ՀՅԴ Հայաստանի ԳՄ տեսակէտը ՀՀ կառավարութեան 2019-2023 թթ. ծրագրի վերաբերեալ

ՀՅԴ Հայաստանի Գերագոյն մարմնի մասնագիտական յանձնախմբերը, ուսումնասիրելով ՀՀ կառավարութեան 2019-2023 թթ․ ծրագիրը, ներկայացրել են եզրակացութիւններ, որոնք ամփոփելով՝ արձանագրում ենք.

Ընդհանուր գնահատում

  1. 2019 թ. Դեկտեմբերի 9-ի արտահերթ խորհրդարանական ընտրութիւնների արդիւնքում կազմաւորուեց կառավարութիւն՝ Սահմանադրութեան եւ օրէնքի կամայական մօտեցմամբ, ինչը պատճառաբանուեց առաջիկայում իրականացուող կառուցուածքային փոփոխութիւնների մտադրութեամբ, իսկ իրականում առերեսուեցինք մի շարք նախարարութիւնների գործունէութեան չհիմնաւորուած (սպասուելիք) դադարեցմանը: Յատկանշական է, որ նշուած, ինչպէս նաեւ քաղաքական համակարգը (մամուլի եւ խօսքի ազատութիւն, անմիջական ժողովրդավարութիւն, ընտրական համակարգ, սուպերվարչապետութեան ինստիտուտ եւ այլն) բարեփոխելու մասին ծրագրում անդրադարձ չկայ` ի հակադրութիւն իշխող ուժի բազմիցս հնչեցրած մօտեցումների: Մի կողմից անորոշ է նշուած բարեփոխումների հարցը, միւս կողմից՝ փորձ է արւում կառավարութիւնը փոխարինել մէկ անձով` գերկենտրոնացնելով կոլեգիալ կառավարման մարմնի լիազօրութիւնները: Սա երկրի ժողովրդավարական զարգացման ընթացքը խաթարող եւ մեծ ռիսկեր պարունակող իրողութիւն է:

Կառավարութեան ձեւաւորման կամայական մօտեցման վերաբերեալ մեր պնդումը հիմնուած է այն փաստի վրայ, որ կառավարութեան կազմաւորումն իրականացուել է Սահմանադրութեան 150-րդ եւ «Կառավարութեան կառուցուածքի եւ գործունէութեան մասին» ՀՀ օրէնքի 3-րդ յօդուածների խախտմամբ (թէեւ օրէնքի նորմի համաձայն՝ կառավարութիւնը համարւում է կազմաւորուած, երբ նշանակուած է կառավարութեան անդամների 2/3-ը, իսկ նշանակման պահը կարեւոր է, քանի որ, մի կողմից, այն կազմաւորուած չլինելու դէպքում համարւում է, որ վարչապետը հրաժարական է տուել, կազմաւորուած լինելու դէպքում կառավարութիւնը պարտաւոր է 20-օրեայ ժամկէտում ԱԺ ներկայացնել կառավարութեան ծրագիրը): Մասնաւորապէս, նշուած յօդուածների համաձայն, վարչապետ նշանակուելուց յետոյ վերջինս պարտաւոր է հնգօրեայ ժամկէտում Նախագահին ներկայացնել կառավարութեան անդամների թեկնածուների նշանակման առաջարկութիւն: Սակայն անտեսելով տուեալ պահին օրէնքով ամրագրուած կառավարութեան կառուցուածքը՝ վարչապետը ներկայացրեց կառավարութեան անդամների մի մասին նշանակելու առաջարկութիւն` դա պատճառաբանելով կառավարութեան կառուցուածքում փոփոխութիւններ իրականացնելու իր մտադրութեամբ: Հարցն այն է, որ այս քայլը Սահմանադրութեամբ նախատեսուած լիազօրութիւն չէ (Սահմանադրութեան 6-րդ յօդուածի համաձայն՝ պաշտօնատար անձն իրաւասու է կատարել միայն այնպիսի գործողութիւններ, որոնց համար լիազօրուած է Սահմանադրութեամբ կամ օրէնքով, իսկ օրէնքի որեւէ նորմ վարչապետին չի վերապահել լիազօրութիւն՝ տուեալ ընթացքում ներկայացնել կառավարութեան անդամների մի մասի վերաբերեալ առաջարկութիւն):

Ինչ վերաբերում է կառավարութեան կառուցուածքի փոփոխութեանը, իսկ իրականում մի շարք նախարարութիւնների գործունէութեան դադարեցման նախաձեռնութեանը, ապա այն չի համապատասխանում հանրային լայն քննարկման, արդիւնաւէտութեան բարձրացման եւ սուպերվարչապետութեան համակարգը վերափոխելու՝ իշխող ուժի նախկինում հնչեցրած մօտեցումներին: Բացակայում են նաեւ օպտիմալացման անուան տակ իրականացուող կրճատումների սոցիալ-տնտեսական գնահատականները, անտեսւում են կամ չեն կարեւորւում հայաստանեան եւ Սփիւռքի հանրութեան կարծիքները, միւս կողմից՝ նուազեցնելով կառավարութեան անդամների թիւը, առանձին նախարարութեան գործառոյթներ տեղափոխելով վարչապետի աշխատակազմ, կառավարութեան կազմում չներառելով ոստիկանութիւնը եւ ազգային անվտանգութեան ծառայութիւնը, փորձ է արւում կառավարութիւնը փոխարինել վարչապետի գերկենտրոնացած ինստիտուտով՝ զրկելով կառավարութեան անդամներին, յատկապէս նախարարներին, Սահմանադրութեամբ եւ օրէնքով նախատեսուած՝ ինքնուրոյն գործելու իրաւասութիւններից:

  1. Ձեւաւորուած կառավարութիւնը նպատակադրուել է Հայաստանի Հանրապետութիւնում իրականացնել «տնտեսական յեղափոխութիւն»: Ուստի ակնկալւում էր, որ կառավարութեան ծրագիրը պէտք է պատասխաներ, թէ ի՞նչ է ներառում այդ եզրոյթը, ինչպէ՞ս է իրականացուելու «յեղափոխութիւնը», եւ ի՞նչ արդիւնք է այն արձանագրելու: Կառավարութեան ծրագրում արձանագրուած՝ ՀՆԱ-ի (Համախառն ներքին արդիւնք) տարեկան 5% ակնկալուող աճը բաւարար չէ կառավարութեան տնտեսական քաղաքականութիւնը յեղափոխական կոչելու համար՝ մանաւանդ հաշուի առնելով, որ 2008 թ. ֆինանսատնտեսական ճգնաժամից յետոյ Հայաստանի տնտեսական աճը միշտ էլ եղել է 5%-ի շրջանակներում:
  2. Ծրագրում անդրադարձ չկայ նախընթաց ժամանակաշրջանի, յատկապէս նախորդ կառավարութեան ծրագրով յայտարարուած նպատակների, գերակայութիւնների եւ ձեռնարկուած միջոցառումների կատարմանը: Սա առաւել արդիական է ներկայումս, երբ, ըստ էութեան, չի փոխուել կառավարութիւն կազմած (2018 թ. Մայիս) քաղաքական ուժը, կառավարութեան ղեկավարն ու անդամների մեծամասնութիւնը, մինչդեռ Սահմանադրութեան 156-րդ յօդուածի համաձայն՝ իւրաքանչիւր տարուայ համար կառավարութիւնը պարտաւոր է Ազգային ժողով ներկայացնել իր ծրագրի կատարման ընթացքի եւ արդիւնքների մասին զեկոյց:
  3. Հակառակ կառավարութեան հաշուետուողականութեան եւ պատասխանատուութեան վերաբերեալ իշխող ուժի բազմիցս հնչեցուած մօտեցումների՝ ծրագիրը մշակուել է պատասխանատուութիւնից խուսափելու եւ պարբերաբար հաշուետու չլինելու մօտեցմամբ: Ծրագրում բացակայում են կոնկրետ թիրախներ, հանրային կեանքի որակի բարելաւումը բնութագրող նպատակադրումներ եւ ժամկէտներ: Մինչդեռ կառավարութեան ծրագրի սոցիալական, տնտեսական, մշակութային եւ, ի վերջոյ, քաղաքական նշանակութիւնը ոչ միայն երկրի անվտանգ եւ կայուն զարգացմանը հիմնաքարային դերակատարութիւն ունենալն է, որը նոյնպէս բացակայում է, այլեւ այն, որ ծրագիրը պէտք է ունենայ յստակ սահմանադրաիրաւական բովանդակութիւն: Վերջինս բխում է ինչպէս Սահմանադրութեամբ եւ օրէնքներով ամրագրուած՝ կառավարութեան եւ պետական կառավարման համակարգի կոնկրետ լիազօրութիւններից, պարտականութիւններից, այլ նաեւ ներկայ պայմաններում երկրի առջեւ ծառացած արտաքին ու ներքին մարտահրաւէրներից, հանրութեան կողմից քաղաքականութեան նկատմամբ պահանջներ ներկայացնելու եւ քաղաքական պատասխանատուութեան ենթարկելու բացառիկ իրաւունքից: Այնպէս է մտածուել, որ հասարակութիւնը զերծ մնայ իր այդ իրաւունքը ժամանակ առ ժամանակ իրականացնելու հնարաւորութիւնից: Ընդհանրապէս, փորձ է արուել խեղաթիւրել նաեւ կառավարութեան ծրագրի իրաւական նշանակութիւնը, այն ի վերջոյ նորմատիւ իրաւական ակտով հաստատուող, վարքագծի նորմեր պարտադրող փաստաթուղթ է:
  4. Կառավարութեան ծրագրում ամրագրուած հիմնական ուղենիշներում առաջնահերթ նպատակ համարելով «Հայաստանի Հանրապետութիւնում բարձր տեխնոլոգիական, արդիւնաբերական, ինչպէս նաեւ բնապահպանական բարձր չափանիշներին համապատասխանող, արտահանմանը միտուած մրցունակ եւ ներառական տնտեսութիւն կառուցելը», դրան հասնելու համար առանցքային նշանակութեան կէտերից մէկը համարուել է Հայաստանի արտաքին եւ ներքին անվտանգութեան ապահովումը, Արցախի անվտանգութեան երաշխաւորումը եւ շարունակական ամրապնդումը։ Սա գլխիվայր շուռ եկած ձեւակերպում է այն առումով, որ առանց Արցախի հարցի լուծման հնարաւոր չէ տնտեսութեան զարգացումը: Սա հայութեան մեծամասնութեան կողմից բազմիցս մերժուած մօտեցում է: Աւելին՝ հայ ժողովրդի կենսական շահը կարող է ապահովել «Զարգանալ՝ չզիջելով» սկզբունքի լիարժէք գործադրումը, որի վերաբերեալ ծրագրում պէտք է նախատեսուի համապատասխան դրոյթ, եւ որից պէտք է ածանցուեն ոլորտային բարեփոխումները։
  5. Ծրագրում գերիշխում են լոզունգային բնոյթի յայտարարութիւնները, որոնք աւելի շատ յիշեցնում են ցանկութիւններ եւ ամբոխահաճոյ արտայայտութիւններ՝ չներառելով դրանք իրականացնելու կամ դրանց հասնելու մեխանիզմներ կամ առնուազն հիմնական սկզբունքներ:
  6. Ծրագիրը պարունակում է ներքին հակասութիւններ ունեցող մտքեր: Իսկ առանձին դէպքերում ծրագրով յայտարարուած մօտեցումները չեն համապատասխանում գործադրուող քայլերին: Օրինակ` մի կողմից նշւում է տնտեսական «յեղափոխութեան», ծայրայեղ աղքատութիւնը վերացնելու, սոցիալական բազմաթիւ խնդիրներ լուծելու կառավարութեան յանձնառութեան մասին, միւս կողմից՝ տնտեսական աճը նախատեսւում է 5%-ի չափով՝ չներկայացնելով տնտեսութեան կառուցուածքային վերափոխման սցենարը եւ այլն: Այլ օրինակ` նշւում է կառավարութեան տարբեր կառոյցների ծրագրային մօտեցումները չափելի արդիւնքներով գնահատելու անհրաժեշտութեան մասին, սակայն նոյն կառավարութեան ծրագիրը, ինչպէս նշուեց վերեւում, չի բաւարարում այդ պահանջին: Կամ, թէեւ խօսւում է պետական ինստիտուտների գործառոյթների, լիազօրութիւնների, ծախսարդիւնաւէտութեան եւ պատասխանատուութեան համաչափութեան մասին, սակայն նոյն կառավարութեան կառուցուածքային փոփոխութիւններն իրականացւում են առանց այս պահանջները ներկայացնելու:
  7. Ծրագրում բացակայում են զարգացման սպառնալիքներն ու խնդիրները, մինչդեռ կարեւոր է կատարել անկախութեան տարիներին երկրի (տնտեսութեան) զարգացման ախտաճանաչում, ինչը հնարաւորութիւն կը տայ վեր հանել հիմնական խնդիրները, արատները եւ մատնանշել դրանց պատճառները: Վերջիններս թոյլ կը տան գնահատել եւ ըստ առաջնահերթութիւնների ներկայացնել Հայաստանի տնտեսական անվտանգութեան սպառնալիքները: Օրինակ՝ տնտեսութեան ներկայ կառուցուածքի պայմաններում արտաքին պարտք/ՀՆԱ ցուցանիշը հատել է թոյլատրելի սահմանը, ներքին սպառման մէջ ներմուծման տեսակարար կշիռը 50%-ից աւելի է, ինչպէս նաեւ այնպիսի կարեւոր սպառնալիքներ, ինչպիսիք են արտագաղթը, կապիտալի արտահոսքը, վերամշակող արդիւնաբերութեան տեսակարար կշիռը, ՀՆԱ-ի նկատմամբ ներդրումների ծաւալը, գիտական հետազօտութիւններին ուղղուած ծախսերը, գործազրկութեան մակարդակը եւ այլն: Ուստի կարեւոր է ներկայացնել սպառնալիքների ամենակարեւոր խմբերը եւ դրանց կրճատմանն ուղղուած քայլերը: Օրինակ՝ սոցիալական սպառնալիք` աղքատութիւն, թշուառութիւն (սոցիալական օգնութիւն – կրթութիւն – աշխատանք), ժողովրդագրական սպառնալիք` արտագաղթ (մարդկային ռեսուրսների հաշուառում, ինքնազբաղուածութեան խթանում, սոցիալական արդարութեան սկզբունքի կիրառում), ինտելեկտուալ սպառնալիք` «ուղեղների արտահոսք», գիտական ներուժի փոշիացում (գիտութեան եւ կրթութեան համակարգի որակական փոփոխութիւններ, գիտութեան նիւթականացում, գիտական գործունէութեան խթաններ):
  8. Ծրագրային հազուագիւտ ցուցանիշները փոխշաղկապուած չեն: Մինչդեռ բնակչութեան թուաքանակը քսան տարում հինգ միլիոնից աւելիի հասցնելու նպատակ ունեցող իշխող ուժը, ինչը գնահատելի է, պէտք է յստակ եւ չափելի ցուցանիշ-ուղենիշներ մշակի: Ըստ որում՝ դրանք պէտք է միմեանց հետ համաձայնեցուած լինեն: Օրինակ՝ այդ ցուցանիշն անիրագործելի է տարեկան ընդամէնը 5 տոկոս տնտեսական աճի պայմաններում: Բացի դրանից՝ վերջնանպատակի համար ընտրուած ցուցանիշները պէտք է տրոհուեն ենթացուցանիշների՝ իւրաքանչիւր տարուայ համար:
  9. Յստակ չէ, թէ ինչ քայլեր են ձեռնարկուելու արդիւնքային ցուցանիշների վրայ հիմնուած ծրագրային պիւտճէտաւորման անցնելու ուղղութեամբ։ Ծրագրում բացակայում են Սահմանադրութեան 154-րդ յօդուածով ամրագրուած՝ ֆինանսատնտեսական, վարկային եւ հարկային միասնական (որպէս ամբողջութիւն), պետական պարտքի, ինչպէս նաեւ պետական սեփականութեան կառավարման ոլորտներում կառավարութեան քաղաքականութիւնները:
  10. «Արցախի Հանրապետութիւն» պաշտօնական անուան փոխարէն ամէնուր օգտագործուած է «Արցախ» բառը, ինչը չի բնութագրում ինքնիշխան պետութեանը` Արցախի Հանրապետութեանը։
  11. Հարկ է արձանագրել, որ ամբողջ ծրագրում չի գտնուի որեւէ հաստատում, որ այս կամ այն ուղղութիւնը, ծրագիրը կամ գործողութիւնը ծառայելու է ազգային արժեհամակարգի ձեւաւորմանը, ազգային պետութեան կայացմանը։
  12. Հետագայում, յստակ չափորոշիչների վրայ հիմնուած կառավարութեան ծրագիր ունենալու համար, անհրաժեշտ է օրէնքով սահմանել կառավարութեան ծրագրին ներկայացուող պահանջները։

Ոլորտային գնահատումները յաջորդիւ:

Leave a Comment

You must be logged in to post a comment.