Պատմագիտական լուրջ ուսումնասիրութիւն մը հայ ժողովուրդի ազատագրական պայքարի ոսկէ էջերէն

ԱՀԱՐՈՆ ՇԽՐՏԸՄԵԱՆ

 Առկայ հատորը՝ «Հնչակեան Կուսակցութեան կազմաւորումը եւ Քսան Կախաղաններու մասին անդրադարձը եւրոպական մամուլի ու դիւանագիտական թղթակցութեանց մէջ»։ Սիփան հրատարակչութիւն, Երեւան, 2020, 296 էջ։

 Գիրքէն ստանալու համար դիմել` abelhratch@gmail.com

Հեղինակը սոյն հատորին՝ Աստուածաբանութեան եւ Փիլիսոփայութեան դոկտորի իր գիտական աստիճանով (1993) եւ հայագիտական նիւթերու իր հմտութեամբ, ծանօթ անձնաւորութիւն մըն է  հայ եւ միջազգային  գիտական–ակադեմական շրջանակներուն, իր հրատարակած հայ եւ օտարալեզու (գերմաներէն, անգլերէն եւ ֆրանսերէն) բազմատասնեակ  երկերով եւ ուսում­նասիրութիւններով: Աւելի քան երեսնամեայ հոգեւոր ծառայութիւն  ունի Հայց. Եկեղեցւոյ տարբեր համայնքներէ ներս՝ Աւստրիա, Հայաստան,  Գանատա եւ Զուիցերիա: Այժմ կը դա­սախօսէ Ֆրիպուրկի համալսարանի Աստուածաբանութեան ֆակուլտետին մէջ ու կը վարէ նաեւ Զուիցերիոյ Բարեկարգեալ–Աւետարանական Եկեղեցւոյ գիտաշխատողի եւ Զուիցերիոյ Կրօններու Խորհուրդի գլխաւոր քարտուղարի պաշտօնները: Իր առաքելավայրը վերջին տասնամեակին ըլլալով Ժընեւ ու յարակից շրջանները, լաւապէս ծանօթացած է  տեղւոյն հա­մալսարանական եւ հանրային մատենադարաններու ընձեռած արխիւային հարազատ նիւթերուն եւ իր պատմագիտական երկերը հարստացուցած՝ անոնցմէ ստացած վաւերաթուղթերու պատճէններով:

*

Հայաստանի վերանկախացումը նոր լոյս սփռեց  մեր նորագոյն պատմութեան էջերուն վրայ:

Մեր պատմագրութիւնը նոր հրատարակութիւններով հարստացաւ: Առանձնակի ուշադրութեան առարկայ դարձաւ  հայ  քաղաքական կուսակցութիւններու գործունէութիւնը:

Անցնող տասնամեակներուն քանի մը կարեւոր  հրատարակութիւններով ճոխացաւ նաեւ Սոցիալ դեմոկրատ հնչակեան կուսակցութեան պատմութիւնը:  Անոնք նոր լոյս սփռեցին Հնչակեան «Մայր»  կուսակցութեան նուիրական  գործունէութեան վրայ:

Ժամանակէ մը  ի վեր գրասեղանիս վրայ  է հայ գիրի  երախտարժան սպասաւոր, բարեկամիս՝ դոկտ. Աբէլ Մանուկեանի «Հնչակեան  կուսակցութեան  կազմաւորումը եւ  քսան   կախաղաններու  մասին անդրադարձը եւրոպական մամուլի  ու դիւանագիտական  թղթակցութեանց մէջ» հատորը:

Օրին տպաւորութիւններս թուղթին  յանձնելու տրամադրութիւն յայտնած էի  մտաւորական բարեկամիս: Սակայն  թերացայ…:  Պատճառը ոչ այլ ինչ էր, եթէ ոչ  դիւրամատչելի  լեզուով  գրուած  աշխատասիրութեան բովանդակութիւնը:  Խաբկանք պիտի   ըլլար նման աշխատութիւն մը մէկ ընթերցումով՝  առանց խորանալու  արժեւորելու փորձ մը: Սովորական  գիրք մը չէր դոկտորին  բծախնդիր  աշխատասիրութիւնը: Դոկտ. Աբէլ քհնյ. Մանուկեանին  հատորը  պատմական-արխիւային հարուստ տուեալներու  գանձարան մըն է,  յայտնութիւններու  շտեմարան  մը:  Արխիւային հարուստ  տուեալներու վրայ  յենած  գիրքը  յայտնութիւն մըն է պարզապէս:

Տրամադրութեանս տակ ունէի    հրատարակութիւն մը, որ  նոր լոյս կը սփռէր Մայր կուսակցութեան հիմնադրութեան պայմաններուն, Քսաններու նահատակութեան եւ  յատկապէս լուսարձակի  տակ կ’առնէր անոր  գործունէութեան վերաբերեալ  օտար  մամուլի արձագանգը: Հրատարակութիւն մը, որ թանկագին տեղեկութիւններ կը հաղորդէր  ընթերցողին:

Համեստ կարծիքովս՝  հատորին  հեղինակը աշխատասիրութիւնը պատրաստելու որոշումը տուած է 1995-ին, երբ առաջին անգամ կ’այցելէ  Ժընեւ, ուր կ’իմանայ, թէ  իր  յաճախ  ընտրած  Landolt սրճարանը եղած է Ժընեւի  համալսարանի յեղափոխական ուսանողութեան  ժամադրավայրը:  Սրճարանէն  մխացող  ծխախոտի թանձր  քուլաներուն, անոր մթնոլորտին մէջ կու գայ  մոգական այդ պահը, հեղինակը կը ներշնչէ ծնունդ տալու արժեքաւոր այս  հատորը:

Հատորը  իւրաքանչիւր հայ ազատագրական պայքարի նուիրեալի եւ  հնչակեանի մէջ կ’արթնցնէ փառաւոր պատմութիւն ունեցող կուսակցութեան մը գիտակցութիւնը եւ հպարտութիւնը:

Հայ իրականութեան  մէջ  բեկում յառաջացնելու, Ժընեւի մէջ  « նոր  կազմակերպութիւն» հիմնելու Աւետիս եւ Մարօ Նազարբեկեաններու, Ռուբէն Խան-Ազատի, Գաբրիէլ  Կաֆեանի, Գէորգ Ղարաջեանի եւ Քրիստափոր Օհանեանի  նուիրական  գործունէութիւնը եւ  «Հնչակ»-ի հրատարակութեան պայմանները:

Հարուստ պատմութիւն մը  թաքնուած է այնտեղ, Ժընեւ: Ի՞նչ գիտենք այդ պատմութենէն. ահաւասիկ  դոկտ. Աբէլը  ընթերցողին առջեւ կը բանայ այդ պատմական  էջերը: Հեղինակին օգտագործած այլազան աղբիւրները, առատ նիւթերը նոր լոյս կը  սփռեն  հայ ազային ազատագրական պայքարի եւ Հնչակեան կուսակցութեան  վրայ:

Գեղատիպ այս  հրատարակութիւնը առանցք ունի Հնչակեան կուսակցութեան  հիմնադրութիւնը եւ Քսաններու նահատակութեան արձագանգը զուիցերիական եւ  կայսերական Գերմանիոյ մամուլի  էջերուն մէջ: Զուգահեռաբար  օսմանեան կայսրութեան պատմութիւնն է ան…:

Ժընեւ 19-րդ դարուն դարձած էր յեղափոխաշունչ երիտասարդութեան եւ  յեղափոխական շարժումներու փեթակը:

Պատիւ հեղինակին, անոր գիրքին էջերուն մէջ մտասուզուելով, ակամայ կը փոխադրուէի Ժընեւ՝  Landolt  սրճարանը…: Հմայուեցայ անոր  հարուստ բովանդակութեամբ եւ  քանի մը անգամ  յափշտակութեամբ ընթերցեցի անոր տողերը:

Կատարելատիպ հայերէնով գրած է աշխատութիւնը, բծախնդրօրէն  վերլուծած  է    ժամանակի քաղաքական  դէպքերը:

Դոկտ. Աբէլ քհնյ. Մանուկեան պարզ եւ մատչելի լեզուով, կատարելատիպ հայերէնով   վերլուծած է  ժամանակի   քաղաքական  զարգացումները:

Երկու գլխաւոր մասերու բաժնուած հատորը ունի տասնեակ մը ենթաբաժիններ: Իւրաքանչիւրը  շշմեցնող առատութեամբ, բազմաթիւ արխիւային  նիւթեր  եւ տեղեկութիւններ կը  փոխանցեն  ընթերցողին:

Հեղինակը մանրակրկիտ ուսումնասիրած է կուսակցութեան հիմնադրութեան պատմութիւնը եւ գիտական ուսումնասիրութիւն մը դրած է ընթերցողին առջեւ:

Դոկտ. Աբէլ քհնյ. Մանուկեան կ’անդրադառնայ Հնչակեան կուսակցութեան  հիմնադրութեան  թուականին: Առարկայական եւ  արխիւային տուեալներու լոյսին տակ կ’ապացուցէ, թէ  1887 թուականէն  շատ աւելի կանուխ՝ 1886  օգոստոսին արդէն   գործել սկսած է ապագայ Հնչակեան կուսակցութեան կորիզը՝ «Ժընեւի յեղափոխական  ընկերութիւն»-ը, յաճախ ալ՝ «Ժընեւի խմբակ»-ը: Հիմնադիրները, աւելի ուշ, «Հնչակ»ի  հրատարակութիւնը սկսելէ ետք միայն, «Ժընեւի յեղափոխական ընկերութիւն»-ը կոչած են Հնչակեան կուսակցութիւն:

Մեզի առ հասարակ  ծանօթ է, որ  Մայր  կուսակցութիւնը  հիմնուած է 1887-ին, Ժընեւի  մէջ: Հեղինակը մանրակրկիտ, անհամար փաստերով եւ մանրամասնութիւններով կ՝ապացուցէ, թէ հոկտեմբեր 1886-ին արդէն  կազմաւորուած   քաղաքական խմբաւորում էր ապագայ Հնչակեան կուսակցութիւնը: Կուսակցութեան հիմնադիր անդամները վեց եղած են, եւ ոչ՝ եօթը, ինչպէս շատեր կը շփոթին՝ Աւետիս  Նազարբէկեան, Մարօ Վարդանեան-Նազարբէկեան, Ռուբէն Խան-Ազատ, Գաբրիէլ  Կաֆեան, Գէորգ Ղարաջեան եւ Քրիստափոր Օհանեան: Հեղինակը միաժամանակ կ’ապացուցէ. «Եօթնեակ խմբանկարին մէջ կիսանիստ դիրքով ներկայացած եօթներորդ անձը Ժընեւի համալսարանի  տասնեակ ռուս ուսանողներէն  մին էր՝  Կազիցկի անունով, որ  բոլորովին կապ չունի Հնչակեան կուսակցութեան կազմաւորման պատմութեան  հետ»  ( էջ՝ 112-113):

Յատկապէս վկայակոչելով  Մկրտիչ Փորթուկալեանի խմբագրութեամբ  լոյս տեսած  «Արմենիա»-ի 9, 18, 19 հոկտեմբեր 1886-ի համարները, ուր  Փորթուկալեան քանիցս կը  հաստատէ  Ժընեւի յեղափոխական ընկերութեան գոյութիւնը, աւելցնելով,  որ Ընկերութիւնը ձեռնարկելու է  սեփական  թերթի մը հրատարակութեան: Այս բոլորը՝ հոկտեմբեր 1886-ին:  Փաստօրէն, ինչպէս հեղինակը կ’եզրակացնէ, «Ժընեւի յեղափոխական ընկերութիւն»-ը, տակաւին ոչ Հնչակեան կուսակցութեան անունով, բայց  իբր «Ժընեւի յեղափոխական ընկերութիւն», իր ուրոյն  ծրագիրը մշակելու առաջադրանքով հոկտեմբեր 1886-ին գործուն ներկայութիւն մը դարձած էր Ժընեւի մէջ:

Հեղինակը յատուկ կ’անդրադառնայ  Մարօ Նազարբէկի յուշերուն,  որոնք գրի առնուած են Թիֆլիս, 1918-ին:  Ընթերցողը ուշագրաւ տեղեկութիւններ պիտի  քաղէ Մոսկուայի մէջ  1916-ին  լոյս տեսած Ռուբէն Խան-Ազատի «Ինչպէ՞ս  ձեւաւորուել է  Հնչակեան կուսակցութիւնը»  ոգեշունչ յօդուածէն:

Տողերս գրողը չէր  կրնար  չխոնարհիլ «Հնչակ»-ի առաջին  համարը  լոյս  տեսնելու  նախօրեակին Մարօ Նազարբեկեանի յուշերէն քաղուած սա տողերուն առջեւ.

« …Երբեք  չեմ  մոռնար այն օրը, երբ մենք վերջապէս  Վիեննայի   Մխիթարեաններէն ստացանք այդքան սպասուած առաքանին՝  հայկական տպատառերը: Ահա այս առաջին քարը, որ կը դառնայ ապագայ ազատագրման հիմնաքարը, տուփերով  հաւասարապէս դասաւորուած այն պողպատեայ սալաքարերը (կարծես շարք կանգնած զինուորիկներ  լինէին) յեղափոխական բանակի առաջին կամաւորները: Ինչքան յուզմունք, սրտատրոփ ուրախութիւն մենք ապրեցանք՝ ատոնք տեսնելով: Մինչ ուշ գիշեր մենք տպատառերով կը  հիանայինք, ինչպէս կինը կը հիանար թանկարժէք  քարերով, եւ ապագայի մասին երկար զրոյց կը վարէինք, թէ  ինչպէ՞ս  եւ  ե՞րբ լոյս կը տեսնէ առաջին համարը եւ ան  ի՞նչ տպաւորութիւն  կը  գործէ» (էջ 57):

Ինչպիսի՜ ապրում, ինչպիսի՜ ոգեւորութիւն.

