Խաչիկ Թէօլէօլեան եւ Սփիւռքագիտութիւնը (Ժ.)

Գառնիկ Աւ․ Ք․ Գ․

Ը․- Աքսորային ժամանակակից Հոգեխառնութիւն

«Կալութ»ը, որուն ակնարկուեցաւ նախապէս, աքսորային հոգեխառնութիւն մըն էր, «սրբութիւններ»էն արմատախլուածութեան գիտակցութիւն մը եւ զգացականութիւն մը, խառնեալ։ Ազգայնական գաղափարաբանութիւն մը պիտի ծնէր անոր մէջ, նախանցեալ դարուն, որուն համար՝ սեփական պետութեան ստեղծումը՝ աւարտն էր «կալութ»ին։ Այնուհանդերձ, պետութեան ստեղծումէն յետոյ՝ բառին կրօնական ընկալումը պիտի չանհետանար, այլ շարունակէր տեւել, ու պիտի տեւէ երկա՜ր, մեր հայրերը պիտի ըսէին՝ ակն ունելով Մեսիայի գալստեան․․․։

Հայերէնի «գաղութ»ը՝ «կալութ»ին ասորերէնի ճամբով, եւ երկու տարբեր բառաձեւով հասնիլն էր մեր լեզուին։ Ոսկեդարեան Աստուածաշունչին մէջ, մէկ անգամ կը հանդիպինք «գաղթել» բային (Բ․ Թգ 4.4․ «Եւ Յովնաթանու որդւոյ Սաւուղայ էր որդի մի հաշմ ոտիւք, որդի ամաց հնգից. եւ զնա ի հասանել գուժին Սաւուղայ եւ Յովնաթանու որդւոյ նորա, Յեզրայելէ առ դայեակ իւր եւ փախեաւ. եւ եղեւ ընդ փութանալն իւրում ի գաղթել, անկաւ եւ կաղացաւ. եւ անուն նորա Մեմփիբոսթէ»), եւ մէկ անգամ ալ՝ «գաղթական» գոյականին (Ա․ Մակ 6.53. «գաղթկանք աշխարհին սպառեցին զհամբարսն մթերեալս»)։ Յստակօրէն բայը չունի այսօրուան իմաստը, նոյնպէս՝ գոյականը․ առաջինը «խոյս տալ»ու կամ «փախչել»ու իմաստը ունի, իսկ երկրորդը՝ «խոյս տուած»ներու, կամ «փախստական»ներու։ 5-րդ դարու մեր պատմագրութեան մէջ բառը կար, սակայն «խոյս տալ»ու կամ «փախստական»ի իմաստներով։ Թէեւ հայերու ցիրուցանումներ վաղուց պատահած էին, բայց հայոց պատմութեան մէջ գաղութներու կազմաւորումը Անիի անկումէն վերջ սկսած էր։ Սակայն դեռ երկար պէտք էր սպասել՝ մինչեւ «գաղութ» բառին այսօրուան առումով երեւալը մեր մօտ։ Օրինակ՝ 12-րդ դարուն, Ներսէս Շնորհալի երբ կը գրէր իր «Թուղթ Ընդհանրական»ը՝ չունէր զայն։ Առաջին շրջաբերականին սկիզբը կը կարդանք․ «Ներսէս ծառայ Քրիստոսի եւ ողորմութեամբ նորին Կաթողիկոս Հայոց։ Ընդհանուր հաւատացելոց հայկականացդ սեռից, որք յարեւելս՝ ի սեպհական աշխարհդ Հայաստանեայց բնակեալդ, եւ որք յարեւմտեան կողմանսդ սահեալք նժդեհութեամբ, եւ որք ի միջերկրեայս՝ ի մէջ այլալեզու ազանց տարաբերեալք, եւ որք յիւրաքանչիւր յեզերս աշխարհաց ըստ մեղաց մերոց ցրուեալք ի քաղաքս եւ ի դղեակս, ի գիւղս եւ յագարակս եւայլն»։ Այս մէջբերուածին մէջ կը տեսնենք «նժդեհութիւն» (պանդխտութիւն) եւ «տարաբերեալք» գոյականները։ Միջնադարուն «վտարանդի» (ստուգաբանականօրէն՝ վտարուած անդին) բառն ալ կար, որ յունարէն աքսորական բառի հայացում մը ըլլալու էր։ 19-րդ դարու երկրորդ կէսին, «գաղութ» գոյականը կ’երեւայ․ հետաքրքրականօրէն ո՛չ թէ եբրայական «կալութ»ին նշանակութեամբ, այլ՝ իբրեւ անգլերէնի «ցոլոնյ»ին կամ ֆրանսերէնի «ցոլոնիե»ին համանիշ։ Արդարեւ, «կալութ»էն սերած «գաղութ»ը շատ աւելին կը նշանակէր քան անգլերէն եւ ֆրանսերէն բառերուն իմաստը։ Արդ, հայերէնի «գաղութ»ը չունեցաւ «կալութ»ին կրօնա-ողբերգական հոգեխառնութիւնը։ Հայոց վիճակը՝ պանդխտութիւն էր, վտարանդիութիւն էր լոկ։ Եւ պանդխտութիւնն ու վտարանդիութիւնը՝ անհատական փորձառութիւններ են։ Երբ «գաղութ»ը երեւցաւ՝ փչող հովը ազգայնական էր․ անիկա միայն ունեցաւ ըստ հովին հոգեխառնութիւն մը։

Եւ հիմա կ’անցնիմ Թէօլէօլեանին։

Ան ունի «աքսորային ազգայնականութիւն» եզրոյթը։ Իրն է ատիկա։ Ինք երեք տեսակ ազգայնականութիւն նկարագրած է․ հայրենական ազգայնականութիւն, աքսորային ազգայնականութիւն եւ անդրազգային ազգայնականութիւն կամ անդրազգայնականութիւն։ Ասոնք հասարակաց գիծ մը ունին, բայց իրարմէ տարբեր են։

«Գլխապտոյտ պատճառելու չափ» բազմաթիւ են ազգայնականութեան տեսութիւնները, գրած է Թէօլէօլեան։ Ինք չէ յանձնուած գլխապտոյտին, իր գլուխը հանգիստ պահած է եւ քանի մը յստակացումներու ձեռնարկած։

Խորհած է, թէ ընկերային խմբաւորումներ կը մշակեն հաւաքական ինքնութիւններ, եւ ազգային ինքնութիւնը՝ հաւաքական ինքնութիւն մըն է։ Հաւաքական ինքնութիւններ՝ երկար դարեր կրօնական էին։ Հայոց պարագային, ինչպէս այլոց, 19-րդ դարուն, ազգային ինքնութիւնը մրցակցեցաւ կրօնականին հետ, եւ զայն գահազրկեց իր կեդրոնական դիրքէն։ Այնուհանդերձ, նոյնիսկ իր ամենազարգացած եւ աշխարհիկ կերպարանին մէջ, ազգային ինքնութիւնը շարունակեց հանդերձաւորուիլ կրօնական ինքնութեան պատկերներով, փոխաբերութիւններով, ծէսերով եւ յիշատակներով։ Կարելի է ըսել՝ կրօնականացուց ազգային ինքնութիւնը։ Ասիկա միայն հայկականին ճամբան չէր։

Յղուելով ընկերաբան Գրէկ Գակհաունի, Թէօլէօլեան գրած է, թէ ըստ անոր՝ ազգայնականութիւնները կը ձգտին իրենք զիրենք արտայայտելու երեք տարածքներով․ 1) իբրեւ խօսոյթ՝ արտադրելով մշակութային հասկացողութիւն մը եւ հռետորութիւն մը, որ մարդիկը կ’առաջնորդեն իրենք զիրենք ճանչնալու, մտածելու եւ իրենց երազները շրջանակաւորելու ազգի եւ ազգային ինքնութեան մասին խօսոյթին եզրերով․ 2) իբրեւ բարոյական հրամայական․ եւ 3) իբրեւ քաղաքական ծրագիր։ Ապա Թէօլէօլեան այս երեքէն խօսոյթին առնչաբար յաւելում մը կատարած է․ թէ անիկա կը ներառնէ անհրաժեշտ չորս փոխակերպումներ․ 1) հողային տարածքին փոխակերպումը՝ հայրենիքի․ 2) ժամանակին փոխակերպումը՝ պատմութեան․ 3) ժողովուրդին փոխակերպումը՝ ազգի․ եւ 4) ցրօնքին փոխակերպումը՝ Սփիւռքի։ Եւ երբ փոխակերպումներու այս ընթացքը կը միանայ գաղափարին, թէ ազգ մը իր հայրենիքին մէջ պէտք է քաղաքականօրէն գերիշխան ըլլայ՝ արդիւնքը կ’ըլլայ կատարեալ ազգայնականութիւն մը։

Ազգայնականութիւնները կը ծնին նախքան ազգերու կազմաւորումները, եւ կը շարունակեն իրենց ուղին․ նաեւ կրնան ծնիլ յետ կազմաւորումներուն։ Ազգ մը կը կանխուի ազգաստեղծումի խօսոյթէն, բարոյական հրամայականէն եւ քաղաքական ծրագրէն։ Ազգաստեղծումը կրնայ ձեռնարկուիլ ժողովուրդի մը բնակավայր հողային տարածքին մէջ, եւ կամ՝ դուրսը, ըսենք՝ «օտար ափեր»ուն։ Հայկականը ձեռնարկուեցաւ դուրսը։ Առաջին ազգայնականնները, որոնք գործընթացը կը սկսին՝ սովորաբար մշակոյթ արարողներն են, արուեստագէտները, մտաւորականները, ներառեալ՝ կղերական մտաւորականները, որոնք ազգի մը յղացքը կը բանաձեւեն, եւ անոր պատկերը կը նկարեն, եւ փոփոխութիւն կը պատճառեն ժողովուրդի մը ինքնըմբռնման եւ ինքնապատկերացման մէջ, համոզելով անոր՝ թէ ան ազգ մըն է, կամ պէտք է որ ինքզինք ճանչնայ իբրեւ ազգ՝ այն հայելիին մէջ յղացքներուն եւ պատկերներուն, զորս իրենք ստեղծած են։ Ասիկա կը յանգի ազգի փոխակերպուած ժողովուրդի մը անդամներուն հաւատքին, թէ իրենք հասարակաց ծագում մը ունին, ուստի ազգակիցներ են, անդամներ փոխաբերական մեծ ընտանիքի մը։ Այս՝ ազգակերտումի առաջին հանգրուանն է, որ իր մէջ կը ներառնէ նաեւ «բարոյական հրամայական»ը։

Երկրորդ հանգրուանին, ազգաստեղծման հոգը կ’ըլլայ «հաւաքական ինքնութիւն»ը յագեցնել քաղաքական գործընթացով, որուն ամենատեսակ ջատագովները կը կազմակերպեն նորածին ազգին ձգտումը՝ սեփական երկրին գերիշխան տէրերը ըլլալու, կառուցելու ազգ-պետութիւն մը։ Այս հանգրուանին եւս կը բանի «բարոյական հրամայական»ը։ Անոնք կ’առարկեն, թէ հաւաքական ինքնութեան ճանաչումը իբրեւ տարբերութիւն այլ հաւաքական ինքնութիւններէ՝ անհրաժեշտ է, որ տանի «եզակի» գործունէութեան մը, որ պետականաշինութիւնն է։

Երրորդ հանգրուանը ազգայնականութեան կու գայ, երբ ազգ-պետութեան գերիշխանութիւնը ձեռք ձգուած է։ Այստեղ գերիշխանութեան եւ քաղաքացիութեան սահմանումը եւ կիրարկումը երկու ամենակարեւոր գործառոյթներն են․ եւ այս հանգրուանին է, որ ազգայնականներ շատ յաճախ կը մոլորին, եւ իրենց երկրին լաւութիւնը կը շփոթեն իրենց գերագրգիռ մտահոգութիւններուն հետ, որ կ’ունենան զանազան կալուածներու կապակցաբար․ կալուածներու՝ որոնք պետութիւն մը պետութիւն կ’ընեն։ Անոնց հռետորական սեւեռումը անխաթար պահելու ազգ-պետութիւնը՝ կը խաթարէ զայն։

Հայրենական ազգայնականութիւնը եւ արտերկրի ազգայնականութիւնը տարբեր են, ըսուեցաւ։ Մինչ առաջինը աւելի ներամփոփ է (անցեալին՝ խիստ, այժմ՝ սակարկողական), երկրորդը՝ անմիջականօրէն կը փոխյարաբերի «օտար»ին հետ, եւ կը բախի «օտար»ի գաղափարներուն, միտքերուն, բարքերուն եւ ընդհանրապէս՝ անոր իրականութեան։ Անշուշտ այսօրուայ աշխարհին մէջ որեւէ «ներամփոփ» վիճակ կամ երեւոյթ բռնուած է համաշխարհայնացման, ուստի նաեւ՝ անդրազգայնացման հզօր ազդումներէն։

Ինչպէս հայ, նոյնպէս այլ ցրօնքի ազգայնականութեան առաջին փուլը աքսորային կ’ըլլայ․ թէ՛ իբրեւ ազգի ստեղծումը կանխող տոգորանք, եւ թէ իբրեւ յետ տարագրութեան հոգեխառնութիւն։ Աքսորային ազգայնականութեան համար՝ հայրենիքը սուրբ է, կամ կեդրոնական արժէք կը ներկայացնէ․ կրնան անոր սրբութիւնը եւ կեդրոնականութիւնը միախառնեալ ալ ըլլալ։ Անկէ հեռանալը, կամ անկէ հեռացուիլը կը վտանգեն ազգին ինքնութիւնը։ Հայրենիքի մէջ ազգային ինքնութեան կորիզ համարուած բարքերն ու սովորոյթները եւ արժէքները հրամայական է, որ պահպանուին աքսորին մէջ․ անոնք պէտք է մնան «մաքրամաքուր», կամ՝ «հարազատ» իրենց ծագման, եւ պէտք է պարտադիր ըլլան ազգը բաղկացնող բոլոր անդամներուն համար։ Թէօլէօլեան յիշելով ծերացողներու ընդհանուր ձգտումը, որ է ողբալ անցեալի իրենց բարքերուն եւ գործելաոճի չքացման վրայ, զայն համեմատական տեսած է աքսորային խօսոյթին։ Այլ խօսքով, ըսել ուզած է, թէ աքսորային մտայնութիւնը ծերութիւն մըն է։ Կը կարծեմ, որ չափազանց խիստ է համեմատութիւնը, նաեւ կը խորհիմ՝ որ աքսորի ազգայնականութիւն մը համեմատելի չէ ծերութեան մտայնութեան հետ, որովհետեւ մինչ ծերութեան մտայնութիւնը փոփոխութիւն չի կրնար բերել, աքսորային ազգայնականութիւնը փոփոխութիւն կը բերէ, որովհետեւ հաւաքական ինքնութիւն մը կրնայ կերպաւորել կամ կը կերպաւորէ։

Թէօլէօլեանի վերլուծմամբ, աքսորի մէջ ազգային ինքնութեան անյուսալիութիւնը՝ ցրօնքը կը տանի կախեալ ըլլալու հայրենիքէն, եւ ամէն արժէքի վերականգնումը տեսնելու՝ յարաբերաբար անոր։ Հայերէնը ասոր համար ունի յատուկ եզր մը, որ «ազգապահպանում»ն է։ Այս ճիգը միշտ կը ձախողի, գրած է Թէօլէօլեան, քանի որ հայրենիքէն բերուած յատկանիշները անխուսափելիօրէն կը կորսուին կամ կը փոփոխուին։ Թէեւ միաժամանակ կարելի է ըսել, ըստ իրեն, թէ կը յաջողին՝ եթէ երկու պայման պահուի․ 1) եթէ աքսորեալ ազգին անողոքաբար փոփոխուող նկարագիրը կը մնայ բաւական մը տարբեր ասպնջական երկրի հասարակութենէն. տարբերութիւնը կրնայ ապահովել անոնց գոյատեւումը իբրեւ զատորոշ համայնք մը։ Տարբերութիւնը առաջին երաշխաւորն է ինքնութեան։ 2) եթէ անցեալի եղանակներուն պահպանումը կարելի է շնորհիւ հայրենիքի հետ հաղորդակցութեան եւ ճամբորդութիւններուն։ Թէ այդ հաղորդակցութիւնը եւ ճամբորդութիւնները կրնան յանգիլ հայրենի երկիր դարձի՝ դժուար է ըսել․ գաղափարախօսական հռետորաբանութիւնը դարձի քարոզ մը կրնայ ըլլալ, բայց անոր իրականութիւն դառնալը պնդելի չէ։ Հայոց գաղափարախօսութիւն մը ունեցաւ «դէպի երկիր» նշանախօսքը, բայց ատիկա կարելի չեղաւ իրականացնել (ինչպէ՞ս չյիշել տակաւին վերջերս հայրենիքի երազով, չըսելու համար ցնորքով ծնած ու մեծցած իրաքահայերու, եւ սուրիահայերու Հայաստան ապաստանիլը, եւ յուսախաբ հեռանալը հոնկէ։ Հայրենիքի երազը կամ ցնորքը եւ չոր իրականութիւնը սարսափելիօրէն խորթ են իրարու)։ Այլոց՝ «դէպի Սիոն»ը յաջողութիւն ունեցաւ, նոյնիսկ եթէ ներգաղթողներ դարձեալ հեռացան։ Թէօլէօլեան աքսորային ազգայնականութեան համար էական տեսած է պահպանումը կեդրոնի կամ սուրբ կեդրոնի գաղափարը։ Կը կարծեմ, որ այն էական համարուածը՝ աւելի, շատ աւելի է քան լոկ կեդրոն, սուրբ կեդրոն ունենալու ցանկութիւնը։

Աքսորային ազգայնականութիւնը արդէն կերպարանափոխման մէջ է․ անդրազգային ազգայնականութիւն մը գրաւած է գիտակցութեան եւ իրականութեան միջոցը։ Ըստ Թէօլէօլեանի, անդրազգային ազգայնականութիւնը հայրենիքի հոգը ունի, բայց չունի այնտեղ վերադարձի հեռանկարը․ իր տունը ցրօնքին մէջ է։ Թող արտօնուի, որ աւելցնեմ, թէ անդրազգայինէն մնացորդի մը համար՝ հայրենիք վերադարձի տեսլականը կրնայ վերադառնալ, եւ կամ՝ կրնայ վերափոխուիլ Սփիւռքեան ինքնակազմակերպման տեսլականի։ Մեր պարագային՝ արդեօ՞ք։

Յօդուածի նախորդ մասերը կարդալ նշուած յղումներով։

Խաչիկ Թէօլէօլեան եւ Սփիւռքագիտութիւնը (Ա.)

Խաչիկ Թէօլէօլեան եւ Սփիւռքագիտութիւնը (Բ.)

Խաչիկ Թէօլէօլեան եւ Սփիւռքագիտութիւնը (Գ.)

Խաչիկ Թէօլէօլեան եւ Սփիւռքագիտութիւնը (Դ.)

Խաչիկ Թէօլէօլեան եւ Սփիւռքագիտութիւնը (Ե.)

Խաչիկ Թէօլէօլեան եւ Սփիւռքագիտութիւնը (Զ.)

Խաչիկ Թէօլէօլեան եւ Սփիւռքագիտութիւնը (Է.)

Խաչիկ Թէօլէօլեան եւ Սփիւռքագիտութիւնը (Ը.)

Խաչիկ Թէօլէօլեան եւ Սփիւռքագիտութիւնը (Թ.)