ՎԱՀԷ ՕՇԱԿԱՆ՝ «ԻՄ ՍԻՐԵԼԻ ՍՓԻՒՌՔՍ». Է․ – Ֆոլքլորի մասին

Գառնիկ Աւ․ Ք․ Գ․

Է․ – Ֆոլքլորի մասին

Նախորդ յօդուածին մէջ գրեցի, թէ Վ․ Օշական երկու մշակոյթ զանազանած է։ Մէկը՝ համարած է ընտրանիի մշակոյթ, միւսը՝ ֆոլքլոր, այսինքն՝ ժողովրդային մշակոյթ։ Եւ հաստատած է, թէ երկուքը իրարմէ հեռանալու վրայ են։ Կրկնեմ գրածը․ «Երկու մշակոյթ կը զարգանան այսօր մեր ժողովուրդին մէջ, իրարու հակադիր ու մրցակից երկու կերպ՝ սահմանելու արուեստն ու ճշմարտութիւնը։ Շատ հաւանաբար՝ ժամանակի ընթացքին այս երկու ճիւղերը իրարմէ աւելի պիտի անջատուին, զիրար աւելի մերժեն, եւ գայ օրը, երբ զիրար բնաւ չհասկնան» (ԵՄ)։ Անկասկած, բոլոր ժամանակներուն ալ մէջ, ինչպէս այլ ժողովուրդներու պարագային, նաեւ՝ հայութեան, ընտրանիի մշակոյթ մը զարգացած է, եւ զարգացած է ֆոլքլոր մը։
Մէջբերեալին «այսօր»ը՝ կը թելադրէ, որ Վ․ Օշական սփիւռքեան մշակոյթը եւ ֆոլքլորը տեսած է հակադրումի եւ մրցակցութեան մէջ, նաեւ գուշակած է, թէ այս ընթացքը վերջ ի վերջոյ պիտի հասնի իրարմէ անջատումի եւ զիրար մերժելու։ Կը կարծեմ, թէ որեւէ հակադրում՝ չի գար ֆոլքլորէն, այլ՝ ընտրանիի մշակոյթէն, որ արուեստի եւ ճշմարտութեան իր որոնումով՝ հակադրում եւ «մրցակցութիւն» կը ստեղծէ։ Իսկ ֆոլքլորը՝ պարզապէս կ’ընդօրինակէ անցեալի եւ իր միջավայրերու հասարակաց սովորոյթներն ու ճաշակը, ու իր ճամբան կը քալէ առանց միտքէն անցընելու, թէ իր ընթացքը հակադրողական է եւ մրցակցողական։ Անշուշտ ֆոլքլորին ուղին կը հասնի չհետաքրքրուելու ընտրանիի մշակոյթով, որ մերժելու ոչ-գիտակից տեսակ մըն է, երբ վերջինը ամրափակ ու անմատչելի կը դառնայ իրեն։ Այս տագնապի լուծման համար՝ Վ․ Օշական անհրաժեշտ համարած է մշակոյթն ու ֆոլքլորը կամրջող միջին մտաւորականութեան դերը, ինչպէս անցեալ անգամ ըսի։

Շարունակեմ։
Ֆոլքլորը «բարձրորակ ժամանց» մըն է․ բանահիւսութիւն, երգ, պար ու այլք՝ «զուարճացնել»ու համար են (Խորհրդածութիւններ/«Նաւասարդ»ի Ելոյթին Առթիւ, ԽՆ)։ Ֆոլքլորէն «իմաստ» պէտք չէ ակնկալել, այսինքն՝ «նպատակ, միջոց, նշանակութիւն»։ Ինչո՞ւ։ Որովհետեւ՝ անիկա ոչ-քաղաքային երեւոյթ է, «գեղջկական մշակոյթ», որ «ճշմարտութենէն կը փախի կամ կը վախնայ, շատ յստակ չէ», եւ կը գտնուի «երեւակայութեան ստեղծած հովուերգական դրախտին մէջ» (նոյն)։ Սփիւռքը քաղաքային իրականութիւն մըն է, եւ իբրեւ արդպիսին՝ «իմաստ» կը փնտռէ։ Բայց ինք, ինչպէս միշտ, հակասութիւններով մտածած է (ինքնահակասումը իր մտածման օրէնքն էր)։ Ուստի զարմանալի չէ՝ որ իր ԽՆ-ի մէջ կը կարդանք «գեղջկական մշակոյթ»ին շահեկանութիւն մը ունենալուն մասին։ Անոր շահեկանութիւնը «քաղաքացիներուս (…) ներսի դաշտերուն նետուած մտածումի թարմ հունտեր(ն)» են, «նոր գաղափարներու եւ թելադրութիւններու, գեղարուեստական նոր երեւակայութեան եւ ճաշակի բերքը» (նոյն)։ Այս բոլորը պարզ է, որ ֆոլքլորը կը ճանչնան իբրեւ իմաստաւոր, եւ ոչ՝ իմաստազուրկ, թէեւ՝ իբրեւ նախնական իմաստաւորութիւն մը։

Ֆոլքլորի բաղադրիչ մըն է պարը։ Սփիւռքը Վ․ Օշականի օրերուն, ինչպէս մինչեւ այսօր՝ տիրապետուած է Ալթունեանի պարադրումէն։ Անիկա Սփիւռք բերուեցաւ իբրեւ ոճ, զգեստաւորում, պարարուեստ, թեմա, ու «տակաւին կը կաշկանդէ մեր սփիւռքեան եւ արեւմտահայ ստեղծագործական երեւակայութիւնը» (նոյն)։ Քաղաքային իրականութիւնը կը պահանջէ ազատուիլ այն կաշկանդումէն։ Գրած է․ «պարն ալ լեզու մըն է Սփիւռքի մէջ (…) հաղորդակցութեան եղանակ մը», եւ անով մեր պարախումբերուն կողմէ «բոլոր սերունդներուն» կը փոխանցուի «քիչ մը շփոթ, սակայն հսկայ խանդավառութիւնը հայ ըլլալու»։ Բայց այն խանդավառութիւնը հարկ է, որ «իմացական ճանաչում»ով մը բերուի սփիւռքեան իրողական միջավայրերուն մէջ, եւ թօթափէ հանդերձը «յատկանշական» հռետորութեան, ինքնագովութեան, չափազանցութիւններուն եւ «միթոլոժի»ին։ «Արմատներու փնտռտուք»ին ծառայող այս տարրը՝ գիտակցելու է, թէ «ֆոլքլորը միայն դուռ մըն է, որ կը բացուի բոլորիս համար ու կ’առաջնորդէ մեզ դէպի ճանաչումը մեր հայու ինքնութեան» (նոյն)։

Նախորդ պարբերութիւնը մեզի կ’ըսէ, թէ «գեղջկական մշակոյթ»ի տարր պարը՝ քաղաքային մշակոյթի տարրի ալ կրնայ վերածուիլ։ Եւ ոչ միայն պարը, այլեւ՝ ֆոլքլորին բոլոր տարրերը։ Սփիւռքի արուեստագէտներուն պատասխանատուութիւնն է գիտակցիլ, թէ «հայութիւն մը կայ շուրջերնին այնքան վաւերական»՝ որքան գեղջկական միջավայրերու հայութիւնը, ուստի՝ «այլեւս պէտք է կտրեն իրենց պորտակապը» անոր հետ, նաեւ՝ պորտակապը «Երեւանեան գեղարուեստական ֆոլքլորին» հետ, այսինքն՝ Ալթունեանական մեկնաբանութեան յամեցումին։ «Մեռած գացած բնաշխարհի մը հայկականութիւն»ը յաւերժացնելը՝ սփիւռքեան փորձառութեան գիտակցումին չի տանիր։ Դառնալ՝ դէպի Սփիւռքի քաղաքներու հայկական թաղերուն եւ արուարձաններուն «կեանքի ինքնատպութիւնները», եւ գտնել՝ «քաղաքի ֆոլքլոր» մը, ստեղծել զայն՝ «Պուրճ Համուտէն մինչեւ Հոլիվուտ, անցնելով Ալֆորվիլէն եւ Ուոթըրթաունէն, մինչեւ յետին հայ համայնքը, որ տակաւ կը շիջի (…) լուռ ողբերգութեան մը առանձնութեան մէջ անշարժացած»։ «Զուտ սփիւռքեան ֆոլքլոր» մը՝ ուր բիւրեղանան «մեր ազգի ներկայ կեանքին մէկ քանի խռովիչ թեմաները» (նոյն)։

Անդրադառնալով Լոս Անճելըսի Հոլիվուտ թաղամասին հայաստանցի, պէյրութահայ եւ պարսկահայ գաղթականութեան միախառնումին, եւ միախառնումին հետ՝ «նոփ-նոր ֆոլքլոր»ի մը կազմութեան՝ զայն համարած է «առողջ երեւոյթ»։ Այն երեւոյթն է, որ իր արտայայտութիւնը պէտք է ունենայ։ Սփիւռքեան գաղութները ստեղծելու են իրենց համար «աւելի ինքնատիպ ենթամշակոյթ մը» (Սփիւռքեան Ֆոլքլորի Հարցը, ՍՖՀ)։ Հրաժարիլ է պէտք Հայաստանէն արտածուածէն, զայն «հալած իւղի պէս կլլել»է։ Սփիւռքին համար անվաւերականութեան կամ անհարազատութեան փորձառութիւնը ամէնօրեայ է, եւ անկէ ազատելու դիւրին միջոց մըն է ապաւինիլ արտածուածին՝ իբրեւ թէ անիկա ըլլար հայկականօրէն վաւերականը կամ հարազատը։ Ասիկա հասկնալի է, որովհետեւ Հայաստանը ամէն հայու սրտին մէջ «այնպիսի հսկայ ու խորունկ վարկ կը վայելէ», որ ստորակայութեան բարդոյթ կը պատճառէ, եւ ամէն ոք «անձնատուր» կ’ըլլայ Հայաստանի հմայքին»։ Իրականութիւն է, որ այն հմայքը դժուար դիմադրելի է, բայց սփիւռքեան լինելութեան հարազատ ըլլալու համար՝ մարտահրաւէրը ստանձնելու է, քանի որ անհարազատութիւնը «Դամոկլեան սուրի նման» է։ Կապկելը՝ «կը սահմանափակէ մեր գեղարուեստական առողջ արտայայտութիւնը»։ Եւ՝ կապկելը անտեսում է «կենսական խնդիր»ին, որ է «սփիւռքեան նկարագրին յատուկ եւ մեր ունեցածով պայմանաւոր ֆոլքլորի մը ստեղծումը» (նոյն)։ Պիտի նախընտրէի, որ ըսուած ըլլար՝ ֆոլքլորներու ստեղծումը։
Սփիւռքեան լինելութեան առջեւ կան «աշխարհ մը վտանգներ»։ Հայօրէն ստեղծուող ֆոլքլորները՝ «պաշտպանութեան առաջին գիծ»երն են։