ՀՀ Սահմանադրութեան փոփոխութեան անհնարինութիւնն ու ատրպէյճանական պահանջի իրական շարժառիթը. Մաս Բ.

Գէորգ Ղուկասեան

Քաղաքական գիտութիւնների թեկնածու, ՀՅԴ Բիւրոյի Հայ Դատի Կեդրոնական գրասենեակի յատուկ ծրագրերի պատասխանատու

Հորիզոնում տպագրուած սոյն յօդուածի առաջին մասում քննարկել ենք այսպէս կոչուած խաղաղութեան պայմանագրի ստորագրման համար Ատրպէյճանի կողմից առաջ քաշուած՝ ՀՀ Սահմանադրութեան փոփոխութեան եւ դրա նախաբանից ՀՀ անկախութեան հռչակագրին կատարուող յղումը վերացնելու նախապայմանի բնոյթը։ Եզրայանգել էինք, որ պաշտօնական Պաքուն, ի դէմս ՀՀ Սահմանադրութեան փոփոխութեան պահանջի, գիտակցաբար անում է այնպիսի քայլեր, որոնք անհնարին են դարձնում այդ պայմանագրի ստորագրումը։ Սակայն, Հայաստանի Հանրապետութիւնում քաղաքական գործընթացի տրամաբանութիւնը անհնարին է դարձնում ՀՀ Սահմանադրութեան փոփոխութիւնը։ Մասնաւորապէս, թէեւ Հայաստանի իշխանութիւնները յայտարարել են թէ կողմ են ապագայ սահմանադրութեան նախաբանից անկախութեան հռչակագրին կատարուող յղումը հանելուն, այնուամենայնիւ Հայաստանի գործող իշխանութեան եւ անձամբ Փաշինեանի պատմական թերեւս ամենացածր վարկանիշի պայմաններում գործնականում անհնար է ՀՀ Սահմանադրութեան փոփոխութիւնը։ Ամենակարեւորը՝ Հայաստանում բացակայում է Սահմանադրութիւնը փոխելու եւ այդպիսով Ատրպէյճանի ստորացուցիչ պայմանները բաւարարելու հասարակական ցանկութիւնը։

ՀՀ Սահմանադրութիւնը փոխելը այսօր գրեթէ անհնար է․ այս պարզ իրականութեան գիտակցումը չափազանց կարեւոր է, որպէսզի հայ ժողովուրդը յստակ պատկերացնի Հայաստանի իշխանութիւնների կողմից հովանաւորուող ինքնախաբէութեան քարոզը, թէ իբր մօտ ենք Ատրպէյճանի հետ լիակատար խաղաղութեանը, տարածաշրջանային համագործակցութեանը եւ այլն։ Բացի այն, որ խաղաղութեան պայմանագիր կոչուածը ինքնին խաղաղութեան մասին չէ, քանի որ որեւէ կերպ հասցէագրուած չեն տարածաշրջանում կոնֆլիկտոգեն խնդիրներն ու դրանց իրաւաքաղաքական լուծման ուղիները․ նաեւ ներկայ գործընթացն է տեղապտոյտի մէջ՝ ի դէմս ՀՀ Սահմանադրութեան փոփոխութեան պահանջի։

Իսկ ինչու է գրեթէ անհնար ՀՀ Սահմանադրութեան փոփոխութիւնը։ Նախ ՀՀ Սահմանադրութեան նախաբանը, որն ասում է․ «Հայ ժողովուրդը, հիմք ընդունելով Հայաստանի անկախութեան մասին հռչակագրում հաստատագրուած հայոց պետականութեան հիմնարար սկզբունքները եւ համազգային նպատակները, իրականացրած ինքնիշխան պետութեան վերականգնման իր ազատասէր նախնիների սուրբ պատգամը, նուիրուած հայրենիքի հզօրացմանը եւ բարգաւաճմանը, ապահովելու համար սերունդների ազատութիւնը, ընդհանուր բարեկեցութիւնը, քաղաքացիական համերաշխութիւնը, հաւաստելով հաւատարմութիւնը համամարդկային արժէքներին, ընդունում է Հայաստանի Հանրապետութեան Սահմանադրութիւնը», ՀՀ սահմանադրականութեան անբաժան մասն է, ինչի մասին ժամանակին նշել է ՀՀ Սահմանադրական դատարանի նախկին նախագահ Գագիկ Յարութիւնեանը։

