«Ռազմական կշիռն ու առաւելութիւնը Ատրպէյճանի օգտին չէ», Հարցազրոյց պատմաբան եւ լրագրող Վիգէն Չըթըրեանի հետ

Հ.- Սուրիոյ տագնապը անցաւ տարբեր փուլերէ, ըստ ձեր քաղաքական վերլուծումին, քաղաքական ի՞նչ բեւեռացումներու արդիւնք էր Սուրիոյ տագնապը:

Վ.Չ.- Սուրիոյ տագնապը արաբական պետութիւններու վերջին քառասուն տարիներուն ընթացքին վարած քաղաքականութեան առաջ բերած հակասութիւններու արդիւնք էր, այսինքն այսպէս կոչուած՝ «Արաբական գարուն»ին, զոր ես կը կոչեմ արաբական ապստամբութիւններ (այս բառը կը նախընտրեմ գործածել, քանի որ ընդվզումներ տեղի ունեցան եւ ոչ թէ յեղափոխութիւն. յեղափոխութիւնը աւելի մեծ իրադարձութիւն է, օրինակ՝ Սուրիոյ մէջ տեղական ապստամբութիւններ տեղի ունեցան, որոնք չյաջողեցան վարչակազմը վար առնել իշխանութենէն, հետեւաբար յեղափոխութիւն չէր): Այդ արաբական վարչակարգերը, որոնք վաթսունական թուականներէն մինչեւ 2011 իշխանութեան գլուխն էին, շատ անողոք էին եւ իրենց ոճով իշխեցին այդ երկիրներուն. երբ Հաֆէզ Ալ-Ասատ (հայրը) իշխանութեան գլուխը եկաւ, երկրի բնակչութեան թիւը 10 միլիոնը չէր անցներ, մինչ 2011-ին երկրին բնակչութեան թիւը 23 միլիոն էր, երկիրը փոփոխութեան կ’ենթարկուէր, մինչ վարչակազմը իր իշխելու նոյն ոճը կը պահէր, այնպէս որ այնտեղ հակասութիւնները ահռելի էին: Սուրիոյ ապստամբութեան պայթումը իր օրինակը վերցուց Թունուսէն եւ Եգիպտոսէն, ուր յեղաշրջումներ տեղի ունեցան, հին վարչակարգերը վար առնուեցան եւ նոր քաղաքական զարգացումներ տեղի ունեցան: Սակայն պէտք է խոստովանինք, որ Սուրիան իւրայատուկ պարագայ էր, որուն նմանը տեղի չէ ունեցած պատմութեան մէջ. ապստամբութիւնները, այս պարագային, քաղաքացիական պատերազմի բնոյթ ստացան, որովհետեւ այն զինեալ ուժերը, որոնք առաջ եկան, չյաջողեցան լուրջ համախմբում մը ստեղծել, առաւել իրենց քաղաքական դիմագիծը շատ պղտոր էր, եւ յարաբերութիւնները Տահէշի կամ Նուսրայի հետ հակասական էին, այս բոլոր տուեալները զիրենք մղեցին պարտութեան: Հիմա գործընթացը այլեւս յստակ է, մանաւանդ ռուսական ուղղակի միջամտութենէն ետք, այսօր նաեւ միջազգային որոշում կայ Տահէշը դուրս շպրտելու եւ Իտլիպի մէջ Նուսրայի հարցը լուծելու: Այստեղ սակայն կայ նոր հարց մը, որ Սուրիոյ ապագայի հարցն է. արդեօ՞ք այս վարչակազմը, որ քառասուն տարի իշխեց եւ ինքը պատճառ դարձաւ 2011-ի շարժումներուն, պիտի կարենա՞յ պատերազմէն ետք նոյն ոճով իշխել Սուրիոյ, այս մէկը հարցական է, որուն առայժմ ոչ մէկը պատասխան ունի:

Հ.- Ինչպէ՞ս կը վերլուծէք հետեւեալ քաղաքական կողմերու դերակատարութիւնը Սուրիոյ այս հակամարտութեան մէջ. Թուրքիա, Սէուտական Արաբիա, Ռուսիա, Միացեալ Նահանգներ եւ քիւրտեր:

Վ.Չ. – Թուրքիոյ Հանրապետութիւնը Քեմալի օրով հիմնուեցաւ այն գաղափարին վրայ, որ պիտի մոռնան օսմանեան անցեալը եւ պիտի ուղղուին դէպի արեւմուտք եւ դէպի Եւրոպա: Թուրքերը շատ քիչ փորձառութիւն ունէին արաբական աշխարհին մէջ, եւ երբ արաբական գարունը տեղի ունեցաւ, իրենց դիրքորոշումը շատ աւելի գաղափարախօսական էր քան ռազմագիտական: Իրենք չունին բանալիները, չունին այն մարդիկը, որոնք գիտեն Սուրիոյ մէջ, Իրաքի մէջ նոյնիսկ Լիպիոյ մէջ, թէ ո՛ր քաղաքական գործիչը ի՛նչ լծակներ ունի, ո՛ր ցեղախումբի շէյխը կրնաս շարժել ի՛նչ կաշառքով եւ այլն, այսինքն այդ բոլոր գիտելիքները չունենալով իրենք մեծ ծրագրի մը մէջ մտան, կարծելով որ արաբական գարունը պիտի ստեղծէ նոր իրավիճակ, ուր Իխուան Էլ–Մուսլիմինները պիտի դառնան արաբական աշխարհի նոր ղեկավարները: Իմ կարծիքովս Թուրքիան, շատ ուրիշ երկիրներու պէս, կարծեց, թէ Ասատի վարչակազմի անկումը ամիսներու հարց է եւ ոչ թէ տարիներու, եւ երբ Էրտողանի ղեկավարած Թուրքիան 2013-ին ուզեց լծակներ ստեղծել Սուրիոյ մէջ, իր հնարաւորութիւններէն մէկը քիւրտերը օգտագործելն էր, հետեւաբար 2013-ի Յունուարին հրադադար յայտարարուեցաւ Թուրքիոյ եւ PKK-ի միջեւ, բայց ի վերջոյ Էրտողանը որպէս իսլամիստ, նախընտրեց իսլամիստներու հետ գործակցիլ: Այսօր Թուրքիոյ միակ նպատակն է արգիլել քրտական պետութեան մը ձեւաւորումը Սուրիոյ մէջ:

Գալով Սէուտական Արաբիոյ, որպէս հակայեղափոխական պետութիւն, իր միջամտութիւնը Սուրիոյ մէջ շատ սահմանափակ է: Ան նիւթական եւ ռազմական օգնութիւն ցուցաբերած է քանի մը զինեալ խմբաւորումներու, օրինակ՝ Ճէյշ Ալ-Իսլամին, բայց իր դերակատարութիւնը շատ մասսայական չէր: Ես կը խորհիմ, որ թուրք-գաթարական դաշնակցութիւնը շատ աւելի մեծ դերակատարութիւն ունեցան, քան՝ Սէուտական Արաբիան:

Ռուսիա ընդհանրապէս դէմ է արեւմտեան պետութիւններու միջամտութիւններուն եւ երկրի մը վարչակազմը տապալելուն: Իսկ Սուրիոյ պարագային, Ռուսիա տեսաւ, որ ինք կրնայ դերակատարութիւն ունենալ, մանաւանդ որ արեւմտեան երկիրները մեծ հակասութիւններու մէջ էին եւ կ‘ուզէին Ասատի զիջումը իշխանութենէն, բայց միեւնոյն ժամանակ կ‘ուզէին պահպանել պետականութեան կառոյցները. այս մէկը մեծ հակասութիւն էր: Ես կը խորհիմ, որ Սուրիոյ մէջ այս մէկը իրականացնելը շատ դժուար է, որովհետեւ Ասատը ձեռնհաս է իր պետութեան բոլոր լծակներուն, ուրեմն Ռուսիոյ 2015-ի միջամտութիւնը, կը խորհիմ, թէ հիմնականօրէն արեւմուտքին ուղղուած արարք մըն էր: Այսօր Ռուսիան ցոյց տուաւ, որ մեծ դերակատարութիւն կրցաւ ունենալ, ինչ որ ռուսական յետ–սովետական պատմութեան մէջ շատ կարեւոր քայլ է. այնքան կարեւոր՝ ինչքան 2008-ի Վրաստանի պատերազմը, երբ Ռուսիա ցոյց տուաւ, որ ինքը վերադարձած է միջազգային խաղադաշտ եւ այդ դաշտին վրայ կրնայ մեծ դերակատարութիւն ունենալ:

Միացեալ Նահանգներու պարագային, արդէն ըսի, որ մեծ հակասութիւններու դէմ յանդիման էին եւ չէին գիտեր, թէ ճիշդ ի՛նչ կ‘ուզեն: Չեմ կարծեր, որ Միացեալ Նահանգները ռազմավարական մեծ շահեր ունի Սուրիոյ մէջ, որովհետեւ Սուրիան Իրաք չէ, ոչ ալ Սէուտական Արաբիա… Ամերիկացիները Օպամային ժամանակ փորձեցին որոշ հաւասարակշռութեան դեր ստանձնել, սկիզբը իրենց մտահոգութիւնը այն էր, որ Սուրիոյ ապստամբներուն մօտ չյայտնուին վտանգաւոր զէնքեր (ինչպէս՝ հակաօդային հրթիռները), բայց յետոյ իրենք համաձայնեցան 2014-ի Սեպտեմբերին, որ նման զէնքեր յայտնուին… Իմ հասկացողութեամբս ամերիկացիները շատ հակասական քաղաքականութիւն վարեցին Սուրիոյ հարցով, իրենք չունէին յստակ ուղեգիծ, իրենք զիրենք հակասեցին մի քանի անգամ, եւ այս ցոյց տուաւ, որ ամերիկացիները Միջին Արեւելքի մէջ այսօր չունին յստակ պատկերացում, առաւել եւս՝ չունին լծակներ, չունին դաշնակիցներ, այլ՝ մեծ թիւով թշնամիներ: Միջին Արեւելքի մէջ իրենց միակ դաշնակիցը քիւրտերն են, միեւնոյն ժամանակ սակայն PKK-ն ամերիկացիներուն համար ահաբեկչական ցանկին վրան է: Հետեւաբար, այսօր Միացեալ Նահանգները Միջին Արեւելքի մէջ չունի որեւէ ռազմավարական խորք, իրենք պարզապէս կը փորձեն հակակշռել տարբեր վտանգներ՝ ուրիշ ուժերու օժանդակութեամբ:

Քիւրտերուն կեցուածքը եւս հակասական էր Սուրիոյ հակամարտութեան ընթացքին: 2012-ի Յունիսին Սուրիոյ պետութիւնը դուրս գալով քրտական շրջաններէն եւ այդ շրջանները յանձնելով քիւրտերուն՝ շատ ուշիմ քայլ առաւ, այն իմաստով որ կրցաւ ստեղծել հակակշիռ եւ պատնէշ՝ թրքական ազդեցութեան: Սուրիոյ քիւրտերուն նպատակն էր իրենց 3 շրջանները՝ Ճեզիրէն, Քոպանին եւ Աֆրինը միացնելով ստեղծել քրտական իշխանութիւն: Քոպանիի ճակատամարտէն ետք իրենք կրցան Քոպանին կապել ճեզիրէի շրջանին հետ: Մինչ Թուրքիոյ հիմնական նպատակն էր թոյլ չտալ, որ Քոպանին հասնի մինչեւ Աֆրին եւ ամբողջ թրքական սահմանին ստեղծուի քրտական իշխանութիւն: Հիմա մենք չենք գիտեր, թէ քրտական զարգացումները ի՛նչ ուղղութիւն պիտի ստանան: Քիւրտերը 2 ընտրութիւն ունին. կա՛մ կեդրոնանալ Սուրիոյ մէջ եւ այնտեղ զօրացնել իրենց ինքնավարութիւնը, կա՛մ Սուրիոյ այդ տարածքները օգտագործելով ծառայեցնել իրենց աւելի մեծ նպատակին, որ է պայքարը շարունակել Թուրքիոյ տարածքներուն մէջ:

Հ.- Թուրքիա այսօր կը գտնուի ներքաղաքական քաոսի մէջ. արդեօ՞ք ներքին աւելի սուր բեւեռացումներ կամ քաղաքացիական պատերազմ կրնայ ծագիլ Թուրքիոյ մէջ յառաջիկայ օրերուն: Կը նախատեսէ՞ք նման բան:

Վ.Չ.- Թուրքիա, այսինքն Էրտողանը, մանաւանդ ռազմական ապստամբութեան փորձէն ետք շատ մեծ թիւով թշնամիներ ունի: Իր նախկին դաշնակիցները՝ Կիւլէնիսթները, իր թշնամիներն են, միեւնոյն ժամանակ բանակը եւս իր թշնամին է, չմոռնանք, որ բանակը փորձեց իր դէմ ապստամբութիւն՝ յեղաշրջում ընելու նպատակաւ… Այդ նոյն բանակը Էրտողան 3 պատերազմի մէջ մխրճած է. առաջին՝ ներքին պատերազմ քիւրտերու դէմ, երկրորդ՝ Սուրիոյ մէջ միջամտութիւն, նաեւ Իրաքի մէջ կը միջամտեն… Անհնար է ճնշել բանակ մը եւ նոյն բանակը պատերազմներու մէջ օգտագործել: Թուրքիա ունի նաեւ տնտեսական դժուարութիւններ, ինչպէս նաեւ Էրտողանը եւ իր կուսակցութիւնը կորսնցուցին իրենց ժողովրդականութիւնը: Հետեւաբար, իմ կարծիքովս Էրտողան շատ հակասութիւններու դէմ յանդիման կը գտնուի, եւ ես չեմ գիտեր, թէ պիտի կարենա՞յ այս բեւեռացումը հակակշիռի տակ պահել… Թուրքիոյներքաղաքական զարգացումները մտահոգիչ են:

