«Պատերազմից յետոյ լոյս էր բացուել». Հարցազրոյց բեմադրիչ Ջիւան Աւետիսեանի հետ
Հարցազրոյցը վարեց՝ Լուսինէ Աբրահամեան
Ստորեւ կը ներկայացնենք «Հորիզոն»ի յատուկ հարցազրոյցը արցախցի բեմադրիչ Ջիւան Աւետիսեանի հետ։ Մարտ 17-ին համացանցային նուիրահաւաքի կայք սկսաւ գործել, որպէսզի առցանց նուիրահաւաքով գոյանայ բեմադրիչի «Դրախտի դարպասնէր» նոր ժապաւէնի ծախսերու մէկ բաժինը։ Ձեր նուիրատուութիւնները կարելի է կատարել այս յղումով։
https://www.indiegogo.com/projects/gate-to-heaven-a-film-from-artsakh-movie#/
Արցախցի ռեժիսոր Ջիւան Աւետիսեանը նոր էր վերադարձել Գանատայից, երբ հանդիպեցինք հարցազրոյցի համար: Յոգնած էր, սակայն զրոյցը ստացուեց նոյնքան անկեղծ, որքան նրա ֆիլմերն են՝ պարզ, միաժամանակ ասելիք ու համամարդկային արժէքներ փոխանցող: Չէ՞ որ «Պատերազմից յետոյ լոյս էր բացուել»: Այս նախադասութիւնը զրոյցի ընթացքում անընդհատ կրկնում էր Ջիւան Աւետիսեանը, «լոյս», որը տեսանելի էր նրա աչքերում, պատմութիւնների, հայեացքի ու ձայնի մէջ:
Այդ լոյսը նկատելի է նաեւ նրա ֆիլմերում՝ «Առաջին իմ սէր, «Գտնուած հեքիաթ», «Ընդհատուած մանկութիւն», «Թեւանիկ», «Վերջին բնակիչը»…, որոնք պատմում են ապրեցնող սիրոյ եւ պատերազմի, ընկերութեան, ազգութիւն չճանաչող մարդկային կարեկցանքի, ընդհատուած մանկութեան, իր հողից կտրուած մարդու եւ… Արցախի մասին:
Այդ լոյսը տեսանելի է նաեւ այս տողերի արանքում.
– Պատերազմից յետոյ միայն ընկալեցինք, որ կեանքն առջեւում է, որ մի նոր լոյս է բացուել: Չէ՞ որ, տարիներ շարունակ չկար ոչինչ, բացի պատերազմից:
Յիշում եմ՝ մի քանի ձմեռ կօշիկ չունէի ու փոքր չափսի զինուորական կօշիկներով էի դպրոց գնում, որոնք իմ հագին բաւականին մեծ էին:
Ու հիմա, ամառ թէ ձմեռ՝ սիրում եմ երկարաճիտք կօշիկներ հագնել: Սովորոյթ է, բարդոյթ, չգիտեմ, պարզապէս սիրում եմ: Եւ աշխարհի ո՛ր երկրում էլ լինեմ, անպայման երկարաճիտք կօշիկներ եմ գնում: Հիմա ես շատ ունեմ, բայց դրանք ինձ չեն «փրկում», որովհետեւ մի կարեւոր ժամանակ չունէի:
Պատերազմն աւարտուել էր, թէեւ իմ սերունդը ոչինչ չունէր, փոխարէնը կար յոյս, որ աշխատանքով կարելի է ինչ-որ բանի հասնել: 7-րդ դասարանից սկսել եմ աշխատել: 16 տարեկան դեռ չկայի, երբ թատրոնում կէս հաստիքով ինձ աշխատանքի վերցրին:
– Պատահականութի՞ւն էր թատրոնում աշխատանքի ընդունուելը, թէ՞…
– Քոյրս թատրոնում էր աշխատում. նա մասնագիտութեամբ դերասանուհի է: Ես թատերական խմբակ էի յաճախում, որը տալիս էր ինձ հնարաւորութիւն բեմում խաղալ մեծ դերասանների հետ: Շատ հաճելի յիշողութիւններ ունեմ այդ օրերի հետ կապուած: Օրինակ՝ ես կարող եմ հպարտութեամբ ասել՝ ո՞վ է յիշում Բենիկ Ովչեանին, ինչպէս այն մարդը, որը հպարտանում է, որ տեսել է Փափազեանին, Պետրոս Ադամեանին եւ այլոց: Նա իմ տեսած եզակի դերասաններից է, ով բեմից դուրս էր գալիս քուլիսներ եւ չէր վերադառնում կեանք, այլ շարունակում էր խաղալ իր դերը: Ես նրա հետ ճամբորդել եմ Ղարաբաղի, Հայաստանի տարբեր շրջաններ: Ես աշխատել եմ երեւելի մարդկանց հետ՝ Միշա Յարութիւնեան, Մարգօ Բալասանեան, ով Փափազեանի հետ է խաղացել, ինպէս եւ Ովչեանը: Տեսել եմ շատ հետաքրքիր մարդիկ եւ այդ ամէնը պատերազմից յետոյ:
Իմ կեանքի կարեւոր շրջաններից մէկը հենց այդ ժամանակ եմ ապրել: Այն թատերական խմբակը, որը ես յաճախում էի, ղեկավարում էր Քաջիկ Յարութիւնեանը, որն առ այսօր աշխատում է թատրոնում եւ խաղացել է իմ մի քանի ֆիլմերում: Նա է ինձ սովորեցրել ճիշդ խօսել, խաղալ, ներկայացնել կերպարը: Խմբակը գործում էր Ստեփանակերտի մանկական ստեղծագործական տանը, որը մինչ օրս ղեկավարում է Լիւտմիլա Անուշաւանովնան, որն առ այսօր իմ ամենաթանկ մարդկանցից մէկն է: Ես նրա աչքի առաջ եմ ապրել իմ մանկութիւնն ու պատանեկութիւնը: Ապրել եմ թատրոնի կեանքի ողջ հմայնքն ու կախարդանքը:
Շնորհակալ եմ ռեժիսոր Կարէն Աբրահամեանին, Լէոնիդ Յարութիւնեանին, մարդիկ, որոնք ինձ հնարաւորութիւն են տուել թատրոնում դրսեւորել: Ես երեխայ էի, որը փորձում էր կեանքում գտնել իր տեղը: Դրանք իմ լաւագոյն, ամենաերանելի տարիներն էին պատերազմից յետոյ:
Լոյս էր բացուել…
Ես այդ ժամանակ աւելի շատ հնարաւորութիւն ունէի անցկացնել հօրս հետ: Իմ ամենասիրելի տարիներն էին` Խաչմաչ գիւղում, որտեղ «Վերջին բնակիչ»ն եմ նկարել: Նստում էինք գիւղի հսկայ ծառերի ստուերին, ու հայրս պատմում էր իր կեանքի փորձառութեան մասին: Նա մասնագիտութեան բերումով տարբեր քաղաքներում է աշխատել` Միջին Ասիայի, Բաքու, Երեւան, Կիւմրի, բարձր պաշտօններ զբաղեցրել: Եղել է Խորհրդային Միութեան, նաեւ եւրոպական մի շարք երկրներում: Հայրս ինձ միշտ ասում էր՝ այս գիւղից, այս սարերից յետոյ կեանք կայ, դո´ւ զարգացիր, անգլերէն սովորիր, գիրք կարդայ, քանի որ ուսեալ մարդու կարիք միշտ էլ լինելու է: Այս ամէնն ինձ ասում էր նաեւ այն պատճառով, որովհետեւ 8-րդ դասարանից յետոյ որոշել էի թողնել դպրոցը: Մտածում էի՝ ինչ իմաստ ունի սովորելը, երբ ամէն ինչ այսքան գորշ է: Բայց հայրս հակառակն էր ինձ փորձում համոզել: Դրանք նաեւ հնարաւորութեան տարիներ էին:
– Ասացի´ք, որ լուսաւոր կեանք ապրել էք պատերազմից յետոյ, բայց Ձեր ֆիլմերում «Ընդհատուած մանկութիւն», «Թեւանիկ», «Վերջին բնակիչը»…, պատկերում էք պատերազմ:
– Այո՛, որովհետեւ ես դատապարտում եմ պատերազմը: Պատերազմը մարդուն հաւասարեցնում է գետնին, հասցնում մի կէտի, որից ներքեւ հնարաւոր չէ իջնել: Պատերազմը ստեղծուած է մի բանի համար՝ մարդուն, մարդ արարածին իջեցնել ամենացածր մակարդակի, կարեւոր չէ, թէ դու ո՛ր կողմում ես:
Եւ ամենակարեւորը. պատերազմի ընթացքում դու պէտք է փորձես մարդ մնալ: Իմ հերոսները փորձում են մարդ մնալ, բացի նրանից, որ հայրենիք են պաշտպանում, որ ըմբոստացած են, դուրս են եկել հոսանքին հակառակ:
… Գիտէ՞ք, որ պատերազմը հոտ ունի:
– Գոյն էլ ունի:
– Գոյն էլ ունի, համ էլ: Մտածե՞լ էք երբեւէ, որ պատերազմը համ ունի: Ես յիշում եմ պատերազմի համը, ես գիտեմ, թէ յետպատերազմեան համերն ի՛նչ բոյր ունեն, երբ դու սկսում ես ընկալել կեանքը, այն կեանքը, որը սկսում է լուսաւոր փուլ մտնել: Դու հասկանում ես, որ կարող ես ինչ-որ բանում յաջողել, կարող ես գեղարուեստական գործ ստեղծել, լոյսերը գցել գոյնզգոյն կտորների վրայ եւ բոլորովին ուրիշ գոյն ստանալ…
Այդ հնարաւորութիւնն ինձ տուեց թատրոնը:
Աւարտեցի դպրոցը, գնացի թատրոն, հեռուստատեսութիւն, բանակ: Վերադառնալուց յետոյ եկայ Երեւան, ընդունուեցի Թատերական ինստիտուտ եւ ձուլուեցի: Վերջին տարիներին եմ միայն փորձում առանձնանալ, գտնել իմ ներսի այն հետաքրքիրը, որը կայ: Ուսանողական տարիներին շատ ձուլուած եմ եղել, ինչպէս բոլոր ուսանողները՝ օրուայ վաստակածը, օրուայ ընթացքում ծախսելով: Չեմ արժեւորել այն ինչ կայ, այն ինչ ունեմ: Միշտ փնտռել եմ նորը, նորը…
– Ձեր ֆիլմերը հե՞շտ են նկարահանւում:
– Բարդ է, դժուար են նկարահանւում: Ֆինանսական բարդութիւններ իրենց հերթին, բայց ուրիշ բարդութիւն էլ կայ՝ հայկական կինօ աշխարհում չեն սպասում: Այսօր հայկական կինոյի տարածման հարց կայ, որը պէտք է քայլ առ քայլ արուի: Չմոռանանք, որ ֆիլմը մարդկանց հնարաւորութիւն է տալիս ճանաչել մեր մշակոյթը, իմանալ Արցախի մասին: Իմ կարծիքով Արցախի ինքնորոշման հարցը Արցախի ճանաչելիութեան միջոցով է հնարաւոր միայն: Մարդիկ չգիտեն ի՛նչ է կատարւում Արցախում: Յաճախ են ինձ հարցնում՝ Արցախում պատերա՞զմ է, դուք պատերազմո՞ւմ էք, ինչո՞ւ, ինչի՞ համար: Իմ ֆիլմերի միջոցով քարոզում եմ իմ երկիրը, հայկական կինօն, մշակոյթը, նաեւ դրանց միջոցով՝ ֆիլմ յանուն ճշմարիտ արուեստի, որը պատմում է Արցախի մասին անաչառ կերպով, որի ասելիքը երբեք չի հնացուի:
Իմ ֆիլմերի միջոցով նաեւ իմ գիւղի՝ Խաչմաչի անունն է սաւառնում տարբեր երկրներում: Երբ ֆիլմը ցուցադրւում է այս կամ այն երկրում, մարդիկ հարցնում են՝ որտե՞ղ է Խաչմաչը: Եւ լսում են՝ Արցախում, մի երկիր, որտեղ նման անունով գիւղ կայ: Օրինակ՝ վերջերս Մոնթրէալում եւս իմացան, որ կայ այսպիսի գիւղ, ես անգամ քարտէզի վրայ այն ցոյց տուեցի:
Իմ ֆիլմերի հետ նաեւ իմ գիւղի անունն է ապրում: Փորձում եմ իմ արուեստի միջոցով Արցախի, իմ գիւղի անունը ովկիանոսից այն կողմ հասցնել: Դա էլ իւրատեսակ տուրք է, երախտագիտութեան զգացում քո հողի, երկրի հանդէպ: Լաւագոյն յիշողութիւններ ունեմ կապուած այդ հողի հետ, մանկական յիշողութիւներ, երբ օրինակ՝ Ժամի բակում ամառային գիշերները տղաներով հաւաքւում էինք ու ամբողջ գիշեր զրուցում: Ապրում էինք, էլի… Հեշտ չի եղել, բայց ապրել ենք, պայքարել:
Ես խօսում եմ պատերազմի մասին, բայց խօսում եմ արժէքների մասին, որոնք գոյութիւն կ‘ունենան քանի դեռ մարդ արարածը ապրում է այս երկրի վրայ:
Պատերազմի ժամանակ դու յայտնւում ես սահմանագծին եւ ընտրութիւն ես կատարում մնալ մարդ՝ անկախ կրօնից, սեռից, տարիքից, քաղաքական հայեացքներից: Մարդ, որը երբեմն նախընտրում է անել փոքրիկ սխալ՝ յանուն մեծ ճշմարտութեան, կամ չհնազանդուել, զոհել ինքդ քեզ:
– Ձեր ֆիլմերը պատմում են սիրոյ, պատերազմի, ընկերութեան մասին: Սակայն ո՞րն է այն գլխաւոր ասելիքը, որը թէկուզ աներեւոյթ, կարմիր թելի պէս անցում է Ձեր բոլոր ֆիլմերում:
– Մարդն է՝ իր թուլութիւններով ու առաւելութիւններով: Կարեւոր չէ, թէ դէպքերն ինչպէ՛ս են ընթանում. իմ ֆիլմերի առանցքում մարդն է: Օրինակ՝ ես իմ նոր ֆիլմում պատմում եմ մի մարդու մասին, որը մեծ չարիք է գործել, բայց մենք չենք մեղադրում նրան, այլ փորձում ենք հասկանալ, արդարացնել՝ գուցէ թոյլ է եղել, երիտասարդ, խնդիրներ է ունեցել կամ կեանքն է ստիպել: Ժամանակի ընթացքոմ նա եւս հասկանում է իր սխալը, որը սկսում է հալածել նրան, մինչեւ չի խոստովանում իր մեղքը դրախտի դարպասների առաջ:
– Ինչպէս եւ կոչւում է Ձեր նոր ֆիլմը՝ «Դրախտի դարպասներ»: Ինչի՞ մասին է այն:
– Անդրադարձ կայ Ապրիլեան քառօրեային (դէպքերն այդ օրերին էլ են տեղի ունենում), Թալիշի դէպքերին, հին պատերազմին, բայց ապրիլեան դէպքերի մասին չէ:
Չեմ ուզում շատ փակագծեր բացել, միայն նշեմ, որ ֆիլմից յետոյ հանդիսատեսը ցանկանալու է ապրել, շտապել իր սիրած մարդուն սիրոյ խոստովանութիւն անել, փորձելու է գնահատել օրը, վաղուայ օրուայ լոյսով ապրել ու երջանիկ լինել:
– Դուք մի՞շտ էք գնահատում օրը:
– Այո՛, եւ այն պատճառով, որ ամենամեծագոյն բանն է, որը տրուած է մարդուն: Դրանից աւելի ի՞նչ է տրուած, ոչի´նչ: Ապրել կեանքի ամէն մի ակնթարթը, որն անկրկնելի է: Պահը երբեք չի կրկնւում: Այս վայրկեանն այլեւս չի կարող լինել: Պէտք է գնահատենք ցանկացած պահը, այն ամէնը, ինչ ունենք մեր կեանքում:
Գիտէ´ք, ես յոգնել եմ կենացներից, ճառերից: Ես գլուխս կախ աշխատում եմ, փորձում եմ հնարաւորինս լաւ ֆիլմ նկարահանել, հնարաւորինս ուշադիր լինել այն մարդկանց հանդէպ, ովքեր թանկ են ինձ համար:
Սա է կեանքը: Ի հարկէ, ես էլ եմ սխալւում, ինչպէս բոլորը: Բայց, վերջերս մի ֆանթասթիք բան եմ բացայայտել: Գանատայում ծանօթացայ Թորոնթոյի հոգեւոր հովիւ Հայր Գեղարդի հետ: Մեր զրոյցի ընթացքում նա մի հետաքրքիր միտք ասաց. «Այո´, մենք մեղաւոր ենք, շատ ենք սխալւում, բայց չէ՞ որ ի սկզբանէ մենք Աստծոյ պատկերով ենք ստեղծուած եղել: Շատ լուսաւոր, զօրաւոր բան կայ մեր մէջ»: Այո´, մեր մէջ կրում ենք Ադամական մեղքը, բայց ի սկզբանէ Արարչի կողմից ենք արարուած, արարչագործութիւն ենք: Այո՛, սխալվում ենք, բայց գիտեմ, որ ամէն վայրկեան կարող եմ լաւը լինել, յաղթահարել բարկութիւնս:
– Ձեր ֆիլմերը բազմաթիւ փառատօների են մասնակցել: Ի՞նչ են տալիս մրցանակները ֆիլմին, ռեժիսորին:
– Իւրաքանչիւր մարդ ցանկանում է գնահատուած լինել, ցանկանում է հանդիսատեսի հայեացքում կարդալ, որ ֆիլմը սիրել է: Չկայ որեւէ ռեժիսոր, որեւէ մարդ, որ չցանկանայ գնահատանքի արժանանալ. ես էլ եմ ցանկանում: Բայց… այդ բոլորը ժամանակավրէպ են, անցողիկ: Եւ պատահական չէ, որ բոլոր ճանաչուած նկարիչները, գոմբոզիտորներն իրենց ստեղծագործութիւնների տակ ստորագրել են՝ յանուն Աստծոյ գոյութեան, յանուն նրա փառքի: Սա այն ամենակարեւորն է, որն անցողիկ չէ, ժամանակավրէպ չէ:
Օրինակ՝ վերջերս Թորոնթոյի «Նուռ» կինօփառատօնում (Pomegranate Film Festival) «Վերջին բնակիչը» յաղթող է ճանաչուել «Լաւագոյն ֆիլմ» անուանակարգում` արժանանալով «Honourable mention» մրցանակին։ Հաճելի էր, շնորհակալ եմ բոլորին, ովքեր գնահատել են իմ աշխատանքը: Բայց … դու այն ես, ինչ կաս: Օրինակ՝ իմ մանկութեան ընկերներն ամէն անգամ ինձ տեսնելուց՝ ասում են՝ դու դեռ կինօ-մինօ՞ ես նկարում: Դրանից լաւ բան: Նշանակում է ես մնացել եմ այն, ինչ կամ:
– Իսկ այն, ինչ դարձել էք այսօր՝ որպէս ռեժիսոր, ո՞ւմ էք պարտական:
– Աստծուն, իմ ընտանիքին: Ես երբեք չեմ մոռանայ, թէ ո՛ր խմորից եմ, թէ իմ հայրն ու մայրը որքա՛ն դժուարութեամբ են ինձ ուսումի տուել, ինչ դժուարութիւններ են յաղթահարել, որպէսզի Երեւանում կարողանամ շարունակել կրթութիւնս եւ գրագէտ, ուսեալ մարդ դառնամ: Ինչպէս հայրս է ասել՝ չկայ մի այնպիսի ժամանակ, հանգամանք, որին կարելի է յանձնուել, որին կարելի է անձնատուր լինել:
Մարդը տաղանդաւոր է այնքան, որքան մօտ է կանգնած Աստծուն: Վատ մարդը չի կարող լաւ բան ստեղծել, պէտք է աստուածային սիրով, ջերմութեամբ մօտենաս քո գործին: Ես հիմա էլ, ամէն օր աշխատում եմ, որպէսզի փոխեմ իմ կեանքը: Դա անում եմ սկսած այն լուսաւոր շրջանից, որը եկել է պատերազմից յետոյ: Ամէն օր փորձում եմ փոխել իմ կեանքը, գիշեր ու ցերեկ աշխատում եմ, բայց հարկաւոր է նաեւ Աստծոյ կամքը:
– Իսկ կեանքը յաճա՞խ է Ձեզ փոխում:
– Գրեթէ ամէն օր, բայց փորձում եմ դիմանալ կեանքի հարուածներին: Համբերութիւն է հարկաւոր: Այդ հարուածներն ինձ նաեւ օգնում են հասկանալ, որ յաջողութեան հասնելու համար պէտք է անընդհատ աշխատել, պէտք է մարդու մէջ լաւը տեսնել: Ես ուզում եմ իմ ֆիլմերում վատ աշխարհը, թէկուզ մի քանի րոպէով, լաւը դարձնել, ապահով:
Ափսոս է մեր կեանքը, ափսոս են այն տղաները, որոնք սահմանագծին են կանգնած ու կորցնում են իրենց կեանքը: Ես գիտեմ, թէ ի՛նչ բան է դա, երբ մայրն այս աշխարհում մնում է մեն-մենակ, երբ մէկն իր ամբողջ կեանքում, պատուհանից գլուխը դուրս հանած, սպասում է ինչ-որ մէկի վերադարձին: Դա ես տեսել եմ, ու այդ ամէնը կրկնւում է նաեւ այսօր: Ի՞նչ անենք, որ չլինի… Ես կարող եմ ֆիլմերի միջոցով՝ բարին քարոզել, հարցեր առաջացնել մարդկանց հոգիներում…
Մենք փորձում ենք լաւ ֆիլմ ստեղծել: Մենք բաց ենք այն բոլոր մարդկանց համար, որոնք կարող են մեզ օգնել՝ բարի խօսքով, ֆինանսապէս, գաղափարով, օգնել ստեղծել ֆիլմ, որի մէջ մեզանից իւրաքանչիւրը կարող է տեսնել իր մի մասնիկը, երազները, ցանկութիւնները:
Մենք կարիք ունենք աջակցութեան, մենք պայքարում ենք ֆիլմը հասցնել իր նպատակակէտին: Արցախի մասին պատմող ֆիլմը կրկնակի դժուար է. ո՞վ է սպասում հայկական ֆիլմ, այն էլ Արցախի մասին, ո´չ ոք:
Մենք փորձում ենք ճեղքել պատնէշը: Սա եւս պայքարի ձեւ է՝ նոյնչափ ցաւեցնող ու ասելիք փոխանցող, որը դուրս է գալիս հայկականութեան սահմանից եւ դառնում համամարդկային: