Քորոնագրութիւն. ԺԱՀՐԻ (ՀԱՐԱՒԱՅԻՆ) ԱՇՈՒՆԸ

Խաչիկ Տէր Ղուկասեան

Արժանթինցի Claudia Piñeiro հանրածանօթ դարձաւ 2005ին արժանթինեան Clarín օրաթերթի գրական մրցանակը շահած Las viudas de los jueves (Հինգշաբթի օրերու այրիները) վէպով, որ 2009ին ժապաւէնի վերածուեցաւ: Piñeiro նաև հեղինակն է Un mismo árbol verde (Միևնոյն կանաչ ծառ մը, 2006) թատերախաղին, որ կը կամրջէ Հայոց Ցեղասպանութեան և Արժանթինի զինուորական բռնատիրութեան (1976-1983) ցեղասպանութեան համազօր զանգուածային բռնարարքներու, ընդ որում՝ 30 հազար «անհետացածներ»ու, արդարահատոյցի պահանջները: Մարտ 21ին, հարաւային կիսագունդի աշնան առաջին օրը, Clarín օրաթերթը հրատարակեց Piñeiroի կարճ գրութիւնը՝ պատշգամի և պատշգամէն հանդարտ քաղաքը դիտելու մասին: Յօդուածը կարդացի Հարաւի աշնանային կիրակնօրեայ առաջին իրիկնամուտին, 22 Մարտին, տանս պատշգամին: Աշնան պայծառ օրուայ մը աւարտն էր, ջերմ բայց ոչ նեղացուցիչ՝ հաճելի ամառ օրուայ մը նման: Piñeiro իր գրութեան մէջ քաղաքի հանդարտութեան կ’ակնարկէ նկատի ունենալով նախորդ օր, Ուրբաթ Մարտ 20ի առաւօտեան 0 ժամէն սկսած և սկզբունքով մինչև Մարտ 31, ժամը 24, երկարող շրջաքայութեան արգելքը որ կառավարական հրամանագրով հաստատուեցաւ -և հետագային երկարաձգուեցաւ մինչև Ապրիլ 12, յետոյ Ապրիլ 26, իսկ «Ապրիլ 27ին կը խօսինք», ըսաւ երկրի նախագահը: Piñeiro կ’երևակայէ որ պատուհասի աւարտին բարեկամներով կրկին կը մէկտեղուին, հանդիպումը կը տօնեն, կրկին կը գրկախառնուին, փողոց կ’ելլեն, կամ պատշգամին կը մնան… «հակառակ անոր որ աշխարհը ուրիշ պիտի ըլլայ, հակառակ որ այն որ մինչև հիմա էր գոյութիւն չունենայ այլևս: Ինքիզնքս կ’երևակայեմ բարեկամներուս հետ դիտելով այս միւս աշխարհը որուն կանոնները տակաւին չենք գիտեր»: (« A pesar de que el mundo sea otro; a pesar de que el que era no exista más. Me imagino a mí y a mis amigos, contemplando ese otro mundo del que todavía no conocemos sus reglas.»)

Շատերու նման Piñeiro կը մտածէ յետ-քորոնաժահրային աշխարհի մասին, այն որ բնազդաբար կ’ենթադրենք որ պիտի ըլլայ, և մենք, մեզմէ իւրաքանչիւրս որ մահացու կերպով վարակուած չէ, դերակատար պիտի ըլլանք հոն ևս: Թերևս յիշելով այն աշխարհը որ երբեմն էր, կամ մարդկութիւնը, մենք զմեզ, ժահրէն առաջ: Անորոշութիւնը ամբողջական է մօտիկ (՞) ապագայի այդ ենթադրեալ աշխարհի մասին, որ ոչ մէկ լաւատեսութեան առիթ կու տայ իրապաշտ որևէ վերլուծումի ի մտի ունենալով քորոնաժահրին հետևանքով համաշխարհային տնտեսական նոր ճգնաժամի մը իրական/տիրական համոզումը: Այդ լաւատեսութեան բացակայութիւնը ոչինչ. աւելի վատ պիտի ըլլար եթէ համաշխարհային տնտեսական համակարգը մնար նոյնը ինչպէս պատահեցաւ 2008ի ֆինանսական անկումէն յետոյ: Եթէ դարձեալ ինչ որ դոյզն փոփոխութիւն պիտի ըլլայ որպէսզի ամէն ինչ շարունակուի ինչպէս որ է, այսինքն՝ աւելի ևս խորանայ հարստութեան կեդրոնացումը աշխարհի բնակչութեան 1 տոկոսի մօտ և մնացեալ 99ի թշուառութիւնը խորանայ, քորոնային յաջորդ ժահր մը յայտնուի, կամ կլիմայական ջերմացումը անկասեցնլի ըլլայ, կամ բնասպանութեան շարունակուի… ապա և Ափոքալիփսը պիտի գայ առանց Մեսիայի, ոչ որպէս մարգարէութիւն այլ՝ գերագոյն և վերջին փաստը մարդկային յիմարութեան:

Ամէն պարագայի, ժահրին գալուստն ու անոր յաջորդող աշխարհը արդէն շատ պեսթ սելըրներ 1980ականներէն ի վեր կանխատեսած ու նկարագրած էին: Ըստ երևոյթին, Dan Koontz198ի The Eyes of Darkness (1981) վէպի մէկ հատուածին մէջ կը նկարագրուի Wuhan-400 ժահրը, որուն անուանումը կապուած է այն քաղաքին ուրկէ ծնունդ առած է: Այդ զուգադիպութիւնը բաւարար էր որ հեղինակին վերագրէին Քորոնաժահրի գալուստի կանխատեսումը: Իրականութեան մէջ, ինչպէս լրագրական արագ ուսումնասիրութիւն մը յստակացուց, վէպի առաջին հրատարակութեան մէջ մարդակերտ այդ ժահրը կոչուած է Gorki-400, որովհետև անոր պապան ու մաման ռուսերն էին: Պաղ Պատերազմի աւարտը խորհրդանշած 1989ի վէպի վերահրատարակութեան մէջ, ժահրը անուանափոխուած է չինական քաղաքի անունով: Իսկ թէ ինչու այդ քաղաքը, պարզապէս որովհետև այն ժամանակ արդէն ծանօթ էր որպէս գիտաուսումնասիրութեանց կեդրոն: Ոչ զուգադիպութիւն, ոչ ալ գուշակութիւն. իրենց ընթերցող հասարակութիւնն ու պեսթ սելըրներու շուկան լաւ ուսումնասիրած ԱՄՆի հրատարակչատուներու մարքեթինկ: Այս բոլորէն յետոյ եթէ մէկը տակաւին հետաքրքրուած է այդ վէպի ընթերցումով՝ հաճելի ժամանացամսխում պիտի մաղթել իրեն:

Աւելի հետաքրքրական կը թուի ըլլալ Lawrence Wrightի The End of October վէպը, որ լոյս պիտի տեսնէ Ապրիլին և որ ըստ երևոյթին ինչ որ ժահրի մը ծնունդ տուած մահացու համաճարակի մասին: Wright հրապարագիր ու գրող մըն է, որուն 2006ի գիրքը (The Looming Tower) լրագրական մանրակրկիտ ուսումնասիրութիւն մըն է Սեպտեմբեր 11, 2001ի նախորդած գործընթացին մասին, թէ ինչպէս ալ-Քաիտա պատրաստեց ահաբեկչական գործողութիւնը, իսկ ԱՄՆի հետախուզական հաստատութիւնները ձախողեցան այն կանխատեսել: The New York Timesի 16 Մարտ 2020ի մէջ իր հրատարակած ակնարկով («Lawrence Wright’s New Pandemic Novel Wasn’t Supposed to Be Prophetic»), հեղինակը յստակօրէն կ’ըսէ թէ գիրքը գրելով մարգարէութիւն չէր ուզած ընել: Բայց անոր լոյս տեսնելը Քորոնաժահրի ժամանակներուն լոկ զուգադիպութիւն չէ, որովհետև արդիւնք է երկար ժամանակ համաճարակներու մասին բանաձևուած հարցումի մը և անոր յաջորդող խորը ուսումնասիրութեան: Գիրք մը, որ արժէ ընթերցանութեան ցանկին դնել, և կարդալ Քորոնաժահրային այս ժամանակներուն: Կամ անոնցմէ յետոյ: Wright վստահութիւն կը ներշնչէ որպէս հեղինակ մը, որուն գործերուն ընթերցումը հաճոյք է, ոչ թէ ժամանց:

Ժահրերու Տիսթոփիայի պեսթ սելըրներու երկար շարքը ապագայ աշխարհի մը մասին է: Տիսթոփիայի ուժն ու քաշողականութիւնը գրականութեան և արուեստի, յատկապէս՝ շարժանկար, մէջ քսաներորդ դարու աւարտին կարծես ինքզինք հաստատեց որպէս տիրապետող ժանր: Աւելի քան Ութոփիան՝ 18րդ և 19րդ դարերուն: Այս մէկը թերևս այնքան ալ զարմանալի չըլլայ, եթէ նկատի ունենանք որ ոչ մէկ Ուփոթիա 20րդ դարուն իրականացաւ: Իսկ Տիսթոփիական իրականութիւնը իր տարբեր արտայայտումներով -աշխարհամարտեր, ցեղասպանութիւններ, կորիզային պատերազմի սպառնալիք, համաճարակ, անօթութիւն, կլիմայական փոփոխութիւն…- ըստ երևոյթին տակաւին այնքան չի բաւարարեր մարդ արարածին Թանաթոսեան ցանկութիւնը: Այսինքն, ի հետևում Cormac McCarthyի տողերուն “Nights dark beyond darkness and the days more gray each one than what had gone before” (The Road, New York: Vintage, 2006, էջ 3), որքան որ խաւար ըլլայ գիշերը, Տիսթոփիան միշտ աւելի խաւարի մասին պիտի ըլլայ: Տիսթոփիաներու ամեյաջող ժապաւէններու և տեսաշարներու բեմադրիչները, հետևաբար, այս օրերուն ուշադիր հետևելու են Քորոնաժահրի ժամանակներուն մարդկային հասարակութեան կենդանի անձկութեան զարգացման: Այն անձկութեան, որ, ինչպէս Jonathan Nolan, “Westworld” տեսաշարի հեղինակներէն մէկը, կ’ըսէ, ստեղծագործեցին որպէս ապահով հեռաւորութենէ դիտորդ (Dave Itzkoff, “They Created Nighmare Worlds for TV. Now They’re Living in One.” The New York Times, 29 Մարտ 2020):

Albert Camus ոչ պեսթ սելըրեան, ոչ ալ Տիսթոփիական ապագայատեսութեան սնապաշտ հաւակնութիւններ ունէր երբ հրատարակեց La Pesteը (1947): Բայց պատահական չէ որ բոլոր պեսթ սելըրներէն աւելի ա՛յդ վէպն է որ կը վերընթերցուի այս օրերուն: Ըստ Gallimart հրատարակչատան, գիրքի վաճառքը 40 տոկոս աւելցած է անցնող տարիներու գիրքի օրինակներու տարեկան վաճառքին համեմատած, իր գագաթնակէտին հասնելով Յունուարի աւարտին՝ 1700 օրինակ մէկ շաբթուան մէջ: Իտալիոյ գրախանութներուն մէջ այն 71րդ տեղէն բարձրացած է 3րդ դիրքին՝ ամենէն աւելի վաճառուած գիրքերու ցանկին վրայ: Ի տարբերութիւն ինչ որ անծանօթ ժահրի մը ծագման սադրանքային գաղտնիքին շուրջ արկածախնդրութիւն մը երևակայելու, Camus մարդ-արարածի խոցելիութեան անհեթեթն է որ կը պեղէ. «Camus speaks to us in our own times not because he was a magical seer who could intimate what the best epidemiologists could not, but because he correctly sized up human nature. He knew, as we do not, that “everyone has it inside himself, this plague, because no one in the world, no one, is immune.”» (Alain de Botton, “Camus on the Coronavirus.” The New York Times, 19 Մարտ 2020):

Le Nouvel Observateurի 17 Մարտ 2020ի առաջնորդողը Sylvain Courage-ի ստորագրութեամբ, Քորոնաժահրային այս ժամանակներուն համար կը յանձնարառէ վերընթերցել երկու գիրք: «Pourquoi il faut relire Camus et Machiavel en ces temps de coronavirus» խորագրուած այդ առաջնորդողը կը սկսի La Pesteի ստեղծագործ յղումով մը. «Les curieux événements qui font le sujet de cette chronique se sont produits en 2020, à Paris. De l’avis général, ils n’y étaient pas à leur place, sortant un peu de l’ordinaire… Ainsi peut-on entrer en matière, paraphrasant l’incipit de « la Peste » de Camus. Le roman du plus célèbre écrivain français circule dans le monde entier presque aussi vite que le Covid-19. »: Ինչ կը վերաբերի 16րդ դարու քաղաքական մտածողին, իր հռչակաւոր Իշխանին չէ Courageի յղումը, այլ՝ Machiavelի վերջին գործին (1527), որ Ֆիրենցէն հարուածած ժանտախտը կը նկարագրէ: Courageի առաջնորդողը կ’եզրակացնէ համաճարակը աղէտին մասին քաղաքի բնակիչներու խորհրդածութիւններուն հետևած քաղաքական դասը, որ կը մնայ այժմէական. «Machiavel y évoque la rencontre – galante – d’« une jeune femme pâle et affligée, étendue sur la terre, et couverte d’habits de deuil ». Il décrit aussi avec acuité les croyances de ses contemporains, qui demeurent les nôtres : « La plupart s’occupent à chercher l’origine du mal et les uns disent : “Les astrologues nous menacent” ; les autres : “Les prophètes l’ont prédit”. On se rappelle tous les prodiges qui ont eu lieu ; on attribue le mal à la nature du temps, on en accuse la qualité de l’air propre à propager la peste ; on se souvient que la même chose arriva en 1348 et en 1478 : chacun cherche des souvenirs pareils ; et l’on finit par conclure que ce fléau n’est pas le seul qui nous menace, et qu’une foule d’autres maux sont prêts à fondre sur nous. » Son message politique, lui aussi, demeure actuel : « Il faut estimer comme un bien le moindre mal. »»

Արևմտեան քաղաքական տեսութեան մէջ ռազմավարական մտածողութեան հիմնադիր Machiavel ոչ մէկ ռազմավարութիւն կրնայ յղանալ ժահրին դէմ: Camusի Սիզիֆեան կերպարը La Pesteին մէջ, բժիշկ Rieux, գիտէ որ ժանտախտը կ’անհետանայ այնպէս ինչպէս կը յայտնուի, բայց կարելի չէ յաղթել անոր: Johns Hopkins համալսարանի դասախօսներէն Panagis Galiatsatos Քորոնաժահրին մասին խորհրդածելու համար կը մէջբերէ Sun Tzuի The Art of War գործը, յիշեցնելու համար, որ կռիւէն յաղթական դուրս գալու համար հարկ է թշնամին ճանչնալ: «Բայց երբ կ’անդրադառնաս թէ որքան անհաւատալիօրէն խորամանկ է թշնամիդ՝ համեստութեան դաս մը առած կ’ըլլաս: Եւ ա՛յս կ’ըսէի այս ժահրին մասին»:

Jared Diamond, իր Guns, Germs, and Steel (New York: W. W. Norton & Company, 1999) գիրքին 11րդ գլուխը յատկացուցած է ժահրերուն և անոնց տարբեր «ռազմավարութիւններուն» պատմութեան ընթացքին՝ պայմաններու յարմարելու և իրենց գոյութիւնը որպէս կենսաբանական տեսակ յաւերժացնելու համար: Գլուխը կ’աւարտի քաղաքակրթական գործընթացին մէջ ամերիկեան ցամաքամասի յայտնաբերման և գաղութատիրացման յաջողութեան բացատրութեամբ: Միայն զէնքերու կատարելագործումն ու գերակայութիւնը չէ պատճառը, որ բնիկներուն ստիպեցին իրենց տարածութիւնը ամբողջութեամբ զիջիլ բուռ մը ներխուժողներու ևանոնց ետևէն եկող գաղթականներուն. “That might not have happened without Europe’s sinister gift to other continents -the germs evolving from Eurasians’ long intimacy with domestic animals.” (էջ 214):

Քորոնաժահրը տարածուեցաւ Չինաստանէն: Այս մէկը չի նշանակեր որ այն «չինական ժահր» է, ինչպէս ցեղային խտրականութեան հրահրման հետ ոչ մէկ հարց ունեցող նախագահ մը բանաձևեց ու պնդեց իր սահմանափակ բառապաշարով: Բայց Չինաստան այն երկիրն է ուր ամենէն աւելի համակարգուած է ելեկտրոնիք վերահսկումը և իրականութիւն դարձած Օրուէլեան Մեծ Եղբայրը (Big Brother): 2017ին արդէն հոն փողոցներուն մէջ կային աւելի քան 20 միլիոն քամերաներ օժտուած դէմքի ճանաչողութեան արհեստագիտութեամբ և պետութիւնը նպատակ ունէր անոնց թիւը հասցնել 600 միլիոնի: Հարիւր միլիոն չինացիները կամաւոր միացած դիմաճանաչման այդ համակարգին, ուր բաւ էր համաձայնագիր մը ստորագրել և օգտուիլ բոլոր այն ծառայութիւններէն որոնք կը մատուցուէին արհեստագիտութեան միջոցաւ ինչպէս հանրային փոխադրամիջոցներ և դրամատնային գործառոյթներ: Leonid Kovachich, Carnegie հիմնարկի Մոսկուայի գիտաշխատողներէն, վեր կ’առնէ բացարձակ վերահսկումի ձգտող համակարգի ձախողութիւնը դիտել տալով որ քորոնաժահրի տարածումի հետևանքով դիմակներու պարտադիր գործածութիւնը անկարելի դարձուցած է դէմքերու ճանաչումն ու, հետևաբար, հասարակութեան վերահսկումը (“How Coronavirus Beat Big Brother in China”, 5.03.2020): Ժահրը, փաստօրէն, գտած է ամենաարդիական արհեստագիտութեան յաղթելու ռազմավարութիւնը…

Les stratégies fatales (Paris: Le libre du poche,1983) Յետարդիական մտածողութեան հիմնական գործերէն մէկն է: Խորագիրը հարազատ կերպով կը նկարագրէ ժահրին ռազմավարութիւնը, որ ամենամեծ փաստն է դարասկզբային «ահաբեկչութեան դէմ պատերազմ»ի մէջ ծնունդ առած «բացարձակ վերահսկում» (total control) ծրագրին ցնորամտութեան: Նոյնիսկ Չինաստանի միլիոնաւոր քամերաներուն համար անտեսանելի էր Քորոնաժահրը: Les stratégies fatalesին և իր գրեթէ բոլոր մնացեալ գործերուն մէջ Jean Baudrillard յաճախ կը նշէ ժահրերը իր գլխաւոր մտքերէն մէկը՝ «le principe du Mal» բանաձևելու համար: Հետաքրքրականը Արդիականութեան յաջորդած այս ժամանակներուն, երբ տրամախոհութիւնը չի կրնար բացատրել տիեզերքը, այլ՝ ծայրայեղութիւնը, վատէն վատագոյնի ոլորապտոյտն է -«la spirale du pire» (էջ 203): Մատրիտի մէջ Սեպտեմբեր 1987ին իր տուած մէկ հրապարակախօսութեան մէջ ժահրը կը վերլուծէ որպէս վերջինը մարդկութեան չորս գլխաւոր թշնամիներուն. գայլը, որուն դէմ մարմինները պաշտպանուեցան քարէ ապաստարաններէ ներս մնալով, ապա եկան առնէտները գետնին տակէն և անոնց դէմ պայքար մղուեցաւ առողջապահական կանոններով, յետոյ՝ բզէզները որոնց շատ աւելի դժուար է ոչնչացնել, և վերջապէս անտեսանելի ժահրը որուն դէմ շատ դժուար է պայքարիլ: Մարմինը կը կորսնցնէ իր պաշտպանուածութիւնը և կը դառնայ խոցելի (Fietta Jarque, “Baudrillard habla en Madrid sobre el exorcismo del cuerpo”, El País, 15.09.1987): Այն ժամանակ ան օրինակը կը բերէր ՍԻՏԱն և Քաղցկեղը, այսօր կրնայ և Քորոնաժահրին մասին նոյնը ըսել: Աւելի՛ն, վատագոյնի ոլորապտոյտին կենդանի ականատես կ’ըլլանք ամէն օր: La Pesteին Oranը ամբողջ նաշխարհն է:

Մարտ 18ի երեկոյեան տուն վերադարձայ: Ընթրիքի սեղանին շուրջ խօսեցանք իրավիճակին մասին: Հանրային հիւանդանոցի տարրալուծարանին մէջ աշխատող կինս խորհուրդ տուաւ որ ընդառաջեմ գործիս արդէն շաբաթասկիզբին փոխանցուած հեռակայ աշխատանքային դրութեան անցնելու թեքադրանքին: Ան որ անխուսափելիօրէն այդ ռիսկը պիտի առնէ նաև ամենէն աւելի գիտէ զգուշանալու ձևերը: Վտանգին գիտակից է և չեմ կրնար պնդել ապուշ պատճառաբանութիւնս՝ ռիսկի տարիքի մէջ գտնուողներու շարքին չեմ: Ոչ ալ միւսը, որ Baudrillard հարցումով կը բանաձևէ. «Après l’art de survivre, l’art ironique de la disparition?» (էջ 208) -մտածելով փողոցէն անհետանալու մասին: Յաջորդ օրը դիմումը գրեցի: Գիշերը Նախագահը յայտարարեց շրջաքայութեան արգելքը:

Քորոնաժահրի հարաւային աշնանամուտի առաջին կիրակնօրեայ երեկոյէն գրէթէ ամիս մը յետոյ, Ապրիլ 19ին, պատշգամին վրայ Camusին բժիշկ Rieuxն կը նոյնանայ Զօրայր Խալափեանի բժիշկ Եսայեանին հետ.

«Սպիտակ քարը որ բերել էին ոմն Սարգսի համար, ու մնացել էր անտաշ, եղինջների մէջ, նոյն քարը, որի վրայ տարիներ առաջ իր ջահել գլուխն էր դրել Ստեփան Եսայեանը, տաշեցին և կանգրեցին նրա շիրմի վրայ: Դա նրա միակ ցանկութիւնը կը լինէր, եթէ հնարաւոր լինել հարցնել:
Գրել էին անունը, ազգանունը, ծննդեան ու մահուան թուականները: Իսկ ի՜նչ է եղել այդ երկու թուերի միջև: Մի փոքր գիծ էին դրել:
Իբր ոչինչ չի եղել:»
(Որտե՞ղ էիր, մարդ Աստծոյ, Երևան, Սովետական Գրող, 1983, էջ 260)

Գործի պահանջարկը չէ նուազած: Վիրթուալ աշխատանքային հանդիպումները կարծես աւելի ժամանակ կ’առնեն քան գրասենեակի ժողովասրահին մէջ քննարկումները: Անհրաժեշտ է հետևիլ համաճարակի զարգացման և անոր քաղաքական ու տնտեսական հետևանքներուն: Ընդ որում այդ նիւթին շուրջ ընթերցանութիւնը օրուայ առիւծի բաժինը կը խլէ: Եզրակացութիւնը միշտ նոյնն է. բացարձակ անորոշութիւն:

(չկարողանալ) ճանաչել և (չ)իմանալ: