Ռուբէն. Ֆետայական շարժման գաղափարախօսը, Հայկական Արեւելումին դրօշակիրը

Ն. ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ

Հայ ժո­ղո­վուր­դի մեր ժա­մա­նակ­նե­րու պատ­մու­թեան գլխա­ւոր դար­բին­նե­րէն կը հան­դի­սա­նայ ­Ռու­բէն ­Տէր¬­Մի­նա­սեան, որ 1951 թո­ւա­կա­նի ­Նո­յեմ­բեր 27ի այս օ­րը, ­Փա­րի­զի մէջ, առ­յա­ւէտ փա­կեց ան­սա­կարկ նո­ւի­րու­մի եւ անվ­հատ պայ­քա­րի մար­տու­նա­կու­թեամբ մշտա­վառ իր աչ­քե­րը։
­Յե­ղա­փո­խա­կան ­Հայն ու ­Դաշ­նակ­ցա­կան ­Ֆե­տա­յին, ա­պա եւ՝ Ազ­գա­յին ­Գա­ղա­փա­րա­խօսն ու ­Պե­տա­կան ­Գոր­ծի­չը, այ­լեւ ու մա­նա­ւանդ՝ ­Հա­յաս­տա­նի ­Հա­յաց­ման եւ հայ քա­ղա­քա­կան մտքի ­Հայ­կա­կան Ա­րե­ւե­լու­մին պայ­ծա­ռա­տես դրօ­շա­կի­րը միս ու ոս­կոր կազ­մե­ցին ­Ռու­բէ­նի ան­ձին, գոր­ծին ու մտա­ծո­ղու­թեան մէջ։
Ա­զա­տա­մար­տիկ յե­ղա­փո­խա­կա­նի մը սո­վո­րա­բար տրո­ւած կեան­քի ժա­մա­նա­կէն եր­կար ապ­րե­ցաւ ­Ռու­բէն, կռո­ւի ճա­կատ­նե­րուն վրայ չին­կաւ, վե­րապ­րե­ցաւ ա­մէն կար­գի կե­նաց-մա­հու ճա­կա­տում­նե­րէ, որ­պէս­զի ի վի­ճա­կի ըլ­լայ ա­ռաջ­նոր­դե­լու եւ հու­նա­ւո­րե­լու իր այն­քան պաշ­տած հայ ժո­ղո­վուր­դին վե­րապ­րու­մի եր­թը, հա­յոց նո­րա­հաս սե­րունդ­նե­րուն ­Հայ ­Դա­տի մշտա­նո­րոգ պայ­քա­րը։
Ար­դա­րեւ, հայ ժո­ղո­վուր­դի ար­դի ժա­մա­նակ­ներ մուտ­քին, հայ ազ­գա­յին-ա­զա­տագ­րա­կան շարժ­ման յա­ռաջ­խա­ղաց­քին եւ ­Հա­յաս­տա­նի ան­կա­խաց­ման ու հա­յոց պե­տա­կա­նու­թեան ար­մա­տա­ւոր­ման ու հու­նա­ւոր­ման գլխա­ւոր կեր­տիչ­նե­րէն հան­դի­սա­ցաւ ­Ռու­բէն, որ ար­ժա­նա­ւո­րա­պէս կը մարմ­նա­ւո­րէ թէ՛ հայ ֆե­տա­յա­կան շարժ­ման գա­ղա­փա­րա­խօսն ու բա­րո­յա­խօ­սը, թէ՛ ­Հա­յաս­տա­նի հա­յաց­ման ու ­Հայ ­Դա­տի պայ­քա­րը նպա­տա­կաս­լա­ցու­թեամբ զի­նող հայ­կա­կան ա­րե­ւե­լու­մին դրօ­շա­կի­րը։
­Սե­փա­կան կեանք չու­նե­ցաւ ­Ռու­բէն՝ այն­քա՜ն շնոր­հա­լի իր ան­հա­տա­կա­նու­թիւ­նը լիար­ժէք դրսե­ւո­րե­լու եւ անձ­նա­կան ինք­նա­հաս­տատ­ման աս­պա­րէզ մը նո­ւա­ճե­լու ի­մաս­տով։ ­Նոյ­նիսկ երբ ըն­տա­նիք կազ­մեց, մնա­յուն ու սե­փա­կան եր­դիք չու­նե­ցաւ, այլ՝ կին ու ե­րե­խայ հե­տը ա­ռած, շրջե­ցաւ երկ­րէ եր­կիր՝ բնա­կու­թիւն հաս­տա­տե­լով հոն, ուր ­Դաշ­նակ­ցա­կան ­Գոր­ծը տա­րաւ զինք։
Ե­րի­տա­սարդ տա­րի­քի իր ողջ նե­րու­ժը անմ­նա­ցորդ նո­ւի­րա­բե­րեց հայ ազ­գա­յին¬ա­զա­տագ­րա­կան պայ­քա­րին՝ ­Կար­սի հնո­ցին եւ ­Վա­նի յե­ղա­փո­խա­կան բնօր­րա­նին մէջ իր կազ­մա­ւո­րու­մէն մին­չեւ ­Սաս­նոյ ա­զա­տա­մար­տին ղե­կա­վա­րու­մը, 1907էն սկսեալ, ու ­Տա­րօ­նի հա­յու­թեան ինք­նա­պաշտ­պա­նու­թեան կռիւ­նե­րուն զի­նո­ւո­րա­կան հրա­մա­նա­տա­րու­թիւ­նը՝ Ա­ռա­ջին Աշ­խար­հա­մար­տի տա­րի­նե­րուն։
­Յե­ղա­փո­խա­կան յան­դուգն գոր­ծի­չի, գա­ղա­փա­րի անն­կուն մար­տի­կի եւ քա­ջա­րի հայ­դու­կա­պե­տի իր մեծ կեն­սա­փորձն ու հա­սու­նու­թիւ­նը ­Ռու­բէն ամ­բող­ջա­պէս եւ ար­ժա­նա­ւո­րա­պէս նո­ւի­րա­գոր­ծեց՝ ի սպաս հայ ժո­ղո­վուր­դի ու ­Հա­յաս­տա­նի պատ­մու­թեան ա­մէ­նէն բախ­տո­րոշ ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նին, 1917էն 1922 եր­կա­րող տա­րի­նե­րու ծան­րակ­շիռ վե­րի­վայ­րում­նե­րու յաղ­թա­հա­րու­մին։ Ար­ժա­նա­ւո­րա­պէս իր տե­ղը նո­ւա­ճեց մա­նա­ւա՛նդ ­Հա­յաս­տա­նի ան­կա­խու­թեան կեր­տիչ­նե­րու փա­ղան­գին մէջ՝ մե­ծա­գոյն ներդ­րում­նե­րէն մէ­կը ու­նե­նա­լով հա­յոց նո­րաս­տեղծ պե­տա­կա­նու­թեան հի­մե­րու ամ­րապնդ­ման ա­ռու­մով, իր ա­նու­նին կա­պե­լով ­Հա­յաս­տա­նի հա­յա­ցու­մը, հա­յոց բա­նա­կին հզօ­րա­ցու­մը եւ հայ­րե­նի պե­տա­կան ամ­րո­ցին մաք­րա­գոր­ծու­մը ներ­քին ցե­ցե­րէ՝ թուրք¬թա­թար թէ հայ պոլ­շե­ւիկ խռո­վա­րար­նե­րէ։
­Ռու­բէ­նի կեան­քին ու մե­ծա­գոր­ծու­թեան դափ­նեպ­սա­կը լու­սա­ւո­րե­լու ե­կաւ, տա­րագ­րու­թեան շուրջ ե­րես­նա­մեայ եր­կա­րա­տեւ շրջա­նին՝ 1922էն 1951, հայ ա­զա­տագ­րա­կան շարժ­ման ազ­գա­յին¬քա­ղա­քա­կան, յե­ղա­փո­խա­կան¬գա­ղա­փա­րա­կան եւ կազ­մա­կեր­պա­կան¬բա­րո­յա­կան ա­ւանդ­նե­րուն բաց ճա­կա­տով ու խո­րա­սոյզ հա­յեաց­քով տէր ու ար­թուն պա­հակ կանգ­նե­լու մտա­ւո­րա­կան մեծ թռիչ­քը։
1919ին, Ե­րե­ւա­նի մէջ գու­մա­րո­ւած Հ.Յ.Դ. 9րդ Ընդ­հա­նուր ժո­ղո­վին, Հ.Յ.Դ. ­Բիւ­րո­յի ան­դամ ընտ­րո­ւած՝ ­Ռու­բէն մին­չեւ մահ շա­րու­նա­կեց կան­գուն մնալ ու գոր­ծել այդ պա­տաս­խա­նա­տո­ւու­թեան վրայ, դաշ­նակ­ցա­կան սկզբուն­քայ­նու­թեան, հե­տե­ւո­ղա­կա­նու­թեան եւ ինք­նա­հա­ւա­տար­մու­թեան ան­զու­գա­կան դրօ­շա­կիրն ու յա­ռա­ջա­պահ Ու­սու­ցի­չը հան­դի­սա­նա­լով։
­Վեր­ջա­պէս, իր մշա­կած քա­ղա­քա­կան գրա­կա­նու­թեամբ, ­Ռու­բէն ուղ­ղա­կի ճամ­բայ հար­թեց եւ ազ­գա­յին միաս­նա­կան ռազ­մա­վա­րու­թեան ու­ղին հու­նա­ւո­րեց՝ ­Հա­յաս­տա­նի խորհր­դայ­նաց­ման հե­տե­ւած հայ քա­ղա­քա­կան մտքի խոր պա­ռակտ­ման դա­ժան ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նին։
­Ռու­բէն ա­ռաջ­նոր­դեց ­Հայ­կա­կան Ա­րե­ւե­լու­մի ռազ­մա­վա­րու­թիւ­նը այն­պի­սի ժա­մա­նակ­նե­րու մէջ, երբ ազ­գա­յին ու ա­պազ­գա­յին, ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան եւ ամ­բող­ջա­տի­րա­կան, յե­ղա­փո­խա­կան ու քաղ­քե­նիա­կան հո­սանք­նե­րու եւ ա­րե­ւե­լում­նե­րու մի­ջեւ՝ նե­րազ­գա­յին սուր պայ­քար­նե­րը ա­հա­ւոր զա­ռի­թա­փի մը մատ­նած էին հա­յաշ­խար­հը։ Այդ բո­լոր ե­րե­րում­ներն ու տա­տա­նում­նե­րը բար­դո­ւած էին ­Մեծ Ե­ղեռ­նէն ճո­ղոպ­րած հա­յու­թեան աշ­խար­հաս­փիւռ բե­կոր­նե­րու հա­ւաք­ման, հա­յա­պահ­պան­ման, ինք­նա­կազ­մա­կերպ­ման ու վե­րա­կանգն­ման ինք­նին դժո­ւա­րին պայ­քա­րին վրայ՝ ներ­քին ջլատ­ման ա­հա­ւոր սպառ­նա­լի­քին տակ դնե­լով վե­րապ­րած հա­յու­թիւ­նը։ Ա­հա՛ պատ­մա­կան այդ չա­րի­քին դէմ ­Ռու­բէն պար­զեց ա­ջին թէ ձա­խին, հիւ­սի­սին թէ ա­րեւ­մուտ­քին անձ­նա­տուր դառ­նա­լու փոր­ձու­թեանց յաղ­թա­հար­ման՝ ­Հայ­կա­կան Ա­րե­ւե­լու­մի որ­դեգր­ման փրկա­րար ու­ղին։
­Տա­րա­գիր իր գոր­ծու­նէու­թեան ե­րեք տաս­նա­մեակ­նե­րուն, ­Ռու­բէն ան­խոնջ ստեղ­ծա­գոր­ծեց եւ հա­յոց սե­րունդ­նե­րուն կտա­կեց «­Յե­ղա­փո­խա­կա­նի մը յի­շա­տակ­նե­րը» եօթ­հա­տո­րեա­կը, «­Հա­յաս­տան՝ միջ¬ցա­մա­քա­յին ու­ղի­նե­րու վրայ» գի­տաշ­խա­տու­թիւ­նը, «­Հայ¬թրքա­կան կնճի­ռը», «Հ.Յ.Դ. կազ­մա­կեր­պու­թիւ­նը» եւ միւս ան­կորն­չե­լի գոր­ծե­րը, ո­րոնք բա­ռին բուն ի­մաս­տով այբ­բե­նա­րան դար­ձան ամ­բողջ սե­րունդ­նե­րու հա­մար եւ կը շա­րու­նա­կեն, իբ­րեւ այդ­պի­սին, ու­ղի լու­սա­ւո­րել նաեւ մեր օ­րե­րուն։
Ա­հա՛ կարճ հա­տո­ւած մը ­Ռու­բէ­նի «­Յու­շեր»էն, որ նո­ւի­րո­ւած է ֆե­տա­յի­նե­րու կեն­սա­կեր­պին եւ խօ­սուն վկա­յու­թիւնն է հայ յե­ղա­փո­խա­կան շարժ­ման ա­ւանդ­նե­րուն տէր կանգ­նե­լու եւ, ա­նոնց մի­ջո­ցաւ, հա­յոց գա­լիք սե­րունդ­նե­րու ու­ղին հու­նա­ւո­րե­լու ­Ռու­բէ­նի նա­խան­ձախնդ­րու­թեան.
«­Տա­րօն աշ­խար­հին մէջ ֆե­տա­յի­նե­րը շա­րու­նա­կա­կան շարժ­ման մէջ են ե­ղած սկիզ­բէն մինչև օս­մա­նեան սահ­մա­նադ­րու­թիւն։ Ա­նոնք ի­րա­ւունք չու­նին մէկ վայ­րի մէջ եօ­թը օ­րէն ա­ւե­լի մնա­լու, նա­յած տե­ղին պայ­ման­նե­րուն։
«Ա­սոր պատ­ճառ­նե­րը եր­կուք էին։
«Ա­ռա­ջին, որ կա­ռա­վա­րու­թիւ­նը միշտ շփո­թի մէջ մնա եւ չկա­րո­ղա­նայ իր ու­շադ­րու­թիւ­նը կեդ­րո­նաց­նել մէկ վայ­րի վրայ։ Այս­պի­սով, ֆե­տա­յի­նե­րը ա­մէ­նու­րեք լի­նե­լով, հնա­րա­ւո­րու­թիւն չէին տար կա­ռա­վա­րու­թեան թա­կար­դի մէջ ձգե­լու զի­րենք, ինչ­պէս նաեւ յա­ճա­խա­կի պա­տա­հած մատ­նու­թիւն­նե­րը, դի­տա­ւո­րեալ թէ ան­մեղ, ա­պար­դիւն կ­þանց­նէին։
«Երկ­րորդ պատ­ճա­ռը տնտե­սա­կան էր։ ­Քա­նի որ ֆե­տա­յի­նե­րը պա­շար չէին պտտցներ ի­րենց հետ, ուս­տի պի­տի բա­ւա­կա­նա­նա­յին մէկ գիւ­ղէն մէկ փոր հաց ու­տե­լով։ Աս­կէ ա­ւե­լի ծան­րա­նա­լը թէ՛ ա­նի­րա­ւու­թիւն էր եւ թէ՛ գիւ­ղին ու­ժե­րէն վեր։ Ա­սոր հա­մար ալ ֆե­տա­յին ստի­պո­ւած է ան­վերջ ճա­նա­պարհ կտրել մէկ գիւ­ղէն միւ­սը, մէկ լեռ­նէն միւս լե­ռը, մէկ դաշ­տէն միւս դաշ­տը եւ այս­պէս շա­րու­նակ։
«Երբ ա­րե­ւը մա­րը մտնէ, ֆե­տա­յի­նե­րը ոտ­քի կ­þել­լեն, ըլ­լայ պարզ գի­շեր, թէ բուք բո­րան, անձ­րեւ կամ ձիւն ու ցուրտ ե­ղա­նակ։ Ան պի­տի շար­ժո­ւի եւ իր տե­ղը փո­խէ եւ գայ­լի նման կը գե­րա­դա­սէ մութ գի­շե­րը։ Այդ ժա­մա­նակ ան ա­ւե­լի յան­դուգն է եւ ա­ւե­լի վտան­գա­ւոր թշնա­միին հա­մար։ ­Ֆե­տա­յի­նե­րը կը սի­րեն ձիւ­նոտ ու անձ­րե­ւոտ գի­շեր­նե­րը ճամ­բայ կտրել։
«Երբ ֆե­տա­յին ոտ­քի կը կանգ­նի ճամ­բայ իյ­նա­լու, կը համ­բու­րո­ւի մնա­ցեալ ֆե­տա­յի­նե­րու հետ. ա­մէն մէ­կը կը կա­տա­կէ իր բա­րե­կա­մին հետ, եւ բո­լորն ալ, կին ու ե­րե­խայ միա­սին, ար­տա­սո­ւա­լից աչ­քե­րով ճամ­բայ կը դնեն զայն «ու­ղուր» ը­սե­լով։ ­Ֆե­տա­յի­նե­րը կը պա­տաս­խա­նեն «շէն մնաք» եւ կը մեկ­նին։ Ընդ­հան­րա­պէս թոյլ չեն տար, որ գիւ­ղա­ցի­նե­րը ու­ղեկ­ցեն ի­րենց։ ­Յա­ճախ գիւ­ղի խում­բէն մէկ քա­նին պա­հա­պան կը կանգ­նեց­նեն, որ ոչ ոք չհա­մար­ձա­կի տա­նեն դուրս գալ եւ տես­նել, թէ ֆե­տա­յին ի՛նչ ուղ­ղու­թեամբ կը կոր­սո­ւի մու­թին մէջ»։
­Ջա­ւախ­քի զա­ւակ էր կար­նե­ցիի իր ար­մատ­նե­րուն ամ­րօ­րէն կառ­չած այս ­Մեծ ­Հա­յը։ Ծ­նած էր 1882 թո­ւա­կա­նին Ա­խալ­քա­լաք: Իր նախ­նա­կան ու­սու­մը ան ստա­ցաւ ծննդա­վայ­րի ծխա­կան դպրո­ցին մէջ: Այ­նու­հե­տեւ՝ մեկ­նե­ցաւ Ս. Էջ­միա­ծին եւ ու­սու­մը շա­րու­նա­կեց «­Գէոր­գեան» ճե­մա­րա­նին մէջ:
­Պա­տա­նի տա­րի­քէն ­Ռու­բէ­նի ե­րազն էր «­Հա­յաս­տան» եր­թալ: Ան հա­մո­զո­ւած էր, թէ «բուն ­Հա­յաս­տան»ը ռու­սա­կան տի­րա­պե­տու­թեան սահ­մա­նէն ան­դին՝ մի՛ւս կողմն էր, որ պատ­մա­կան ստի­պո­ղու­թեանց եւ պա­րա­գա­նե­րու բեր­մամբ Ա­րեւմ­տա­հա­յաս­տան կո­չո­ւած էր:
Ք­սան տա­րե­կա­նին ­Ռու­բէն մտաւ ռու­սա­կան բա­նակ` պա­հես­տի սպա­յի աս­տի­ճա­նով: Ա­պա՝ ան­ցաւ ­Մոս­կո­ւա, իբ­րեւ «­Լա­զա­րեան» ճե­մա­րա­նի բարձ­րա­գոյն դա­սըն­թաց­քի ու­սա­նող: ­Մոս­կո­ւա ե­ղած ժա­մա­նակ մաս­նակ­ցե­ցաւ յե­ղա­փո­խա­կան հայ ու­սա­նող­նե­րու խմբա­կան գոր­ծու­նէու­թեան, ա­պա՝ ան­դա­մագ­րո­ւե­ցաւ նո­րաս­տեղծ ­Հայ ­Յե­ղա­փո­խա­կան ­Դաշ­նակ­ցու­թեան:
1903ին ­Մոս­կո­ւա­յէն ան­ցաւ ­Թիֆ­լիս` Եր­կիր մուտք գոր­ծե­լու ո­րո­շու­մով, ին­չը ի­րա­կա­նա­ցաւ նոյն տա­րին իսկ։ ­Ռու­բէ­նի դաշ­նակ­ցա­կան գոր­ծու­նէու­թեան ա­ռա­ջին դաշ­տը ե­ղաւ ­Կար­սը` Ա­րա­մի շուն­չին տակ, որ այդ օ­րե­րուն ­Կար­սի կեդ­րո­նա­կան դէմքն էր:
1905ին, ար­դէն փոր­ձո­ւած ու ­Կար­սի յե­ղա­փո­խու­թեան հնո­ցին մէջ դարբ­նո­ւած` ­Ռու­բէն ան­ցաւ ­Վան, ուր Իշ­խա­նի հետ լծո­ւե­ցաւ ­Լեռ­նա­պա­րի շրջա­նի կազ­մա­կեր­պու­մին: Իսկ երբ Ա­րամ ան­ցաւ ­Վան, ­Ռու­բէն գնաց ­Վար­դան ­Շահ­պա­զի մօտ` լեռ­նե­րը, ֆե­տա­յա­կան կեան­քի իր մկրտու­թիւ­նը ստա­նա­լու հա­մար:
Այ­նու­հե­տեւ, ­Ռու­բէն ու­ղար­կո­ւե­ցաւ ­Սա­սուն՝ ­Տա­րօ­նի շրջա­նին մէջ իր ղե­կա­վար մաս­նակ­ցու­թիւ­նը բե­րե­լու իր հա­րա­զատ ժո­ղո­վուր­դի ծա­ւա­լած ա­զա­տագ­րա­կան պայ­քա­րի կազ­մա­կերպ­ման գոր­ծին: ­Գէորգ ­Չա­ւու­շի հետ անց­նե­լով շրջա­նի մար­տա­կան ու­ժե­րուն գլու­խը` ­Ռու­բէն վե­րա­կազ­մեց ֆե­տա­յա­կան շար­ժու­մը, մաս­նակ­ցե­ցաւ բազ­մա­թիւ հե­րո­սա­կան կռիւ­նե­րու, ո­րոնց գլխա­ւոր­նե­րէն է ­Մա­յիս 1907ի ­Սու­լու­խի կռի­ւը, ո­րու ըն­թաց­քին նա­հա­տա­կո­ւե­ցաւ ­Սաս­նոյ լեռ­նե­րու ա­ռիւ­ծը՝ ­Գէորգ ­Չա­ւուշ:
1908ին, երբ հռչա­կո­ւե­ցաւ Օս­մա­նեան ­Սահ­մա­նադ­րու­թիւ­նը, ­Ռու­բէն դէմ կե­ցաւ յե­ղա­փո­խա­կան գոր­ծը դադ­րեց­նե­լու ընդ­հա­նուր հո­սան­քին։ Պն­դեց, որ իթ­թի­հա­տա­կան կա­ռա­վա­րու­թեան պէտք չէ վստա­հիլ, այլ պէտք է շա­րու­նա­կել հայ ժո­ղո­վուր­դը զի­նե­լու եւ ինք­նա­պաշտ­պա­նու­թեան պատ­րաս­տե­լու կու­սակ­ցա­կան-կազ­մա­կեր­պա­կան գոր­ծու­նէու­թիւ­նը:
1909ին ­Ռու­բէն ան­ցաւ ­Վառ­նա (­Պուլ­կա­րիա), իբ­րեւ ­Տա­րօ­նի շրջա­նը ներ­կա­յաց­նող պատ­գա­մա­ւոր մաս­նակ­ցե­լու հա­մար Հ.Յ.­Դաշ­նակ­ցու­թեան 7րդ Ընդ­հա­նուր ­Ժո­ղո­վին: ­Ժո­ղո­վի ա­ւար­տին, իր ու­սու­մը շա­րու­նա­կե­լու հա­մար, ան մեկ­նե­ցաւ ­Ժը­նեւ` քի­միա­բա­նու­թիւն ու­սա­նե­լու հա­մար եւ հոն մնաց մին­չեւ 1913: ­Նոյն թո­ւա­կա­նին կու­սակ­ցու­թեան հրա­հան­գով՝ ա­նա­ւարտ ձգե­լով ու­սու­մը` ­Ռու­սէն վե­րա­դար­ձաւ ­Տա­րօն եւ լծո­ւե­ցաւ կազ­մա­կեր­պա­կան աշ­խա­տան­քի, իբ­րեւ ընդ­հա­նուր պա­տաս­խա­նա­տուն ­Դու­րան-­Բարձ­րա­ւան­դա­կի եւ ­Տա­րօն Աշ­խար­հի Հ Յ Դ. կազ­մա­կեր­պու­թեան:
1914ին, երբ պայ­թե­ցաւ Ա­ռա­ջին Աշ­խար­հա­մար­տը եւ թրքա­կան իշ­խա­նու­թիւն­նե­րը ձեռ­նար­կե­ցին 1915ի ­Հա­յոց ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան գոր­ծադ­րու­մին, ­Տա­րօ­նի հա­յու­թիւ­նը ­Ռու­բէ­նի գլխա­ւո­րու­թեամբ դի­մեց ինք­նա­պաշտ­պա­նու­թեան: ­Հե­րո­սա­մար­տը տե­ւեց եօ­թը ա­միս, որ­մէ ետք ­Ռու­բէն ո­րո­շեց գաղ­թա­կան ամ­բողջ ժո­ղո­վուր­դով անց­նիլ Ա­րե­ւե­լեան ­Հա­յաս­տան:
1917ին, երբ տե­ղի ու­նե­ցաւ ­Ռու­սա­կան ­Մեծ ­Յե­ղա­փո­խու­թիւ­նը եւ կազ­մո­ւե­ցաւ Անդր­կով­կա­սի կա­ռա­վա­րու­թիւ­նը՝ ­Սէյ­մը, ­Ռու­բէն իր կար­գին մաս­նակ­ցե­ցաւ ա­նոր աշ­խա­տանք­նե­րուն՝ ան­դա­մակ­ցե­լով ­Հա­յոց Ազ­գա­յին ­Խոր­հուր­դին:
Իսկ 1918ին, ­Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թեան հռչա­կու­մէն ետք, ­Ռու­բէն ընտ­րո­ւե­ցաւ ­Հա­յաս­տա­նի խորհր­դա­րա­նի ան­դամ: Ն­շա­նա­կո­ւե­ցաւ նաեւ ­Հա­յաս­տա­նի զի­նո­ւո­րա­կան նա­խա­րար զօր. Ա­րա­րա­տեա­նի օգ­նա­կան։ Իսկ 1920ի ­Մա­յի­սին` ­Բիւ­րօ-կա­ռա­վա­րու­թեան մէջ, ստանձ­նեց զի­նո­ւո­րա­կան նա­խա­րա­րի պաշ­տօ­նը:Իբ­րեւ նո­րաս­տեղծ ­Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թեան ներ­քին գոր­ծոց եւ, ա­պա, զի­նո­ւո­րա­կան նա­խա­րար՝ ­Ռու­բէն ոչ միայն հի­մը դրաւ հայ­կա­կան պե­տա­կան բա­նա­կին ու կազ­մա­կեր­պեց զայն, այ­լեւ՝ ան­փո­խա­րի­նե­լիօ­րէն մեծ ու բախ­տո­րոշ ե­ղաւ ա­նոր դե­րը թէ՛ ­Հա­յաս­տա­նի ներ­քին կա­յու­նա­ցու­մին եւ թէ՛ մեր հայ­րե­նի­քի հա­յաց­ման դժո­ւար գոր­ծին մէջ:
­Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թեան ան­կու­մէն ետք, ­Ռու­բէն ան­ցաւ Ի­րան, ա­պա` Ֆ­րան­սա, ­Լի­բա­նան, ­Սու­րիա, Ե­գիպ­տոս:
Վ­տա­րան­դի կեանք վա­րե­լով սփիւռ­քա­հայ տար­բեր գա­ղութ­նե­րու մէջ` ­Ռու­բէն միշտ հա­ւա­տա­րիմ մնաց Հ.Յ.­Դաշ­նակ­ցու­թեան գա­ղա­փար­նե­րուն ու ամ­բողջ կեան­քը նո­ւի­րա­բե­րեց հայ ազ­գա­յին-ա­զա­տագ­րա­կան շարժ­ման ու ­Դաշ­նակ­ցու­թեան քա­ղա­քա­կան ա­ռա­ջադ­րանք­նե­րու եւ գա­ղա­փա­րա­կան ար­ժէք­նե­րու կեն­սա­գոր­ծու­մին։
1948ին ­Ռու­բէն վե­րա­դար­ձաւ Ֆ­րան­սա, ուր եւ վախ­ճա­նե­ցաւ 1951ի ­Նո­յեմ­բեր 27ին:
Այ­սօ­րի­նակ անձ­նա­զո­հու­թեան ու­ղի եւ գա­ղա­փա­րա­պաշտ գործ իր ա­նու­նին կա­պեց ­Ռու­բէն ­Տէր¬­Մի­նա­սեան՝ հա­յոց պատ­մու­թեան մեծ ու­ղե­ւո­րը, որ ամ­բողջ կէս դար նոյ­նա­ցաւ ­Հա­յաս­տա­նի եւ հայ ժո­ղո­վուր­դին հետ՝ միս ու ոս­կո­րով իւ­րո­վի մարմ­նա­ւո­րե­լով հա­յոց ազ­գա­յին¬ա­զա­տագ­րա­կան պայ­քա­րին յան­դուգն յա­ռա­ջա­պա­հի ու ղե­կա­վար կամ­քի դաշ­նակ­ցա­կան ա­ւանդ­նե­րը։

Leave a Comment

You must be logged in to post a comment.