Հ.- Հարաւային Կովկասի մէջ, Հայաստան–Ատրպէյճան հակամարտութիւնը թէժացման սեմին էր անցեալ տարուան Ապրիլին. կը կարծէ՞ք, որ յետագային Պաքու կրնայ դիմել նման ռազմական արկածախնդրութեան:

Պ.- Ես կը խորհիմ, որ ապրիլեան պատերազմէն ետք Իլհամ Ալիեւ պէտք է երկար մտածէ նախքան նման քայլի դիմելը: Ապրիլեան պատերազմը ցոյց տուաւ, որ հակառակ որ Ատրպէյճան վերջին 10 տարիներուն միլիառներ ծախսած է իր բանակին վրայ, սակայն ռազմական կշիռն ու առաւելութիւնը Ատրպէյճանի օգտին չէ: Եթէ Ատրպէյճանի օգտին ըլլար՝ մի քանի օրուան պատերազմէն ետք չէր դադրեցներ պատերազմը… այդ պատերազմը ցոյց տուաւ, որ հայ զինուորը, հայ երիտասարդը, որ խրամատներուն մէջն է, պատրաստ է իր զէնքով դուրս գալ Ատրպէյճանի շատ աւելի բարդ, շատ աւելի թանկ ռազմական «խաղալիք»ներուն դէմ… Այս առաջին անգամը չէր, 1992-94-ի պատերազմին նոյնպէս Ատրպէյճան շատ աւելի մեծ քանակութեամբ զէնք, զինամթերք եւ զինուոր ունէր, հայերը շատ աւելի համեստ միջոցներ ունէին, բայց դարձեալ այդ պատերազմին հայերը յաղթեցին: Հետեւաբար, ինչպէս ըսի, Ալիեւ պէտք է երկար մտածէ նախքան ռազմական քայլ մը առնելը:

Հ.- Աշխարհ այսօր կը դիմագրաւէ Իսլամական պետութեան ահաբեկչական հարուածներ: Ի՞նչ են նման արարքներու ետին կանգնող դրդապատճառները:

Վ.Չ.- Իսլամական պետութիւնը՝ Տահէշը, իրմէ առաջ ալ Գաիտէն, շատ յստակ հաւատալիքներ ունին: Անոնք կը նկատեն, թէ աշխարհի մէջ կան իրենց պէս հաւատացեալներ եւ կան մնացածները, որոնք հաւատացեալներ չեն, հետեւաբար այդ անհաւատները կրնան իրենց թիրախ ըլլալ եւ զոհ դառնալ: Իրենց հասկացողութեամբ ոչ միայն քրիստոնեաներ կամ այլք անհաւատ են, այլ նոյնիսկ իսլամներու մեծամասնութիւնը: Իսկ Տահէշի ստեղծած Սուրիոյ եւ Իրաքի մէջ իսլամական պետութեան մը ստեղծումի գաղափարախօսութիւնը այսօր փլուզման իր վերջին օրերը կ‘ապրի: Հիմնական հարցը այն է այժմ, որ իսլամական այդ պետութեան փլուզումէն ետք ի՞նչ գաղափարախօսութիւն պիտի փոխարինէ այդ ահաբեկչական շարժումը: Չմոռնանք, որ այսօր ճիհատիզմի այս նոր սերունդը շատ աւելի մեծ թիւ եւ քանակ ունի: Նախապէս, նախքան Տահէշի առաջ գալը, ճիհատիզմը կը տարածուէր իսլամական աշխարհի ծայրամասերուն՝ Աֆղանիստանի մէջ, Եմէնի, Սուտանի մէջ եւ այլուր, սակայն Տահէշը այդ բոլորը բերաւ արաբական եւ իսլամական աշխարհի կեդրոնական շրջան՝ Մուսուլ, Տապէք, Սուրիա… սակայն անոնք պիտի պարտուին Սուրիոյ եւ Իրաքի մէջ (վերջերս Ռագգայի վերջին թաղամասերը անկման եզրին են, սուրիական բանակը հասաւ Տէր Զօր եւ այլն): Ի վերջոյ յստակ է, որ Տահէշ Սուրիոյ եւ Իրաքի շրջաններէն պիտի վերանայ, ասոնք ճիհատիզմի երկրորդ սերունդն էին, հարցականը այն է, թէ երրորդ սերունդը քաղաքական լեզու պիտի սկսի՞ խօսիլ, թէ՞ պիտի շարունակէ այս կոյր ահաբեկչութեան ընթացքը…

Հարցազրոյցը վարեց՝ Սոնա Թիթիզեան Կէտիկեան