Մասիս սարի անզուգական երգիչ Յովհաննէս Շիրազ (1915¬1984)

Ապրիլ 27ի այս օրը, 101 տարի առաջ, Մեծ Եղեռնի արհաւիրքին մէջ, նորածինի ճիչ մը կեանքով լեցուց Ալեքսանդրապոլ (Գիւմրիի նախասովետական անունը)՝ Ախուրեան գետի ափին գտնուող գիւմրեցի Թադէոսի եւ կարսեցի Աստղիկի գիւղական խարխուլ տունը։

Լոյս աշխարհ եկաւ Օննիկ Կարապետեան աւազանի անուն¬մականունով անոնց զաւակը, որ հասակ նետելով եւ հայ գրականութեան մէջ իր փառաւոր պատուանդանը նուաճելով՝ մեր ժողովուրդի բարձրարժէք եւ մեծանուն ծնունդներու համաստեղութեան մէջ անմահացաւ Յովհաննէս Շիրազ գրչանունով։

 Շիրազի օրինակով՝ թրքական պետութեան գործադրած Հայասպանութեան օրերուն, մեր ժողովուրդը միայն նահատակներ չունեցաւ։
Այո՛, աւելի քան մէկուկէս միլիոն սուրբ նահատակներ ունեցանք… բայց նաեւ հայ ժողովուրդը կրցաւ յարութիւն առնել եւ Հայաստան Աշխարհի թէեւ մէկ փոքր հողակտորին վրայ, այդուհանդերձ ըստ ամենայնի ստեղծեց իր անկախ հայրենիքն ու ազատ պետականութիւնը։
Այդպէ՛ս, Տեղահանութեան, Աքսորի եւ Մահուան ճամբաներուն վրայ իսկ մեր ժողովուրդը ծնունդ տուաւ հայորդիներու, որոնք նախախնամութեան կամքով կոչուած էին անլռելի վկաները դառնալու Հայոց Արհաւիրքին։

 Հայոց Արհաւիրքին իւրայատուկ վկան եւ երգիչն է Յովհաննէս Շիրազ։

Հազիւ երեք տարեկան դարձած՝ ան որբացաւ հօրմէ, որուն թուրք զինուորները սպաննեցին՝ Հայոց Ցեղասպանութիւնը շարունակելու համար Արեւելահայաստանի վրայ կատարուած 1918ի թրքական արշաւանքին ժամանակ։

Թրքական խժդժութեանց հետեւած իրարանցումին մէջ, Օննիկ կորսնցուց մայրը, անպատսպար փողոցները թափառեցաւ՝ հացի եւ օթեւանի կարօտ, մինչեւ որ անտէր լքուած հարիւրաւոր շատ որբերու հետ զինք եւս յանձնեցին Ալեքսանդրապոլի որբանոցին խնամատարութեան։

Դառն ու դաժան մանկութիւն մը անցուց Շիրազ, յաճախակի փախուստ տուաւ որբանոցի ճնշիչ մթնոլորտէն եւ, ինչպէս որ հետագային պիտի գրէր իր ինքնակենսագրութեան մէջ, «որբանոցից շատերն էին փախչում, մեծ մասը դէպի շուկայ, իսկ ես` դէպի Արփաչայի հովիտները` փնտռելու հայրիկիս բոստանը: Եւ մի վայրկեան ծաղիկների ու կակաչների մեջ մոռանում էի, որ որբ եմ…»:

Աւելի ուշ, երբ արդէն թեւակոխած էր պատանեկութեան տարիքը, Օննիկ լրիւ հեռացաւ որբանոցէն եւ բառին բուն իմաստով փողոցի կեանք ապրեցաւ, մինչեւ որ այդ ձախորդ օրերուն մէջ յանկարծ փայլեցաւ «ճակատագրական մի սուրբ վայրկեան»: Փողոցը պատահականօրէն հանդիպեցաւ հացը ձեռքին անցորդ խեղճ կնոջ մը: Սոված Օննիկը փորձեց փախցնել կնոջ հացը, բայց կինը բռնեց զինք եւ… սեղմեց կրծքին: Մայրն էր` Աստղիկը, որ վերջապէս գտած էր իր կորուսեալ որդին: Փաղաքշանքով «գիժ¬ ջան, գի՜ժ» կրկնելով՝ մայրը որդւոյն տարաւ տուն, որ հին ու կիսափուլ խրճիթ մըն էր: Եւ ճակատագրական այդ օրէն, մօր խօսքը սրբութիւն եւ օրէնք եղաւ Օննիկի համար, իսկ մօր գլխաւոր խորհուրդն էր` «Արհեստ սովորիր… արհեստն է մարդուն ոսկէ բիլազուկ»:

Որբութեան եւ չքաւորութեան այդ տարիները ադամանդի պէս կոփեցին տաղանդը ստեղծագործական երկնատուր շնորհներով օժտուած Օննիկի, որ հայ ժողովուրդի անմահ մեծերու երկնակամարին վրայ անմար աստղի իր տեղը գրաւեց իբրեւ Սիրոյ, Վշտի եւ Հայոց Սրբազան Դատի զգայուն եւ խոհուն երգիչը։

Շիրազ պատանի տարիքէն նետուեցաւ կեանքի ասպարէզ, բախտը փորձեց կօշկիկի եւ հիսուածեղէնի արհեստներուն մէջ, բայց շուտով անդրադարձաւ, որ բանաստեղծութիւնն է իր կեանքի բուն եւ միակ ասպարէզը։ Սկսաւ ստեղծագործել 15 տարեկանէն եւ իր առաջին քերթուածները լոյս տեսան Լենինականի (Գիւմրիի խորհրդային անուանումը) հիւսուածեղէնի գործարանին գրական հրատարակութեան էջերուն։ 1935ին առանձին հատորով լոյս տեսաւ իր երախայրիքը՝ «Գարնանամուտ»ը, որ անմիջապէս յափշտակուեցաւ ընթերցողներուն կողմէ եւ արագօրէն մեծ համբաւ ապահովեց քսանամեայ Շիրազին։

Եւ սկսաւ Շիրազի անկասելի վերելքը դէպի հայ քերթողութեան բարձունքը։

Սիրոյ եւ Վշտի երգերով յատկանշուեցաւ Շիրազի մուտքը հայ գրականութեան անդաստանէն ներս եւ որքան ժամանակը թաւալեցաւ, այնքան պարզութիւնն ու խոհականութիւնը, գեղարուեստական քնարականութիւնը ու ազգային յուզաշխարհը ադամանդի պէս բիւրեղացան Շիրազի ոճին մէջ։ Ան ինքնուրոյն դպրոց՝ ԵՐԵՒՈՅԹ դարձաւ քսաներորդ դարու երկրորդ կէսին, խորհրդահայ գրականութեան ազգային վերազարթնումին վրայ իր տիրական դրոշմը դնելով։

Պատահական չէ, որ «Շիրազը հայ ժողովրդի վշտի դարաւոր մառախուղից ծագած աստղն է» վկայեց վարպետը՝ Աւետիք Իսահակեան։
Իսկ Ուիլեըմ Սարոյեան պարզապէս արժանին կը մատցանէր Հայուն Սիրտը այդպէ՛ս հարազատօրէն, ջերմութեամբ եւ խորութեամբ աշխարհին առջեւ բացող Շիրազին, երբ կը հաստատէր, թէ «Շիրազ մեծ տաղանդ մըն է: Անիկա մեծ, մեծ անուն ունի՝ մենք շատ կը գնահատենք անոր գոյութիւնը… Շիրազ թանկագին հոգի մըն է, ես շատ կը ցանկանամ լուրեր առնել անոր գրութիւններէն, լսել զանոնք: Ան տաղանդ է, մենք պէտք է հպարտ զգանք՝ մեծ պատիւ համարենք անոր հետ ծանօթ ըլլալը»:

Եւ յիրաւի Շիրազ իր կենդանութեան եղաւ ապրող առասպել մը հայ ժողովուրդի կեանքին մէջ, ոչ միայն քաղաքամայր Երեւանի համար, ուր գրեթէ ամէնօրեայ իր գրական հաւաքները կþունենար փողոցը՝ Աբովեան, Ամիրեան եւ Տէրեան փողոցներու խաչմերուկներուն, իր երկրպագուներու հետ հանդիպումներով, այլեւ աշխարհասփիւռ հայաշխարհի ափերուն, ուր հայութեան նորահաս սերունդները իր բանաստեղծութիւններով երգեցին Սէրը, Հայոց Վիշտը, Մօր պաշտամունքը եւ, մանաւանդ, Հայկական Հարցը արդար լուծման արժանացնելու պահանջատիրական պայքարը։
Հայաշունչ մթնոլորտի մէջ կազմաւորուած ո՞ր հայը, այսօր, կրնայ մտահան ընել իր պատանեկութեան սորված եւ արտասանած Շիրազի «Ամենայն Սրտով»ը, որ մերօրեայ հայութեան ազգային զարթօնքը հունաւորող պատգամը դարձաւ՝

Ամենայն սրտով բողոքում եմ ես մարդու անարդար վճիռի համար։
Անիծում եմ ես մարդուն նենգաւոր, որ նա ընտրել է պղծուած ճանապարհ.
Ատում եմ հոգով օրէնքներ շատ-շատ, որ ծանրացել են մարդկանց ուսերին
Եւ ստիպում են կեղծել, քծնուել, գովել անարժան, տգէտ բարքերին:

Ես բողոքում եմ, իրաւունք ունեմ գանգատ գրելու ամբողջ աշխարհին,
Որ հայոց հողը ետ վերադարձուի եւ տրուի պանդուխտ, տառապող հային,
Ես ցանկանում եմ մէկ անգամ տեսնել քարտէզը հայոց անծայր երկրի,
Դրանից յետոյ եթէ մեռնեմ էլ, իմ հոգին ուրախ եւ յաւերժ կ՚ապրի:

Ինչո՞ւ է հայը պանդուխտի ցուպով այսօր թափառում ամբողջ աշխարհում,
Օտարի հողում կեղծուած ու տանջուած, հեռու հիւսիսում կամ անապատում,
Ի՞նչ է նա կորցրել Սուդանում կիզիչ, կամ Հնդկաստանում հեռու հեռաւոր,
Ինչո՞ւ է հայը բեկորներ դարձել, նա չունի հանգիստ, նա չունի անդորր:

Խեղճ պանդուխտ հային հո՛ղ է հարկաւոր, ո՛չ օտար երկրում, այլ իր սեփական,
Եւ երբ ունենայ նա հողը նորից, դուրս կը շպրտի ցուպն օտարութեան,
Անհուն հրճուանքով կը շտապի հեռուից դէպի Ղարս, Իգդիր, Վան կամ Արդահան,
Նորից կը լսուի հորովելը հին, նորից կը ծխայ ծուխը հայկական:

Օտարի ձեռքից հինգ հարիւր տարուան հողերը այսօր ետ են գրաւում,
Օրէնք է, ու մենք էլ ենք ասում, որ հողը տիրոջն է միայն պատկանում.
Բայց ինչի՞ խօսել ուրիշի մասին եւ միշտ մոռանալ ցաւը սեփական,
Ինչո՞ւ վաստակել, որ ուրիշն ուտի, մոռանալ քաղցը հարազատ մանկան:

Ո՛չ, բաւական է , չպէտք է լռել, երազել քիչ է, պէտք է պայքարել,
Քառասուն տարին դեռ նոր է անցել, հայոց հողերը պէտք է պահանջել,
Քարտէզի վրայ դեռ շատ անուններ մինչեւ օրս էլ հինն են մնացել
Նոյնն են մնացել քաղաքներ, գիւղեր, շէներ ու գետեր եւ հին ամրոցներ:

Սահմանին թիկնած Արարատն է սէգ, իրեն լանջերով, զմրուխտ կուսական,
Արարատն է սիմբոլը հայոց, միշտ թովչանքով լի, քաղցր մայրական,
Իսկ այն կողմ հեռւում, Բինգէոլն է լքուած, սգուորի նման, սեւ ամպերի մէջ,
Վանայ եւ Նազիկ լճերն են նիրհում, Աղթամարն է մեր արտասւում անվերջ:

Այս բոլորը դուք տեսնում էք հայեր եւ այն թսղել էք բախտի պատմութեան,
Լոկ ցանկանալով հարցեր չեն լուծւում, ա՛յս է մեզ ասում կեանքը այժմեան,
Պէտք է պայքարել, պէտք է պայքարել եւ պէտք է սոսկալ մահից սեփական,
Մահուան գնով էլ պարտաւոր ենք մենք միացեալ տեսնել հողը հայկական:

Այսպէ՛ս պատգամեց եւ նմանօրինակ պատգամներով իր կեանքը իմաստաւորեց անզուգական Շիրազը, որ մինչեւ իր վախճանը՝ 1984 թուականի Մարտ 14ը, կանգուն մնաց պատնէշի վրայ, կարապի իր երգերէն մէկը նուիրելով 1983ի Յուլիսին ինկած Հայ Դատի ուժական պայքարի «Լիզպոնի Ողջակէզներ»ուն։

Յուշատետրի սիւնակը շատ նեղ կու գայ պարփակելու համար Յովհաննէս Շիրազ երեւոյթը՝ իր մեծութեամբ եւ անմահ պատգամով։
Բայց այսքանը թող յարգանքի մոմ մը վառէ հայ ժողովուրդի Սիրտը այդպէս շռայլօրէն բացած ու երգով շնչաւորած անմահ բանաստեղծի յիշատակին։

Հայոց սրբազան եւ խորհրդանիշ լերան՝ Մասիս սարի տուն դարձին անզուգական երգիչն ու Հայապահպանման եւ Հայ Դատի պայքարին անկաշառ պատգամաբերն է Յովհաննէս Շիրազ, որուն ծննդեան տարեդարձը ապրիլեան այս օրերուն նշելու համար՝ ընթերցողին ուշադրութեան կը յանձնենք հայ ժողովուրդի բազմադարեան երթը երգի ու պատգամի վերածած իր «Երգ Հայաստանի» բանաստեղծութիւնը։

Զմրուխտ օրոցք իմ Հայաստան՝
Լիքը մանուկ նոր կեանքով,
Որ ծաղկում Է, հսկայանում
Մանուկ Դաւթի խոյանքով։

ժայռի մէջ է Մհերը դեռ,
Բայց դուրս կը գայ երբեւէ,
Նաւդ Վանայ ծով կը ձգես,
Չարը մեղքը կը քաւէ։

Ո՞նց կարող է գերի մնալ
Արարատդ վիթխարի,
Վաղն օրոցքից դուրս կ՚ոստնես
ժայռից ելքով Մհերի։

Դարերն ինչքա՜ն քեզ թաղեցին՝
Դու ծլեցիր, ինչպէս ցորեն –
Դու իմ գողտրիկ հայ ժողովուրդ,
Պիտի ծաղկես յաւերժօրէն։
Պիտի ծաղկես, պիտի պտղես,
Քանզի ղու տունկն ես Աստըծու,
Հաւատում եմ քո գալիքին՝
Միշտ չես մնայ մի բուռ ածու։

Շատ չես մնայ միաչքանի՝
Այս ծովակով քո Սեւանայ,
Ա՛խ, ե՞րբ պիտի միւս աչքդ բանաս՝
Ծովով քո աչքը Վանայ։

Փոքր Մհերդ ելաւ բանտից,
Մեծ Մհերդ բանտում Է դեռ,
Մեծ Մհերդ՝ ծովը Վանայ,
Սասունն անմահ, Մասիսն անմեռ…

Միթէ՞ պիտի զոյգ աչքերդ
Բաց աչքերով չհամբուրեմ,
Միթէ՞ պիտի քո Մասիսը
Հայոց լեզուով ետ չբերեմ…

Հաստատ գիտեմ, որ կ՚ազատուի՝
Թէկուզ դարեր անցնեն գլխով,
Բայց կ՚ուզէի ե՜ս ազատեմ,
Որ ծածկուէի նրա հողով։

Ն. ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