Նախ, Սահմանադրութեան նախաբանը համեմատաբար յայտնի դարձաւ եւ հայկական պետականութեան կեանքում իր պաշտպանիչ դերակատարութիւնը ստանձնեց ՀՀ Սահմանադրական դատարանի 2010 թ․ Յունուարի 12-ի որոշմամբ, որով Բարձր դատարանը որոշում էր Ցիւրիխում ստորարգուած հայ-թուրքական զոյգ արձանագրութիւնների համապատասխանութիւնը ՀՀ Սահամնադրութեանը։ Այդ որոշմամբ ՀՀ սահմանադրական դատարանը գտել է, որ «Հայաստանի Հանրապետութեան եւ Թուրքիայի Հանրապետութեան միջեւ յարաբերութիւնների զարգացման մասին» արձանագրութեան դրոյթները Հայաստանի Հանրապետութեան օրինաստեղծ ու իրաւակիրառական պրակտիկայում, ինչպէս նաեւ միջպետական յարաբերութիւններում չեն կարող մեկնաբանուել ու կիրառուել այնպէս, որը կը հակասի ՀՀ Սահմանադրութեան նախաբանի դրոյթներին եւ Հայաստանի անկախութեան մասին հռչակագրի 11-րդ կէտի պահանջներին»: ՀՀ անկախութեան մասին հռչակագրի 11-րդ կէտը սահմանում է, որ «Հայաստանի Հանրապետութիւնը սատար է կանգնում 1915 թուականին Օսմանեան Թուրքիայում եւ Արեւմտեան Հայաստանում Հայոց Ցեղասպանութեան միջազգային ճանաչման գործին»: Այս կէտը յարուցում է ՀՀ Սահմանադրութեան ու անկախութեան հռչակագրի նկատմամբ թուրքական նախատրամադրուածութիւնը, իսկ հռչակագրի նախաբանի մէկ նախադասութեան մէջ էլ ամփոփուած է ատրպէյճանական վախը․ «կենսագործելով ազգերի ազատ ինքնորոշման իրաւունքը, հիմնուելով 1989 թուականի Դեկտեմբերի 1-ի «Հայկական ԽՍՀ-ի եւ Լեռնային Ղարաբաղի վերամիաւորման մասին» Հայկական ԽՍՀ Գերագոյն խորհրդի եւ Լեռնային Ղարաբաղի Ազգային խորհրդի համատեղ որոշման վրայ․․․»։

Ատրպէյճանի ու Թուրքիայի կողմից մեր պետականութիւնը միջազգային յարաբերութիւններում գաղափարազուրկ օբիեկտի վերածելու, Հայաստանի անվտանգային համակարգը կազմաքանդելու ու կախեալ պետութեան վերածելու նպատակադրման համատեքստում թշնամական մօտեցումները հասկանալի են, անհասկանալին ու դատապարտելին Հայաստանի իշխանութիւնների՝ թշնամական պահանջը բաւարարելու անխոնջ մղումն է։

Այնուամենայնիւ, օբիեկտիւ իրականութիւնն այս պարագայում հետեւեալն է։

Հանրաքուէի դրուած իրաւական ակտի ընդունման ընդհանուր դրոյթները սահմանուած են ՀՀ Սահմանադրութեան 207-րդ յօդուածով, համաձայն որի․ «Հանրաքուէի դրուած ակտն ընդունւում է, եթէ դրան կողմ է քուէարկել հանրաքուէի մասնակիցների կէսից աւելին, բայց ոչ պակաս, քան հանրաքուէներին մասնակցելու իրաւունք ունեցող քաղաքացիների մէկ քառորդը:» ՀՀ ՆԳՆ ոստիկանութեան տուեալներով 2021 թ․ Յունիսի 20-ին կայացած Ազգային ժողովի արտահերթ ընտրութիւնների ժամանակ ընտրելու իրաւունք ունէին 2.595.512 քաղաքացի։ Հետեւաբար ստացւում է, որ ՀՀ Սահմանադրութեան փոփոխութեան համար գործող իշխանութիւնները շուրջ 600․000 քուէի կարիք ունեն, գրեթէ այնքան, որքան նրանք հաւաքեցին 2021 թ․ խորհրդարանական ընտրութիւնների ժամանակ։

Հայաստանում վերջերս անցկացուող եւ քիչ թէ շատ վստահելի սոցիոլոգիական հարցումների տուեալներով՝ Փաշինեանի վարկանիշը տատանւում է 12-13%-ի շրջանում, մինչդեռ Փաշինեանի անձնական վարկանիշը որպէս կանոն միշտ աւելին է, քան նրա քաղաքական ուժի, կամ կառավարութեաւ ու Ազգային ժողովի վարկանիշը։

Հաշուի առնելով Երեւանի եւ Գիւմրու տեղական ինքնակառավարման մարմինների 2024 եւ 2025 թթ․ ընտրութիւնները, երբ առաջին դէպքում իշխող ուժը միայն կարողացաւ կուլիսային կեղտոտ խաղերի եւ յետընտրական կոալիցիայի արդիւնքում իշխանութիւն ձեւաւորել, իսկ Գիւմրու պարագայում առհասարակ պարտուեց ու կորցրեց իշխանութիւնը, ապա ակնյայտ է, որ գործող վարչախումբը ներկայումս չափազանց հեռու է նախկին արդիւնքներից։ Մասնաւորապէս, Երեւանի աւագանու 2023 թ․ Սեպտեմբերի 17-ի ընտրութիւնների արդիւնքում իշխող կուսակցութիւնը մայրաքաղաքում, որտեղ Հայաստանի ընտրողների գրեթէ կէսն է, վարչական ռեսուրսի համատարած կիրառման պայմաններում, հաւաքել էր ընդամէնը 74․389 քուէ, կամ քուէարկութեանը մասնակցողների ձայների շուրջ 32%-ը։ Մէկ այլ բացասական հանգամանք էր ընտրութեանը մասնակից անձանց ցածր տոկոսը՝ 28․44 %-ը կամ 234․442 ընտրող։

2025 թ․ Մարտի 30-ին անցկացուած Գիւմրու տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրութիւններին մասնակցեցին 47․443 քաղաքացիներ, ինչը կազմում է ընտրողների ընդհանուր թուի 42.64%-ը։ Նորից վարչական ռեսուրսի համատարած կիրառման, իշխանութեան վերին օղակի ներկայացուցիչների՝ տեւական ժամանակ Գիւմրիում գտնուելու եւ տեղական ընտրութիւններին միջամտելու պարագայում իշխող կուսակցութիւնը հաւաքեց 17․000-ից էլ քիչ քուէ կամ 36.80%-ը։ Նշենք, որ Գիւմրիում ընտրելու իրաւունք ունէր 111․236 քաղաքացի, իսկ Երեւանում 824․317 քաղաքացի։ Հետեւաբար, եթէ բացարձակ թուերով առաջնորդուենք, ապա իշխող ուժը Երեւանում ունի (ունէր) 9 %, իսկ Գիւմրիում 15%:

Այս թուերը ցոյց են տալիս, որ առանց համակարգային ու զանգուածային զեղծարարութիւնների, Հայաստանի իշխանութիւնների համար անհնար է ՀՀ Սահմանադրութեան փոփոխութիւնների իրականացումը, յատկապէս այն պայմաններում, երբ մեր ժողովրդի բացարձակ մեծամասնութեան համար ակնյայտ է, որ այն թշնակաման օրակարգ, պարտադրանք ու միջամտութիւն է Հայաստանի ներքին գործերին։ Հայաստանի ընդդիմութեան քաղաքական, մարդկային եւ լրատուական ռեսուրսների պարագայում, իշխանութիւնների համար զեղծարարութիւնների դիմելու ճանապարհն էլ է մեծ հաշուով փակուած։ Հետեւաբար, քաղաքական գործընթացի տրամաբանութիւնը յուշում է, որ մեծ հաւանականութեամբ հերթական կամ արտահերթ խորհրդարանական ընտրութեան ընթացքում Հայաստանում կը փոխուի ոչ թէ Սահմանադրութիւնը, այլ հենց իշխանութիւնը։

Հայ ժողովրդին պարտադրուող սահմանադրական փոփոխութիւնների հետ կապուած մէկ այլ խնդիր էլ դրա լեգիտիմութեան հարցն է։ Որպէս Եւրոպայի խորհրդի անդամ պետութիւն՝ Հայաստանը «քաղաքական պարտաւորութիւն ունի» սահմանադրական իրաւունքին կամ ընտրական օրէնսդրութեան բարեփոխման հարցերով դիմել Եւրոպայի խորհրդի Վենետիկի յանձնաժողովին (պաշտօնապէս՝ Սահմանադրական իրաւունքի միջոցով ժողովրդավարութեան եւրոպական յանձնաժողով) խորհրդատուական կարծիքի ստացման համար։ Պաշտօնական Երեւանը այս գործընթացի բազմաթիւ փորձեր ունի։ ՀՀ Սահմանադրութեան ենթադրեալ փոփոխութեան պարագայում նոյնպէս Հայաստանի իշխանութիւնները պէտք է դիմեն Վենետիկի յանձնաժողովին։ Վերջինս ունի մօտ տասը չափորոշիչներ, որոնց հիման վրայ խորհրդատուական եզրակացութիւն է տալիս որեւէ սահմանադրութեան նախագծի վերաբերեալ։ Դրանցից մէկը Հանրային մասնակցութեան եւ ներառականութեան չափորոշիչն է, որը կիրառւում է գնահատելու համար թէ արդեօ՞ք սահմանադրութեան մշակման գործընթացը եղել է բաց, մասնակցային եւ թափանցիկ։ Արդեօ՞ք դրանում ներգրաւուած եղել են քաղաքական ուժեր, քաղաքացիական հասարակութեան ներկայացուցիչներ եւ այլն։ Այլ խօսքով՝ գնահատւում է սահմանադրութեան նախագծի ներքին լեգիտիմութիւնը։ Թէեւ Հայաստանի Հանրապետութիւնում տեւական ժամանակահատուած գործում է սահմանադրական բարեփոխումների յանձնաժողով, սակայն դրանում երկրի հիմնական քաղաքական ուժերի ու քաղաքացիական հասարակութեան առանցքային ներկայացուցիչների բացակայութիւնը էապէս հարցականի տակ է դնում նոր սահմանադրութեան տեքստի լեգիտիմութիւնը, ինչն էլ ուղղակիօրէն ազդելու է Վենետիկի յանձնաժողովի գնահատականի վրայ, եթէ համապատասխան դիմում լինի։

Հայաստանեան ո՛չ քաղաքական, ո՛չ հանրային, ո՛չ քաղաքացիական հասարակութեան լայն շրջանակներում չկայ Հայաստանի Հանրապետութեան Սահմանադրութեան փոփոխութեան օրակարգ։ Նման օրակարգ կայ միայն իշխանութեան շրջանակում՝ այն էլ պարտադրուած թշնամական ուժերի կողմից, որոնց համար ՀՀ Սահմանադրութեան փոփոխութեան պահանջը, բացի Հայաստանին պարտադրուող եւ պետութեան ինքնիշխանութիւնը ոտնահարող գործողութիւն լինելուց, նաեւ հնարաւորութիւն է խուսափելու Հայաստանի հետ այսպէս կոչուած խաղաղութեան համաձայնագիրը ստորագրելուց։ Այս պահանջն ի ցոյց է դնում Ատրպէյճանի չդադարող ագրեսիւ քաղաքականութիւնը Հայաստանի Հանրապետութեան նկատմամբ։