Հարցազրոյց «Հայկական հետքն Ամերիկայում. 400-ամեայ ժառանգութիւն» գրքի հեղինակ պատմական գիտութիւնների դոկտոր Հայկ Դեմոյեանի հետ

– Պարո´ն Դեմոյեան, ի՞նչը մղեց ձեզ գրելու «Հայկական հետքն Ամերիկայում. 400-ամեայ ժառանգութիւն» մենագրութիւնը, ինչո՞ւ ընտրեցիք ամերիկահայ համայնքի ծնունդն արխիւագրելու առաքելութիւնը:

– Նշեմ, որ գիրքն անգլերէն է, եւ սա յատուկ է արուել: Առաջին փորձն է ներկայացնելու ամերիկահայ համայնքի պատմութիւնն ընդարձակ, պատկերազարդ գրքով՝ հաշուի առնելով, որ այս տարի նշում ենք 400-րդ ամեակը պատմական վաւերագիր մի փաստաթղթի, որտեղ յիշատակւում է Մարտին (Martin the Armenian) անունով հայի մասին, որը Վիրժինիա էր եկել՝ որպէս նահանգապետի օգնական: Նա հայկական առաջին հետքն է թողել Ամերիկայի հողի վրայ: Սա նաեւ յաջողակ հայի մասին  բացառիկ պատմութիւն է, որը կարողացաւ մի քանի տարում ո´չ միայն ինքնահաստատուել, այլեւ ճանաչում ձեռք բերել որպէս յաջողակ ձեռնարկատէր:

Իսկ գաղափարը՝ անդրադառնալու հայ-ամերիկեան յարաբերութիւններին, յատկապէս՝ մարդասիրական օգնութիւն տրամադրելուն, աւելի վաղ է ծագել:

Հայոց ցեղասպանութեան 100-րդ տարելիցի կապակցութեամբ, երբ պատրաստում էինք Ծիծեռնակաբերդի թանգարանի նորացուած ու առաւել ընդգրկուն ցուցադրութիւնը, բաւականին ընդարձակ հատուած տրամադրեցինք «Ամերիկայի նպաստամատոյց կոմիտէ»ի պատմութեանը, որտեղ զետեղեցինք բացառիկ նմոյշներ, որոնք միաժամանակ շատ զգայացունց էին եւ յուզիչ: 2015 թուականին արդէն, գաղափարը խմորւում էր՝ ինչպէս առանձին հրատարակութեամբ անդրադառնալ այդ փաստաթղթերին, վաւերագրերին, արտեֆակտներին (գտածոյ), լուսանկարներին, պաստառներին, փոքրիկ չեկերին, անգամ երեխաների համար պատրաստուած մետաղեայ քսակներին, որոնց միջոցով հայ որբերին օգնելու համար հանգանակութիւններ են կատարուել:

Հենց այդ ընթացքում՝ որպէս պատմաբան, անակնկալ յիշեցի, որ 2018 թուականին լրանում է այն յիշատակման յոբելեանը, որին առաջին անգամ անդրադարձել է Վարդան Մալքոնին՝ ամերիկահայ պամութեանը վերաբերող իր առաջին գրքում՝ «The Armenians in America», որը հրատարակուել է 1919 թուականին:
Առաջին հայի հաստատումը Ամերիկայում շատ հետաքրքիր է: Երբեմն ինձ կատակով հարցնում են. «Ինչո՞ւ ամերիկահայ համայնքի 400-ամեակի մեկնարկը մէկ հայի պատմութեամբ սկսենք»: Ի պատասխան՝ ես կէսլուրջ-կէսկատակ ասում եմ, որ Քրիստափոր Քոլումպոսն էլ թէեւ երեք նաւով եկաւ Ամերիկա, հիմա միայն նրան են յիշում: Մարտինը մեկնարկը տուեց, այնուհետեւ 1500-ական, 1600-ական թուականներին եկան միւսները:

Հետաքրքիր է նաեւ, որ մենք գիտենք յստակ թուականը եւ նոյնիսկ պատկերը այն հայի, որն առաջինն է Գալիֆորնիա եկել: 250 տարի առաջ՝ 1768 թուականին, Սինկաբուրից դուրս է գալիս առեւտրական նաւ. Յովնան Պապիկեանը Ջուլֆայից ապրանք պէտք է ներմուծէր Հոլանտա: Առեւտրական նաւը 3-րդ օրը յայտնւում է փոթորիկի մէջ: Չորսօրեայ փոթորիկից յետոյ նաւը լուրջ վնասներ է կրում եւ տրւում է ալիքների քմահաճոյքին: Նաւապետը չի կարողանում վերահսկել իրադրութիւնը եւ բոլորին ասում է, որ իրենց ապրանքները նետեն ծովը, այլապէս նաւը կարող է խորտակուել: Նաւի մէջ նաեւ կանայք, երեխաներ են լինում: Յովնանը գալիս է նաւապետի մօտ եւ ասում, որ գիտի, թէ ինչպէս նաւը ցամաք հասցնել: Շատ միստիկ պատմութիւն է. ասում են, որ Յովնանը աղօթքներով, ինչ-ինչ հնարքներով փորձում է փրկել նաւը կործանումից: Եւ… առաւօտ կանուխ բոլորն ուրախ բացականչում են՝ ցամաք, ցամաք:

Նաւը, սակայն, Եւրոպա գնալու փոխարէն հասնում է Ամերիկա: Ի նշան այդ փրկութեան եւ որպէսզի յիշատակուի այդ փրկութեան պատմութիւնը, Յովնանը՝ որպէս վաճառական, Մխիթարեան վանականներին պատուիրում է գիրք գրել Ամերիկայի պատմութեան վերաբերեալ, ներառելով նաեւ Քոլումպոսի պատմութիւնը,  որպէսզի նա եւս յիշատակուի: Եւ ամենազարմանալին այն է, որ գիրքը հրապարակւում է հայերէն: 1784 թուականին՝ այդ դէպքից մի քանի տարի անց, տպագրւում է Ամերիկայի պատմութեան մասին առաջին գիրքը՝ հայերէն:

Մի հետաքրքիր պատմութիւն եւս յիշատակւում է՝ կապուած Յովհան Պապիկեանի հետ: Քրիստափոր Քոլումպոսի արձանն իրականում պատկերուել է հայ վաճառականի դէմքով:

Այս դէպքերն են պատճառը, որ գրքի առաջին շնորհանդէսը եւ  ամերիկեան համայնքին նուիրուած մեծ գիտաժողովն իմ ջանքերով Մարտի 16-17-ին կազմակերպուեցին Գալիֆորնիայում: Նպատակն էր, որպէսզի նաեւ այս ճանապարհով արթնացնենք համայնքի մէջ ինքնութեան հետ կապուած հպարտութեան զգացումը: Միաժամանակ դառնայ իւրատեսակ մեկնարկ՝ անդրադառնալու համայնքի 400-ամեայ պատմութեանը:

Կարեւոր է նաեւ, որ պատկերազարդ, շատ հասանելի այս գիրքը, որը տքնաջան աշխատանքի արդիւնք է, ամերիկահայ համայնքը հասցէագրի նաեւ արտաքին լսարանին: Գրքի ձեւաչափը եւս սա է թելադրում: Օտար լսարանին հասանելի է ո´չ միայն լեզուով, այլեւ՝ ձեւաչափով: Եւ, որն ամենակարեւորն է, ներկայացնում է ոչ միայն համայնքի պատմութիւնը, այլ թէ ինչ ներդրում են կատարել հայերն Ամերիկայում: Լուսանկարների մեծ մասը դրան են ծառայում:

Գիրքը ներառում է 2200-ից աւելի պատկերներ, որոնց ճնշող մեծամասնութիւնն առաջին անգամ են հրապարակւում: Փաստաթղթերի, լուսանկարների մեծ մասը նաեւ թանգարանային արժէք են ներկայացնում:

– Պարո՛ն Դեմոյեան, ի՞նչ աղբիւրներից էք օգտուել:

– 2016 թուականին, երբ եկայ Պոսթոն եւ Գալիֆորնիա, առաջին անգամ բարձրաձայնեցի գրքի գաղափարը: Եւ, բարեբախտաբար, այն բացառիկ դէպքերից էր, երբ հայաստանեան եւ սփիւռքեան բոլոր հիմնարկութիւնները, նաեւ գրաւոր ձեւով, աջակցութիւն յայտնեցին այս ծրագրին՝ որպէս նախագիծ: Վերջինս ենթադրում էր, որ նրանք իրենց պահոցներից, արխիւներից տրամադրելու են նիւթեր, որպէսզի ես կարողանամ օգտուել:

Շատ հարուստ նիւթ հաւաքուեց «Project SAVE Armenian Photograph Archives»ի լուսանկարների, Ուոթերթաունի Ամերիկեան հայկական թանգարանի, Լոս Անճելեսի Էսքիճեան թանգարանի, Ամերիկեան ֆոնտի, Հայաստանի պետական արխիւի, Ազգային գրադարանի հաւաքածուներից, ինչպէս նաեւ Պոսթոնի, Յարվարդի մասնաւոր հաւաքածուներից: Եւ, ի հարկէ, կարեւոր աղբիւր է նաեւ իմ անձնական հավաքածուն: 2-3 տարուայ ընթացքում հաւաքել եմ բացառիկ, բնօրինակ նիւթեր, հարիւրաւոր լուսանկարներ՝ սկսած ամերիկահայ համայնքի վաղագոյն շրջանից, որոնք թանգարանային արժէք ունեն:

Նախապէս ծրագրում էի՝ ամերիկահայ համայնքի պատմութիւնը մատուցել թանգարանային ցուցադրութեամբ եւ հրատարակուէր քաթալոկի ձեւաչափով: Արդիւնքում ստացուեց այն, ինչն այսօր դրուած է ընթերցողների սեղանին:

– Պարո´ն Դեմոյեան, վերջերս Դուք յայտարարեցիք, որ ձեր տրամադրութեան տակ են Մուսալերան հերոսամարտին ու մուսալեռցիներին վերաբերող մօտ 30 բնօրինակ լուսանկարներ: Ի՞նչ ճանապարհով դրանք յայտնուեցին ձեզ մօտ:

– Դիպուածի շնորհիւ: Մի օր մեզ հետ կապ է հաստատում ֆրանսիական նաւատորմի «Գիշէն» հածանաւի  ռազմածովային սպայ Լիւսիէն Բոժէի թոռնուհին՝ Ան Սուպան եւ ասում, որ բնակարանը մաքրելիս՝ գտել են իրենց պապիկի արխիւը, որը  ապակէ նեկաթիւների հարուստ հաւաքածու է պարունակում:

103 տարուայ պատմութեան ընթացքում սա բացառիկ յայտնագործութիւն է: Մուսալերան հերոսամարտի մասնակիցների տարհանման գործողութիւնը ներկայացնող լուսանկարներն արուել են ո´չ թէ Պորտ Սայիտում, այլ մուսալեռեան ծովափին, երբ մարդիկ սպասում են իրենց հերթին, որպէսզի նաւաստիները նրանց փոքրիկ մակոյկներով հածանաւ հասցնեն: Շատ զգայացունց պատկերներ, որոնք Ապրիլին ցուցադրուել են Հայոց ցեղասպանութեան թանգարան-ինստիտուտում: Լուսանկարները  նաեւ տպագիր ձեւով կը ներկայացուեն:

– Պարո´ն Դեմոյեան, Ձեր փորձառութիւնը նկատի ունենալով՝  օտարերկրեայ քաղաքական գործիչների այցելութիւնը թանգարան ինչպիսի՞ ներգործութիւն է ունենում:

– Ծիծեռնակաբերդի յուշահամալիր, Հայոց ցեղասպանութեան թանգարան-ինստիտուտը ներառուած է Հայաստանի պետական արարողակարգային այցերի շրջանակում: Յուշահամալիր են այցելում Հայաստան ժամանող բոլոր բարձրաստիճան հիւրերը: Եղել է միայն 1-2 դէպք, երբ քաղաքական ինչ-ինչ հարցերի պատճառով պաշտօնեան չի այցելել թանգարան:

Պատասխանատուութեան բացառիկ զգացում պէտք է ունենայ այն մարդը, որն ի պաշտօնէ՝ որպէս մասնագէտ եւ որպէս հայ մարդ, հնարաւորութիւն ունի ուղեկցելու տասնեակ երկրների պատուիրակութիւնների, պետութիւնների ղեկավարների, խորհրդարանական խմբերի, միջազգային կառոյցների ղեկավարների, բարձրաստիճան պաշտօնեաների, հոգեւոր առաջնորդների եւ իրեն յատկացուած 30-40 րոպէի ընթացքում մատուցի խտացուած, մատչելի եւ զգայական տեղեկութիւններ Հայոց ցեղասպանութեան մասին: Յատկապէս այն հիւրերին, որոնց ուղղութեամբ ժխտողական շատ լուրջ աշխատանքներ են տարուել: Եւ այս գործում, փորձառութիւնը շատ կարեւոր է: Իմ պարագայում այն 12 տարուայ պատմութիւն ունի:

Նախ, չպէտք է յուզուել, անգամ երբ հիւրը տալիս է հարց, որը կարող է քեզ դուր չգալ: Քո հիմնական նպատակն է, այցի վերջում՝ ձեռքսեղմումից առաջ, հիւրին հասցնել այնպիսի հոգեվիճակի եւ գիտակցական մակարդակի, որ նա Ծիծեռնակաբերդի յուշահամալիրից հեռանայ՝ բացարձակապէս հասու լինելով ճշմարտութեանը:

Թէեւ առաջին հայեացքից կարող է թուալ, որ պարզապէս զրուցում են, ծաղիկներ խոնարհում կամ միմեանց ձեռք սեղմում: Պէտք է քաջատեղեակ լինել իւրաքանչիւր երկրի առաջնորդի, ներկայացուցչի մենթալիտթէտին: Դու չես կարող բոլորին միեւնոյն նիւթը հրամցնել: Այն պէտք է փոփոխուող լինի, եւ Հայոց ցեղասպանութեան մասին դրուագները, կտորները պէտք է առնչութիւններ ունենան այդ երկրի հետ: Պէտք է այնպիսի յուշանուէր, գիրք նուիրել, որը կապուած լինի այդ երկրի քաղաքացու, պատմութեան հետ:

Շատ տպաւորիչ է, երբ տեսնում ես, թէ ժխտողական վերաբերմունք, հայեացքներ ունեցող անձնաւորութիւնն ինչպէս է կամաց-կամաց սկսում նահանջել, երբ դու թանգարանում քո խօսքը լրացնում ես փաստերով, վկայութիւններով, որոնք անտարբեր չեն կարող թողնել ոչ ոքի:

Յիշում եմ նաեւ դէպքեր, երբ շատ անհաղորդ հիւրն այցի վերջում հարցերի տեղատարափ է կատարել: Եղել են Առաջին տիկիններ, որոնք իմ պատմութիւնից յետոյ արցունքն աչքերին են հեռացել թանգարանից:

Երբեմն միեւնոյն մարդը 2-րդ, 3-րդ անգամ է թանգարան այցելում: Պատմութիւնդ պէտք է չկրկնուի, որպէսզի ձանձրալի չլինի: Ներկայացրած նիւթը պէտք է հետաքրքիր լինի, օգտագործուած բառապաշարը եւս կարեւոր է: Պէտք է կարողանալ հիւրին հասկանալի լեզուով հասնել նրա սրտին, մտքին եւ հոգուն:

Այս առումով Ծիծեռնակաբերդի յուշահամալիրի եւ Հայոց ցեղասպանութեան թանգարան-ինստիտուտի առաքելութիւնը բացառիկ է:

– Պարո´ն Դեմոյեան, ինչպէս նշեցիք՝ 12 տարի անչափ կարեւոր առաքելութիւն էք ստանձնել: Այդ տարիների ընթացքում ո՞րն է եղել ամենազգայացունց պահը, որն առ այսօր յիշում էք:

– Նման դէպքերը շատ են, երբ, օրինակ, տեսնում ես, թէ յուշահամալիրում ճափոնացի աղջիկն ինչպէս է արտասւում՝ յիշելով ինչ-որ բան, որը քեզ յայտնի չէ, եւ չես էլ կարող հարցնել:

Սակայն երկու դէպք եմ ուզում յիշատակել, որոնք տեղի են ունեցել 2009 եւ 2010 թուականներին:

2009 թուականին 60-65 տարեկան թուրք լրագրող էր այցելել թանգարան: Դեռ ցուցադրութիւնը չէր նորացուել: Նա ծաղիկները ձեռքին քարացած կանգնել էր թանգարանի մէջտեղում, իսկ որոշ ժամանակ անց՝ թուրքերէն արտասանեց հետեւեալ բառերը՝ ուզում եմ, որ հիմա գետինը բացուի ու ինձ կուլ տայ:

Մէկ տարի անց թուրք երիտասարդ էր այցելել թանգարան, ու խնդրեց ինձ, որ ուղեկցեմ իրեն: Որոշ ժամանակ անց ինձ զանգահարում է իմ տեղակալը եւ ասում, որ երիտասարդը շատ յուզուած է հեռացել: Նա մտածել է, որ ես ամենամեծ ազգայնամոլը, թրքատեացը պէտք է լինեմ եւ նրան անյարգալից վերաբերուեմ: Բայց երբ ժպիտով, պատրաստակամ ճանապարհել եմ նրան, սկսել է հոնգուր-հոնգուր լաց լինել, անգամ աղջիկները փորձել են հանգստացնել, ջուր տալ, բայց արցունքն աչքերին հեռացել է:

Մի հետաքրքիր դէպք էլ յիշեցի: Անցեալ տարի Թուրքիայից զբօսավարների խումբ էր եկել, որոնք պէտք է թուրք զբօսաշրջիկների ուղեկցէին Հայոց ցեղաասպանութեան թանգարան: Մեզ համար դա շատ անակնկալ էր:

Պէտք է խոստովանեմ, որ նոր ցուցադրութիւնն իր առաքելութիւնը կատարում է: Յատկապէս ամրան, աշնան ամիսներին ամէն օր թուրք այցելուներ ենք ունենում: Վերջին 3 տարիներին սա բացառիկ երեւոյթ է:

Սա այն է, ինչ ուզում ենք՝ Հայոց ցեղասպանութեան պատմութիւնը ներկայացնել առաջին հերթին թուրք լսարանի համար: Երբ մենք սկսեցինք նոր ցուցադրութեան ծրագրման աշխատանքները, ժամանակակից մեթոտներ կիրառելուն զուգահեռ՝ մեր թիմի առջեւ խնդիր դրեցինք, որ այս ցուցադրութիւնը պէտք է պատրաստուի ո´չ միայն մեզ համար, այլեւ՝ թուրք լսարանի: Ինչո՞ւ, որովհետեւ սա նաեւ նրանց պատմութեան մի մասն է: Հայոց ցեղասպանութեան պատմութիւնը թուրքական յիշողութեան անբաժանելի մասն է:

– Պարո´ն Դեմոյեան, ուզում եմ եզրափակել այս շահեկան զրոյցը հետեւեալ հարցով՝ որտեղի՞ց են Ձեր ամատները:

– Հօրական եւ մօրական կողմս Կարս քաղաքից են: Ես ծնուել եւ մեծացել եմ Կիւմրիում: Կարսի բնակչութիւնը 1918 եւ 1920 թուականներին կրկնակի բռնագաղթուեց: Ձմրանը տեղի ունեցած շատ դաժան բռնագաղթ էր: Մեզ քաջածանօթ է Տէր Զօրի կիզիչ արեւին, անապատին զոհ գնացածների պատմութիւնները, սակայն շատ քիչ բան գիտենք ցրտահարուածների մասին, երբ տաքուկ տներից, մինուս 40 աստիճան սառնամանիքին հազարաւոր մարդիկ տեղահանուեցին, բազմաթիւ երեխաներ ցրտահարուեցին: Նոյնը 1920 թուականին տեղի է ունեցել Մարաշում:

– Շնորհակալութիւն, պարո´ն Դեմոյեան, Ձեր վարձքը կատար: Իսկապէս, տիտանային աշխատանքն էք կատարել՝ ստանձնելով ամերիկահայ համայնքի պատմութիւնը ներկայացնող անչափ կարեւոր առաքելութիւնը:

Հարցազրոյցը վարեց Վահագն Գարագաշեան