ ընդհատուած կեանքի եւ անխախտ յոյսի մասին։ Ֆիլմի երկատուած կառուցուածքը՝ հմտօրէն խմբագրուած Մկրտիչեանի եւ Ալեքսանտրիա Պոմպախի կողմէ, կը շեշտէ պատերազմի «առաջ»-ն ու «ետք»-ը՝ պահպանելով իր մարդկային հիմքը։

«Լինում է, չի լինում»-ը, որուն վերնագիրը քաղուած է հայկական աւանդական հեքիաթի բացման բանաձեւէն, պարզ վաւերագրութենէն աւելի՝ խորունկ իմաստ ունի։ Իւրաքանչիւր կին կը կիսէ առասպել մը իր հայրենիքին մասին, վայր մը, որ կրնայ այլեւս գոյութիւն չունենալ, բայց որուն պատմութիւնները կը շարունակեն ապրիլ։

Ֆիլմի աւարտին, չորս կիները կը հաւաքուին լեռնագագաթի մը վրայ, մայրամուտի ոսկեգոյն լոյսին տակ։ Այս գրեթէ առասպելական տեսարանը կը հակադրուի անոնց տարած տառապանքին՝ դառնալով խորհրդանիշ մը վերապրումի եւ յոյսի։ FIPRESCI մրցանակը եւ «Ոսկէ ծիրան»-ի (Golden Apricot Yerevan International Film Festival) յատուկ յիշատակումը կը հաստատեն ֆիլմին արժէքը, բայց անոր իսկական յաջողութիւնը կը կայանայ անոր մէջ, որ կը յաջողի պատկերել, թէ ի՛նչ կը նշանակէ պայքարիլ եւ յուսալ, նոյնիսկ երբ շուրջդ աշխարհը կը փլուզուի։