Հեղինակը  մանրամասնօրէն կը նկարագրէ  առանց հայ  գրաշարի, հայ տպարանի, Ժընեւի մէջ թերթ հրատարակելու յանձնառութիւնը:

Հնչակեան անցեալի  երանանուէր օրերը  փոխադրող հրաշալի  իրագործում մըն է այս գիրքը:

Հատորին  քսաներկու գլուխներու  բաժնուած երկրորդ  մասին մէջ դոկտ. Աբէլ քհնյ. Մանուկեան մեզի  ցարդ անծանօթ  արխիւային տուեալներով կը ներկայացնէ զուիցերիական եւ գերմանական մամուլին անդրադարձը հնչակեան Քսաններու նահատակութեան, Երիտ- թուրքերու յեղափոխութեան, Հայոց ցեղասպանութեան:

Դոկտ. Աբէլ Մանուկեան լուսարձակի տակ կ’առնէ Երիտթուրքերու շարժումին  հանդէպ Զուիցերիոյ ընկերվարական մամուլին վերաբերումը, Ատանայի կոտորածը, Հայոց ցեղասպանութեան անդրադարձը Զուիցերիոյ  ընկերվարական մամուլին մէջ, Հնչակեան կուսակցութեան եօթներորդ Պատգամաւորական ժողովը նախորդող պատմական  եղելութիւնները, ապա պատգամաւորական ժողովը, անոր  օրակարգերը,  Երիտթուրք  ղեկավարներէն ոմանց, մասնաւորաբար   եռապետութեան պարագլուխ Թալէաթը սպաննելու գաղտնի որոշումը, աններելի դաւաճանութիւնը, ձերբակալութիւնները եւ Քսաններու նահատակութիւնը: Հայոց ցեղասպանութեան մէջ կայսերական Գերմանիոյ  մեղսակցութիւնը,  գերմանական  մամուլի մէջ հնչակեան  Քսան կախաղաններուն վերաբերեալ յօդուածներ:

«Հնչակեան Քսան կախաղանները կայսերական Գերմանիոյ դիւանագիտական  թղթակցութեան մէջ» հեղինակը կը նկարագրէ արեւմտահայութեան իրավիճակը Առաջին  համաշխարհային պատերազմի նախօրեակին՝  թուրք-գերմանական դաշինքին միջեւ:

Այս  բաժնին մէջ հեղինակը կը  մերկացնէ  հայ ժողովուրդին  ողբերգութեան հանդէպ կայսերական Գերմանիոյ   կրաւորական կեցուածքը՝  ընթերցողին  ներկայացնելով Գերմանիոյ  վարչապետ Պեթման  Հոլվեկին  յղուած  Պոլսոյ մէջ  Գերմանիոյ դեսպան Վանկենհայմի երկու յատկանշական տեղեկագրերը Քսաններուն վերաբերեալ: Ան նաեւ լոյս կ’ընծայէ մեծ մարդասէր, հայ ժողովուրդի բարեկամ  Եոհան Լեփսիուսի  հեռագիրը Գերմանիոյ արտաքին  գործոց նախարարութեան (էջ 258-259):

Քսաններուն վերաբերեալ անդրադարձ մը նաեւ Պոլսոյ մէջ լոյս տեսնող «Lloyd  Ottoman»  ֆրանսատառ օրաթերթին մէջ:

Ի՞նչ  համապարփակ աշխատանք  կատարած է հեղինակը՝ ներկայացնելու համար Երիտթուրքերու  հայաջինջ  քաղաքականութիւնը:

Ընթերցողին զարմանք պիտի պատճառէ 294 էջերու մէջ արխիւային առատ  տուեալներով այսօրինակ  հրատարակութիւն  մը:

Մանրամասն ծանօթագրութիւններով եւ բացատրութիւններով յագեցած այս աշխատասիրութիւնը լոյս տեսաւ  2020-ին,  «ՍԻՓԱՆ»  հրատարակչութենէն,  սրբագրութիւնը եւ էջադրումը՝  Եփրեմ  Թոքճեանի (Թորոնթօ- Գանատա):

Պէյրութ հրատարակուած այս աշխատութիւնը Հնչակեան կուսակցութեան պատմութեամբ հետաքրքրուողներու  համար անկորնչելի  գանձարան մըն է:

Օգտագործուած աղբիւրները եւ յիշատակուած  յատուկ անուններու ցանկը կ’աւելցնեն աշխատասիրութեան լրջութիւնը: Զայն կը դարձնեն պատմագիտական բարձրարժէք   ներդրում մը:

Հատորին հրատարակութեան առիթով, դոկտ. Աբէլ Մանուկեան  երախտագիտութիւն կը յայտնէ  շատ մը բարեկամներու, մասնաւորաբար դոկտ. Համօ Սուքիասեանին, տոքթ. Եղիկ Ճէրէճեանին եւ Եփրեմ Թոքճեանին, առանց անոնց  քաջալեր օժանդակութեան անկարելի պիտի  ըլլար անոր հրատարակութիւնը:

Պատմական  լուսանկարներով համեմուած ճաշակաւոր այս հրատարակութիւնը մեծապէս  կը պարտինք  Եփրեմ Թոքճեանի գեղագիտական  ճարտարութեան:

Հատորը լոյս տեսած է բարերարութեամբ տէր եւ տիկին Վազգէն եւ Հայկօ Գալթաքճեաններուն եւ  երախտագէտ  սրտով կը  ձօնուի իրենց սիրեցեալ մօր՝ տիկին Մարի  Գալթաքճեանին եւ մօրեղբօր՝ տիար Պօղոս Մութաֆեանին:

Այս երախտագիտական աշխատանքին առթիւ հեղինակը մասնայատուկ  շնորհակալութիւն կը յայտնէ տէր եւ տիկին Վազգէն եւ Հայկօ Գալթաքճեաններուն՝  իրենց  բարեհաճ եւ առատաձեռն օժանդակութեան համար, որով կարելի եղաւ գիրքին տպագրութիւնը: Հեղինակէն  շնորհակալութեան խօսք նաեւ իր սիրելի կնոջ՝ Նազելիին, անոր ցուցաբերած անսպառ համբերութեան եւ  սիրայօժար օժանդակութեան համար:

Գիրքի կողքին Հնչակեան  կուսակցութեան վեց  հիմնադիրներուն դիմանկարը, կեդրոնի՝  պսակադիր արծիւը ու  բանալին. լուսանկարը  Ժընեւի  Գանթոնի զինանշանն է:

Դոկտ. Աբէլի  աշխատասիրութիւնը  Հնչակեան  հերոսապատումէն ցոլացող ուշագրաւ  պատգամներ կու տայ  ընթերցողներուն: Հայրենասիրական եւ ազգասիրական իր ազատաբաղձ պատգամներուն զուգահեռ գիրքը ունի արժանահաւատ լուրջ թելադրութիւն մը, ընդսմին ոչ միայն պէտք է վերատեսութեան ենթարկուի ընդհանրապէս մեր պատմութիւնը, այլեւ հարկ է պատմական սկզբնաղբիւրներու հաւաստի տեղեկութիւններու վրայ հիմնուելով նորոգ շարադրել Հնչակեան Մայր Կուսակցութեան պատմութիւնը։ Յանձնարարելի պիտի ըլլար, որ հնչակեան շարքերը լրացնող նոր սերունդը սորվէր այս ուսանելի գիրքէն, գոնէ ճիշդ իմանալու համար իրենց անդամակցած ու փառաւոր անցեալի մը փառքը վաստկած կուսակցութեան հիմնադրներուն փառապանծ անունները։

Գիրքը ընթերցելու միջոցին կը մտածէի՝ ինչպիսի՞  նախանձախնդրութիւն  հետաքրքրութիւն եւ միաժամանակ հպարտութիւն պիտի ստեղծէր հնչակեան զանգուածներուն մէջ: Գիրք մը, որ կը պանծացնէ Հնչակեան կուսակցութեան փառքերն ու արժէքները:

Հեղինակը  իր  աշխատասիրութիւնը կ’աւարտէ Դանիէլ Վարուժանի հետ, Քսաններու վառ յիշատակին առջեւ ծունկի գալով, ըսելու. «Կ’ուզեմ  համբուրել այն բոլոր  տեղերը,  ուր նահատակ մը  ինկաւ կամ  հերոս  մը կոխեց»: …. Վստահաբար  շատ-շատեր պիտի փափաքին ծնրադրել հեղինակին հետ…: