Ռուբէն. Ազգային-ազատագրական շարժման եւ Հայկական Արեւելումին գաղափարապաշտ առաջնորդը

Նո­յեմ­բեր 27ի այս օ­րը, 64 տա­րի ա­ռաջ, մեր կեան­քէն առ­յա­ւէտ հե­ռա­ցաւ հայ ժո­ղո­վուր­դի ե­զա­կի դէմ­քե­րէն մէ­կը, որ ՌՈՒԲԷՆ ա­նու­նով ան­մա­հա­ցաւ հա­յոց սե­րունդ­նե­րու յի­շո­ղու­թեան մէջ։

Հայ ժո­ղո­վուր­դի ար­դի ժա­մա­նակ­ներ մուտ­քին, հայ ազ­գա­յին-ա­զա­տագ­րա­կան շարժ­ման յա­ռաջ­խա­ղաց­քին եւ Հա­յաս­տա­նի ան­կա­խաց­ման ու հա­յոց պե­տա­կա­նու­թեան հիմ­նա­ւոր­ման գլխա­ւոր դար­բին­նե­րէն է Ռու­բէն Տէր-­Մի­նա­սեան, որ 1951ի Նո­յեմ­բեր 27ին, Փա­րի­զի մէջ տա­րա­գիր, առ­յա­ւէտ փա­կեց Հա­յաս­տա­նի ու հա­յու­թեան ար­հա­ւիր­քով ու հրա­շա­փառ յա­րու­թեամբ յա­գե­ցած իր բո­ցա­վառ աչ­քե­րը։

Ա­զա­տա­մար­տիկ յե­ղա­փո­խա­կա­նի մը սո­վո­րա­բար տրո­ւած կեան­քի ժա­մա­նա­կէն եր­կար՝ եօ­թա­նա­սուն տա­րի ապ­րե­ցաւ Ռու­բէն, ա­ւե­լի ճշգրիտ՝ ճա­կա­տագ­րո­ւե­ցաւ ապ­րե­լո՛ւ, ռազ­մա­դաշ­տի վրայ չիյ­նա­լու եւ իր այն­քան պաշ­տած ժո­ղո­վուր­դին վե­րապ­րու­մի եր­թը ա­ռաջ­նոր­դե­լու եւ հու­նա­ւո­րե­լու։

Սե­փա­կան կեանք չու­նե­ցաւ Ռու­բէն՝ այն­քա՜ն քան­քա­րա­ւոր իր ան­հա­տա­կա­նու­թիւ­նը լիար­ժէք դրսե­ւո­րե­լու եւ անձ­նա­կան ինք­նա­հաս­տատ­ման աս­պա­րէզ մը նո­ւա­ճե­լու ի­մաս­տով։ Նոյ­նիսկ երբ ըն­տա­նիք կազ­մեց, մնա­յուն ու սե­փա­կան եր­դիք չու­նե­ցաւ, այլ՝ կին ու ե­րե­խայ հե­տը ա­ռած, շրջե­ցաւ երկ­րէ եր­կիր՝ բնա­կու­թիւն հաս­տա­տե­լով հոն, ուր Դաշ­նակ­ցա­կան Գոր­ծը տա­րաւ զինք։

Ե­րի­տա­սարդ տա­րի­քի իր ողջ նե­րու­ժը անմ­նա­ցորդ նո­ւի­րա­բե­րեց հայ ազ­գա­յին-ա­զա­տագ­րա­կան պայ­քա­րին՝ Կար­սի հնո­ցին եւ Վա­նի յե­ղա­փո­խա­կան բնօր­րա­նին մէջ իր կազ­մա­ւո­րու­մէն մին­չեւ Սաս­նոյ ա­զա­տա­մար­տին ղե­կա­վա­րու­մը, 1907էն սկսեալ, ու Տա­րօ­նի հա­յու­թեան ինք­նա­պաշտ­պա­նու­թեան կռիւ­նե­րուն զի­նո­ւո­րա­կան հրա­մա­նա­տա­րու­թիւ­նը՝ Ա­ռա­ջին Աշ­խար­հա­մար­տի տա­րի­նե­րուն։

Յե­ղա­փո­խա­կան յան­դուգն գոր­ծի­չի, գա­ղա­փա­րի անն­կուն մար­տի­կի եւ քա­ջա­րի հայ­դու­կա­պե­տի իր մեծ կեն­սա­փորձն ու հա­սու­նու­թիւ­նը Ռու­բէն ամ­բող­ջա­պէս եւ ար­ժա­նա­ւո­րա­պէս նո­ւի­րա­գոր­ծեց՝ ի սպաս հայ ժո­ղո­վուր­դի ու Հա­յաս­տա­նի պատ­մու­թեան ա­մէ­նէն բախ­տո­րոշ ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նին, 1917էն 1922 եր­կա­րող տա­րի­նե­րու ծան­րակ­շիռ վե­րի­վայ­րում­նե­րու յաղ­թա­հա­րու­մին։ Ար­ժա­նա­ւո­րա­պէս իր տե­ղը նո­ւա­ճեց Հա­յաս­տա­նի ան­կա­խու­թեան կեր­տիչ­նե­րու փա­ղան­գին մէջ՝ մե­ծա­գոյն ներդ­րում­նե­րէն մէ­կը ու­նե­նա­լով հա­յոց նո­րաս­տեղծ պե­տա­կա­նու­թեան հի­մե­րու ամ­րապնդ­ման ա­ռու­մով, իր ա­նու­նին կա­պե­լով Հա­յաս­տա­նի հա­յա­ցու­մը, հա­յոց բա­նա­կին հզօ­րա­ցու­մը եւ հայ­րե­նի պե­տա­կան ամ­րո­ցին մաք­րա­գոր­ծու­մը ներ­քին ցե­ցե­րէ՝ թուրք-թա­թար թէ հայ պոլ­շե­ւիկ խռո­վա­րար­նե­րէ։

Ռու­բէ­նի կեան­քին ու մե­ծա­գոր­ծու­թեան դափ­նեպ­սա­կը լու­սա­ւո­րե­լու ե­կաւ, տա­րագ­րու­թեան շուրջ ե­րես­նա­մեայ եր­կա­րա­տեւ շրջա­նին՝ 1922էն 1951, հայ ա­զա­տագ­րա­կան շարժ­ման ազ­գա­յին-քա­ղա­քա­կան, յե­ղա­փո­խա­կան-գա­ղա­փա­րա­կան եւ կազ­մա­կեր­պա­կան-բա­րո­յա­կան ա­ւանդ­նե­րուն բաց ճա­կա­տով ու խո­րա­սոյզ հա­յեաց­քով տէր ու ար­թուն պա­հակ կանգ­նե­լու մտա­ւո­րա­կան մեծ թռիչ­քը։

1919ին, Ե­րե­ւա­նի մէջ գու­մա­րո­ւած Հ.Յ.Դ. 9րդ Ընդ­հա­նուր ժո­ղո­վին, Հ.Յ.Դ. Բիւ­րո­յի ան­դամ ընտ­րո­ւած՝ Ռու­բէն մին­չեւ մահ շա­րու­նա­կեց կան­գուն մնալ ու գոր­ծել այդ պա­տաս­խա­նա­տո­ւու­թեան վրայ, դաշ­նակ­ցա­կան սկզբուն­քայ­նու­թեան, հե­տե­ւո­ղա­կա­նու­թեան եւ ինք­նա­հա­ւա­տար­մու­թեան ան­զու­գա­կան դրօ­շա­կիրն ու յա­ռա­ջա­պահ Ու­սու­ցի­չը հան­դի­սա­նա­լով։

Վեր­ջա­պէս, իր մշա­կած քա­ղա­քա­կան գրա­կա­նու­թեամբ, Ռու­բէն ուղ­ղա­կի ճամ­բայ հար­թեց եւ գա­լի­քի ու­ղին հու­նա­ւո­րեց Հա­յաս­տա­նի խորհր­դայ­նաց­ման հե­տե­ւած հայ քա­ղա­քա­կան մտքի խոր պա­ռակտ­ման այդ ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նին։

Ռու­բէն ա­ռաջ­նոր­դեց Հայ­կա­կան Ա­րե­ւե­լու­մի ռազ­մա­վա­րու­թիւ­նը այն­պի­սի ժա­մա­նակ­նե­րու մէջ, երբ ազ­գա­յին ու ա­պազ­գա­յին, ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան եւ ամ­բող­ջա­տի­րա­կան, յե­ղա­փո­խա­կան ու քաղ­քե­նիա­կան հո­սանք­նե­րու եւ ա­րե­ւե­լում­նե­րու մի­ջեւ՝ նե­րազ­գա­յին սուր պայ­քար­նե­րը ա­հա­ւոր զա­ռի­թա­փի մը մատ­նած էին հա­յաշ­խար­հը, բար­դո­ւե­լով Մեծ Ե­ղեռ­նէն ճո­ղոպ­րած հա­յու­թեան աշ­խար­հաս­փիւռ բե­կոր­նե­րու հա­ւաք­ման, հա­յա­պահ­պան­ման, ինք­նա­կազ­մա­կերպ­ման ու վե­րա­կանգն­ման ինք­նին դժո­ւա­րին պայ­քա­րին վրայ։

Ռու­բէ­նի «­Յե­ղա­փո­խա­կա­նի մը յի­շա­տակ­նե­րը» եօթ­հա­տո­րեա­կը, «­Հա­յաս­տան՝ միջ-ցա­մա­քա­յին ու­ղի­նե­րու վրայ» գի­տաշ­խա­տու­թիւ­նը, «­Հայ-թրքա­կան կնճի­ռը», «Հ.Յ.Դ. կազ­մա­կեր­պու­թիւ­նը» եւ միւս ան­կորն­չե­լի գոր­ծե­րը բա­ռին բուն ի­մաս­տով այբ­բե­նա­րան դար­ձան ամ­բողջ սե­րունդ­նե­րու հա­մար եւ կը շա­րու­նա­կեն, իբ­րեւ այդ­պի­սին, ու­ղի լու­սա­ւո­րել նաեւ մեր օ­րե­րուն։

Ջա­ւախ­քի զա­ւակ էր կար­նե­ցիի իր ար­մատ­նե­րուն ամ­րօ­րէն կառ­չած այս Մեծ Հա­յը։ Ծ­նած էր 1882 թուա­կա­նին Ա­խալ­քա­լաք: Իր նախ­նա­կան ու­սու­մը ստա­ցած էր ծննդա­վայ­րի ծխա­կան դպրո­ցին մէջ: Այ­նու­հե­տեւ մեկ­նած էր Ս. Էջ­միա­ծին եւ ու­սու­մը շա­րու­նա­կած` «­Գէոր­գեան» ճե­մա­րա­նին մէջ: Պա­տա­նի տա­րի­քէն Ռու­բէն կ­՛ե­րա­զէր «­Հա­յաս­տան» եր­թալ: Ան կրցած էր հասկ­նալ, թէ բուն Հա­յաս­տա­նը ռու­սա­կան սահ­մա­նին միւս կողմն է, այ­սինքն` Ա­րեւմ­տա­հա­յաս­տա­նը:

Ք­սան տա­րե­կա­նին Ռու­բէն մտաւ ռու­սա­կան բա­նակ` պա­հես­տի սպա­յի աս­տի­ճա­նով: Ա­պա՝ ան­ցաւ Մոս­կո­ւա` իբ­րեւ «­Լա­զա­րեան» ճե­մա­րա­նի բարձ­րա­գոյն դա­սըն­թաց­քի ու­սա­նող: Մոս­կո­ւա ե­ղած ժա­մա­նակ մաս­նակ­ցե­ցաւ յե­ղա­փո­խա­կան ու­սա­նող­նե­րու խմբա­կան գոր­ծու­նէու­թեան, ա­պա՝ ան­դա­մագ­րո­ւե­ցաւ նո­րաս­տեղծ Հայ Յե­ղա­փո­խա­կան Դաշ­նակ­ցու­թեան:

1903ին Մոս­կո­ւա­յէն ան­ցաւ Թիֆ­լիս` Եր­կիր մուտք գոր­ծե­լու ո­րո­շու­մով, ին­չը ի­րա­կա­նա­ցաւ նոյն տա­րին իսկ։ Ռու­բէ­նի դաշ­նակ­ցա­կան գոր­ծու­նէու­թեան ա­ռա­ջին դաշ­տը ե­ղաւ Կար­սը` Ա­րա­մի շուն­չին տակ, որ այդ օ­րե­րուն Կար­սի կեդ­րո­նա­կան դէմքն էր:

1905ին, ար­դէն փոր­ձո­ւած ու Կար­սի յե­ղա­փո­խու­թեան հնո­ցին մէջ դարբ­նո­ւած` Ռու­բէն ան­ցաւ Վան, ուր Իշ­խա­նի հետ լծո­ւե­ցաւ Լեռ­նա­պա­րի շրջա­նի կազ­մա­կեր­պու­մին: Իսկ երբ Ա­րամ ան­ցաւ Վան, Ռու­բէն գնաց Վար­դան Շահ­պա­զի մօտ` լեռ­նե­րը, ֆե­տա­յա­կան կեան­քի իր մկրտու­թիւ­նը ստա­նա­լու հա­մար:

Այ­նու­հե­տեւ, Ռու­բէն ու­ղար­կո­ւե­ցաւ Սա­սուն՝ Տա­րօ­նի շրջա­նին մէջ իր ղե­կա­վար մաս­նակ­ցու­թիւ­նը բե­րե­լու իր հա­րա­զատ ժո­ղո­վուր­դի ծա­ւա­լած ա­զա­տագ­րա­կան պայ­քա­րի կազ­մա­կերպ­ման գոր­ծին: Գէորգ Չա­ւու­շի հետ անց­նե­լով շրջա­նի մար­տա­կան ու­ժե­րուն գլու­խը` Ռու­բէն վե­րա­կազ­մեց ֆե­տա­յա­կան շար­ժու­մը, մաս­նակ­ցե­ցաւ բազ­մա­թիւ հե­րո­սա­կան կռիւ­նե­րու, ո­րոնց գլխա­ւոր­նե­րէն է Մա­յիս 1907ի Սու­լու­խի կռի­ւը, ո­րու ըն­թաց­քին նա­հա­տա­կո­ւե­ցաւ Սաս­նոյ լեռ­նե­րու ա­ռիւ­ծը՝ Գէորգ Չա­ւուշ:

1908ին, երբ հռչա­կո­ւե­ցաւ Օս­մա­նեան Սահ­մա­նադ­րու­թիւ­նը, Ռու­բէն դէմ կե­ցաւ յե­ղա­փո­խա­կան գոր­ծը դադ­րեց­նե­լու ընդ­հա­նուր հո­սան­քին։ Պն­դեց, որ իթ­թի­հա­տա­կան կա­ռա­վա­րու­թեան պէտք չէ վստա­հիլ, այլ պէտք է շա­րու­նա­կել հայ ժո­ղո­վուր­դը զի­նե­լու եւ ինք­նա­պաշտ­պա­նու­թեան պատ­րաս­տե­լու կու­սակ­ցա­կան-կազ­մա­կեր­պա­կան գոր­ծու­նէու­թիւ­նը:

1909ին Ռու­բէն ան­ցաւ Վառ­նա (­Պուլ­կա­րիա), իբ­րեւ Տա­րօ­նի շրջա­նը ներ­կա­յաց­նող պատ­գա­մա­ւոր մաս­նակ­ցե­լու հա­մար Հ.Յ.­Դաշ­նակ­ցու­թեան 7րդ Ընդ­հա­նուր Ժո­ղո­վին: Ժո­ղո­վի ա­ւար­տին, իր ու­սու­մը շա­րու­նա­կե­լու հա­մար, ան մեկ­նե­ցաւ Ժը­նեւ` քի­միա­բա­նու­թիւն ու­սա­նե­լու հա­մար եւ հոն մնաց մին­չեւ 1913: Նոյն թո­ւա­կա­նին կու­սակ­ցու­թեան հրա­հան­գով՝ ա­նա­ւարտ ձգե­լով ու­սու­մը` Ռու­սէն վե­րա­դար­ձաւ Տա­րօն եւ լծո­ւե­ցաւ կազ­մա­կեր­պա­կան աշ­խա­տան­քի, իբ­րեւ ընդ­հա­նուր պա­տաս­խա­նա­տուն Դու­րան-­Բարձ­րա­ւան­դա­կի եւ Տա­րօն Աշ­խար­հի Հ Յ Դ. կազ­մա­կեր­պու­թեան:

1914ին, երբ պայ­թե­ցաւ Ա­ռա­ջին Աշ­խար­հա­մար­տը եւ թրքա­կան իշ­խա­նու­թիւն­նե­րը ձեռ­նար­կե­ցին 1915ի Հա­յոց Ցե­ղաս­պա­նու­թեան գոր­ծադ­րու­մին, Տա­րօ­նի հա­յու­թիւ­նը Ռու­բէ­նի գլխա­ւո­րու­թեամբ դի­մեց ինք­նա­պաշտ­պա­նու­թեան: Հե­րո­սա­մար­տը տե­ւեց եօ­թը ա­միս, որ­մէ ետք Ռու­բէն ո­րո­շեց գաղ­թա­կան ամ­բողջ ժո­ղո­վուր­դով անց­նիլ Ա­րե­ւե­լեան Հա­յաս­տան:

1917ին, երբ տե­ղի ու­նե­ցաւ Ռու­սա­կան Մեծ Յե­ղա­փո­խու­թիւ­նը եւ կազ­մո­ւե­ցաւ Անդր­կով­կա­սի կա­ռա­վա­րու­թիւ­նը՝ Սէյ­մը, Ռու­բէն իր կար­գին մաս­նակ­ցե­ցաւ ա­նոր աշ­խա­տանք­նե­րուն՝ ան­դա­մակ­ցե­լով Հա­յոց Ազ­գա­յին Խոր­հուր­դին:

Իսկ 1918ին, Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թեան հռչա­կու­մէն ետք, Ռու­բէն ընտ­րո­ւե­ցաւ Հա­յաս­տա­նի խորհր­դա­րա­նի ան­դամ: Ն­շա­նա­կո­ւե­ցաւ նաեւ Հա­յաս­տա­նի զի­նո­ւո­րա­կան նա­խա­րար զօր. Ա­րա­րա­տեա­նի օգ­նա­կան։ Իսկ 1920ի Մա­յի­սին` Բիւ­րօ-կա­ռա­վա­րու­թեան մէջ, ստանձ­նեց զի­նո­ւո­րա­կան նա­խա­րա­րի պաշ­տօ­նը:

Իբ­րեւ նո­րաս­տեղծ Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թեան ներ­քին գոր­ծոց եւ, ա­պա, զի­նո­ւո­րա­կան նա­խա­րար՝ Ռու­բէն ոչ միայն հի­մը դրաւ հայ­կա­կան պե­տա­կան բա­նա­կին ու կազ­մա­կեր­պեց զայն, այ­լեւ՝ ան­փո­խա­րի­նե­լիօ­րէն մեծ ու բախ­տո­րոշ ե­ղաւ ա­նոր դե­րը թէ՛ Հա­յաս­տա­նի ներ­քին կա­յու­նա­ցու­մին եւ թէ՛ մեր հայ­րե­նի­քի հա­յաց­ման դժո­ւար գոր­ծին մէջ:

Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թեան ան­կու­մէն ետք, Ռու­բէն ան­ցաւ Ի­րան, ա­պա` Ֆ­րան­սա, Լի­բա­նան, Սու­րիա, Ե­գիպ­տոս:

Վ­տա­րան­դի կեանք վա­րե­լով սփիւռ­քա­հայ տար­բեր գա­ղութ­նե­րու մէջ` Ռու­բէն միշտ հա­ւա­տա­րիմ մնաց Հ.Յ.­Դաշ­նակ­ցու­թեան գա­ղա­փար­նե­րուն ու ամ­բողջ կեան­քը նո­ւի­րա­բե­րեց հայ ազ­գա­յին-ա­զա­տագ­րա­կան շարժ­ման ու Դաշ­նակ­ցու­թեան քա­ղա­քա­կան ա­ռա­ջադ­րանք­նե­րու եւ գա­ղա­փա­րա­կան ար­ժէք­նե­րու կեն­սա­գոր­ծու­մին։ 1948ին Ռու­բէն վե­րա­դար­ձաւ Ֆ­րան­սա, ուր եւ վախ­ճա­նե­ցաւ 1951ի Նո­յեմ­բեր 27ին:

Այ­սօ­րի­նակ անձ­նա­զո­հու­թեան ու­ղի եւ գա­ղա­փա­րա­պաշտ գործ իր ա­նու­նին կա­պեց Ռու­բէն Տէր-­Մի­նա­սեան՝ հա­յոց պատ­մու­թեան մեծ ու­ղե­ւո­րը, որ ամ­բողջ կէս դար նոյ­նա­ցաւ Հա­յաս­տա­նի եւ հայ ժո­ղո­վուր­դին հետ՝ միս ու ոս­կո­րով իւ­րո­վի մարմ­նա­ւո­րե­լով հա­յոց ազ­գա­յին-ա­զա­տագ­րա­կան պայ­քա­րին յան­դուգն յա­ռա­ջա­պա­հի ու ղե­կա­վար կամ­քի դաշ­նակ­ցա­կան ա­ւանդ­նե­րը։

Ն.