Իսլամացած հայերը‘ Հայաստանի եւ հայութեան մասին

Մելինէ Անումեան

2015 թուականի Օգոստոսի 2-11 գանատահայ դաշնակահար, բարերար Ռաֆֆի Պետրոսեանի հովանաւորութեամբ Սփիւռքի նախարարութեան «Արի տուն» ծրագրի 6-րդ փուլին մասնակցեցին նաեւ շուրջ 85 իսլամացած հայեր, ովքեր ժամանել էին Տիարպեքիրից, Տերսիմից, Սասունից եւ Խոպայից (ներկայիս Թուրքիայի Արդուին նահանգում գտնուող Խոպա քաղաքն ու գաւառը հոծ կերպով բնակեցուած են մահմետական համշէնահայերով):

Ռաֆֆի Պետրոսեանի կողմից «Վերածնունդ» անուանուած սոյն նախագծի նպատակն է ապահովել իսլամացած հայերի վերադարձն իրենց արմատներին եւ նրանց ծանօթացնել հայկական մշակոյթի եւ հայաստանցիների հետ:

Յիշեցնենք, որ 2014 թուականի Օգոստոսին եւս, դարձեալ Ռաֆֆի Պետրոսեանի հովանաւորութեամբ, «Արի տուն» ծրագրին մասնակցել էին 48 տիարպեքիրցի հայեր: Սակայն այս անգամ իսլամացած հայերը տարբեր շրջաններից էին, եւ նրանց մէջ կային նաեւ 8 համշէնահայեր:Իսլամացած հայերի խմբի անդամների մեծ մասն առաջին անգամ էր եկել Հայաստան: Կարեւոր էր նաեւ, որ այս տարի նրանց այցը ոչ պատահականօրէն համընկաւ Վեցերորդ ամառային համահայկական խաղերի օրերի հետ:

Նրանք, ծրագրի համաձայն, այցելեցին Օշական‘ Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոցի գերեզման, Մուղնիի Սուրբ Գէորգ եկեղեցի, Սարդարապատի յուշահամալիր, Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին, Երեւանի Մեսրոպ Մաշտոցի անուան Մատենադարան, Գառնիի հեթանոսական տաճար, Գեղարդավանք, Խոր Վիրապ, Նորավանք, Ծիծեռնակաբերդի յուշահամալիր եւ Հայոց ցեղասպանութեան թանգարան-ինստիտուտ, Եռաբլուր, Երեւանի գազանանոց եւ Սեւանավանք: Դարձեալ, ըստ ծրագրի, խումբն ամէն օր մասնակցում էր հայոց լեզուի դասընթացին:
Նոյն օրերին, Սփիւռքի նախարարութեան կազմակերպութեամբ, Ռաֆֆի Պետրոսեանը նրանց համար համերգ տուեց Երեւանի «Առնօ Բաբաջանեանի» անուան համերգասրահում:

Օգոստոսի 6-ին ՀՀ Ազգային ժողովի պատգամաւոր Արագած Ախոյեանն իսլամացած հայերի համար հիւրասիրութիւն կազմակերպեց «Զուարթնոց» համալիրում: Երեկոյթին մասնակցում էր նաեւ «Նուպար» համոյթը, որը հանդէս եկաւ հայկական ժողովրդական երգերի եւ պարերի կատարումներով: «Նուպարը» ներկայացրեց նաեւ համշէնահայկական պարեր, որին մեծ ոգեւորութեամբ մասնակցեցին համշէնահայ հիւրերը:
Օգոստոսի 11-ին մի խումբ տիրապեքիրցի հայեր այցելեցին նաեւ Հայաստանի Հանրային ռատիո կամ, իրենց խօսքերով ասած, «Երեւանի ռատիո», որտեղ հիւրընկալուեցին ՀՀՌ գործադիր տնօրէնի տեղակալ Ներսէս Դաւիդեանցի կողմից: Տիարպեքիրցիները Ռատիոտանը հարցազրոյցներ տուեցին Հանրային ռատիոյի «Հայրենիք-սփիւռք. կամուրջ» ծրագրին եւ եզտիերէն հաղորդումների խմբագրին:

Իսլամացած հայերը Հայաստանի Հանրապետութիւնից հեռացան ջերմ տպաւորութիւններով‘ շեշտելով հայաստանցիների հիւրընկալութեան, հայկական հարուստ մշակոյթի առանձնայատկութիւնների եւ Երեւանի տպաւորիչ գեղեցկութեան մասին:

Սոյն ծրագրին մասնակցած չորս իսլամացած հայերի հետ զրուցեցինք Թուրքիայում հայ լինելու, «Արի տուն» ծրագրից եւ Հայաստանից ստացած տպաւորութիւնների եւ այլ յարակից թեմաների շուրջ: Հարցազրոյցն իրականացրեցինք համացանցի միջոցով, թուրքերէնով‘ բոլորին ուղղելով միեւնոյն հարցերը.

* * *

Մելինէ Անումեան- Ներկայացէ՛ք խնդրեմ: Ո՞վ էք: Որտե՞ղ էք ծնուել: Ներկայում որտե՞ղ էք ապրում, որտե՞ղ‘ աշխատում: Ի՞նչ գործունէութիւն էք ծաւալում:

Զիլան Տիգրիս- Զիլան Տիգրիսն եմ: Ծնուել եմ 1972 թ., Տիգրանակերտում (նկատի ունի Տիարպեքիրը- Մ.Ա.): Այստեղ եմ ստացել թէ՛ տարրական, թէ՛ միջնակարգ եւ թէ՛ բարձրագոյն կրթութիւնս: Հայկական ծագում ունեմ‘ ե՛ւ մօրական, ե՛ւ հօրական կողմից… Սակայն մեծացել եմ որպէս քիւրտ եւ մահմետական: Փոքր հասակից սկսած‘ լսել եմ մօրս եւ մեծ մօրս այն օրօրոցայինները, որոնք չէի հասկանում եւ միայն յետագայում եմ իմացել, որ դրանք հայոց լեզուով են: Մօրական տատս իր ամբողջ ընտանիքը կորցրել է Ցեղասպանութեան ժամանակ. միայն մի քոյրն է ողջ մնացել: Յետագայում մի գնդապետ տատիս որդեգրել է եւ աւելի ուշ ամուսնացրել իր հրամանատարութեան տակ գտնուող մի զինուոր եղող պապիս հետ: Իսկ մեծ մօրս քրոջը շուկայում վաճառել են, երբ դեռ փոքր է եղել, եւ նրա ճակատագրի մասին ոչ մի տեղեկութիւն չունենք: Ինքս, արդէն 27 տարի է, ինչ երաժշտութեամբ եմ զբաղւում: Երկու ալպոմ եմ թողարկել, մէկը‘ 1992 թ., միւսը‘ 1998-ին: Դրանք երկուսն էլ բաղկացած են միայն քրտերէն երգերից: Բազմաթիւ նախագծերի եմ մասնակցել արտերկրում եւ Թուրքիայում: 1989 թ. ստեղծել եմ իմ բնակավայրում առաջին մանկական երգչախումբը, իսկ 2005-ին‘ առաջին կանացի երգչախումբը: Ներկայում երաժշտութեան դասեր եմ տալիս եւ իմ աշխատանքները շարունակում այս ոլորտում:
Ալի Աքսու- Ես Ալի Աքսուն եմ: Ծնուել եմ 1960 թ. Մարտի 1-ին, Արդուինի Խոպա գաւառում: Աշխատել եմ որպէս փոսթատար: Թոշակի եմ անցել 2015 թուականին:
Տիրեն Սարըճա- Անունս Տիրեն Կիւլճան Սարըճա է: Ծնուել եմ Թունճելիում, որին մենք‘ այստեղ ապրողներս, Տերսիմ ենք ասում: Ներկայում եւս ապրում եմ Տերսիմում եւ աշխատում մի թերթում‘ որպէս թղթակից:
Նեճտէթ Ալթունքայա- Անունս Նեճտէթ Ալթունքայա է: Ծնուել եմ Արդուին նահանգի Խոպա գաւառին ենթակայ Ղալպաշի գիւղում: Ներկայում էլ եմ այստեղ ապրում: Զբաղւում եմ գիւղատնտեսութեամբ, մասնաւորապէս‘ թէյի մշակմամբ:

Մելինէ Անումեան – Ե՞րբ եւ ինչպէ՞ս էք իմացել Ձեր հայ լինելու մասին: Ի՞նչ էք զգացել այդ պահին:
Զիլան Տիգրիս- Ցաւօք հայ լինելուս մասին տեղեկացել եմ մօրս մահից յետոյ միայն, այսինքն‘ 2000 թուականին: Սակայն մեր տան պատին մի մեծ նկար էր կախուած, որում պատկերուած էր Մարիամ Աստուածածինը, գրկին‘ Յիսուս Քրիստոսը: Մեր պատի գորգի վրայ էլ մի պատկեր կար, որում Քրիստոսի ծնունդն էր ներկայացուած: Մեր տան կահ-կարասին ու մեր կենցաղը նման չէին մեր հարեւանների իրերին եւ կենցաղին: Սակայն մայրս ամէն առաւօտ վաղ արթնանալով‘ Ղուրան էր ընթերցում: Բայցեւայնպէս, մենք տարբերւում էինք մեր հարեւաններից‘ սկսած լոգանք ընդունելու մշակոյթից մինչեւ խոհանոց: Երբ մօրս հարցնում էի‘ «Դու ինչո՞ւ մօրաքոյր կամ մօրեղբայր չունես», ասում էր. «Մի վարակիչ հիւանդութիւն է տարածուել, որի հետեւանքով բոլորը մահացել են. միայն մայրս ու մօրաքոյրս են մնացել»: Ես էլ հաւատում էի‘ առանց խորամուխ լինելու: Սակայն մօրական տատիս մահից յետոյ յաճախ էր պատահում, որ մայրս գաղտնի արտասուէր: Երբ հարցնում էի պատճառը, ասում էր‘ «Հենց այնպէս»: Յետագայում հասկացայ, որ դա տրամայի հետեւանքն էր: Երբեք չեմ տեսել, որ մայրս կամ տատս սրտանց ծիծաղեն…Հայրս Էլազիկի (Խարբերդ-Մ.Ա.) Գերմիլի (Գերմուրի) գիւղից է: Նրա մայրն էլ է Ցեղասպանութիւնից վերապրած եղել: Իսկ հօրական պապս Պինկէոլի մահմետական քրտերից է: Երբ հայրս 6-7 տարեկան է եղել, նրա մայրն ինքնասպանութիւն է գործել կամ սպանուել է: Հայրս իր հօրեղբօր մօտ է մեծացել‘ հովուութիւն անելով: Հայրս երբեք լաւ չէր արտայայտւում քրտերի հասցէին: Սակայն ես դա սխալ էի մեկնաբանում. կարծում էի, թէ հայրս թուրք ազգայնամոլ է, քանի որ մտերիմ կապեր ուներ Էլազիկի տեղական իշխանութիւնների հետ: Ես միշտ ասում էի հօրս. «Էլազիկցիները տիարպեքիրցիներին չեն սիրում, բայց դու սխալւում ես, հայրի՛կ»: Այնինչ, պարզւում է‘ ես էի սխալւում: Միայն տարիներ անց էի իմանալու, թէ ի՛նչ խորն է նրան խոցել քրտերի ձեռքով կատարուած կոտորածը: Ինձ համար բարդ չի եղել հայ լինելուս մտքին վարժուելը: Մինչ այդ էլ չէի կատարում իսլամի բոլոր պահանջները: Խիստ հազուադէպ էի ծոմ պահում կամ նամազ անում: Փոքր տարիքում Ղուրանի դասընթացի էի գնացել: Երբ իմացայ, որ հայ եմ, սկզբում լուրջ հոգեբանական պահեր ապրեցի, որովհետեւ 20 տարի շարունակ ծառայել էի «քրտական երաժշտութեանը»‘ առանց իմանալու իմ մայրենի լեզուն եւ առանց հաղորդ լինելու սեփական մշակոյթիս: Մինչդեռ իմ մշակոյթը շատ աւելի հարուստ էր: Սկսեցի նոր նպատակներ դնել իմ առաջ. պէտք է իմանայի իմ հարազատ մշակոյթը, պատմութիւնն ու լեզուն: Այնքա՜ն հարուստ ու գունագեղ պատմութիւն ունէր իմ ազգը, որ որոշ բաներ իմանալիս մի կողմից ուրախանում էի, միւս կողմից‘ տխրում: Օրինակ‘ երբ իմանում էի, որ այն ստեղծագործութիւնները, որոնք տարիներ շարունակ կարծել եմ, թէ քրտական են եւ որպէս այդպիսին ներկայացրել դրանք, իրականում հայկական են, թէ՛ ուրախանում էի եւ թէ՛ վշտանում:
Ալի Աքսու- 1977 թ. գործի բերումով մի աննշան շփում ունեցայ հայերի հետ: Այդ ժամանակուանից սկսած ինձ մօտ կարծիք ձեւաւորուեց առ այն, որ մենք ինչ-որ կապ ունենք հայերի հետ: Դեռեւս համոզուած չեմ, որ մենք‘ համշէնցիներս, հայ ենք: Ես ժողովուրդներին չեմ մօտենում‘ ազգութեան, ցեղի տեսանկիւնից. ինձ համար էական է մարդկային արժէքների չափորոշիչը: Այդ պատճառով էլ ինձ համար տարբերութիւն չկայ‘ դիմացինս հայ է, քիւրտ, թէ լազ… Ոչ մի նշանակութիւն չունի:
Տիրեն Սարըճա- Ի սկզբանէ էլ իմացել եմ հայ լինելուս մասին: Մեր ընտանիքը գիտէր այդ մասին, սակայն որոշ պատճառներից ելնելով‘ չէր կարողանում հրապարակել դա: Առաջին անգամ միայն 17 տարեկանում կարողացայ ընկերներիցս մէկին յայտնել իմ հայ լինելու մասին: Ըստ էութեան, դա շատ հաճելի զգացմունք է, որը մարդուն զգացնել է տալիս իր‘ միւսներից տարբեր լինելը, սակայն նաեւ‘ խառնաշփոթ է յարուցում նրա ներսում…
Նեճտէթ Ալթունքայա- Դպրոցում եմ իմացել հայ լինելուս մասին: Նկատեցի, որ մեր լեզուն (նկատի ունի հայոց լեզուի‘ Համշէնի բարբառը- Մ. Ա.) տարբերւում է միւսների լեզուից: Յետագայում ուսումնասիրելով‘ տեղեկացայ, որ համշէնցիները հայ են:

Մելինէ Անումեան- Ըստ Ձեզ‘ ի՞նչ է նշանակում հայ լինել Թուրքիայում:
Զիլան Տիգրիս- Նշանակում է այս տարածքների տէրը լինել, բայց օտարից էլ օտար լինել‘ արտասահմանցու նման… Թուրքիայում հայ լինել նշանակում է‘ գիտակցել հասարակութեան մէջ քո թողած հետքերը եւ համայն մարդկութեանը տուած քո արժէքները, հաւատարմութեան երդում տալ դրանց, բայց շարունակել լուռ մնալ… Նշանակում է ապրել անհանգստութեան մէջ… Նշանակում է, որ սխալ են հասկանալու քո վերաբերմունքն ու մտադրութիւնները, եւ դու թիրախ ես դառնալու շատերի համար… Նշանակում է‘ երբ որոշ մարդիկ իմանան, որ հայ ես, նոյն պահին կը փոխեն իրենց վերաբերմունքը քո հանդէպ… Նշանակում է‘ նեղութեան մէջ ապրել սեփական հողում… Նշանակում է‘ վստահութեամբ չնայել ապագային… Այստեղ հայ լինել նշանակում է‘ «ցաւը մեղր դարձնել», եւ ես երբեք չեմ հրաժարուի այդ մեղրից…
Ալի Աքսու- Որեւէ գաղափար չունեմ Թուրքիայում հայ լինելու վերաբերեալ, քանի որ ես այստեղ ապրել եմ որպէս համշէնցի:
Տիրեն Սարըճա- Չեմ կարող պատասխանել այդ հարցին:
Նեճտէթ Ալթունքայա- Նշանակում է‘ մարդ լինել:

Մելինէ Անումեան- 2015 թուականի ամրանը Դուք մասնակցել էք ՀՀ Սփիւռքի նախարարութեան‘ «Արի տուն» ծրագրին: Ինչպէ՞ս էք գնահատում այդ ծրագիրը:
Զիլան Տիգրիս- Լաւ մտածուած, սակայն մի փոքր ուշացած նախագիծ է: Կարծում եմ, որ սոյն ծրագրի մասնակիցների‘ Հայաստան այցելութեան նպատակները պէտք է աւելի յստակ լինեն. դա պէտք է առաւելապէս լինի ոչ թէ սովորական շրջագայութիւն, այլ‘ հայոց պատմութիւնը, մշակոյթը եւ, ամենակարեւորը, անցեալը ներկայացնելուն ուղղուած մի ծրագիր: Երբեմն այդպէս էլ լինում էր, սակայն մենք ուղեկցորդի կարիք ունէինք, քանի որ չէինք կարողանում յստակ պատասխաններ ստանալ մեր տուած հարցերին: Կարծում եմ‘ աւելի լաւ կը լինէր, եթէ որեւէ գրքոյկ լինէր այն մասին, թէ որ վայրերն ենք այցելելու (նման գրքոյկ տրուել էր մասնակիցներին, սակայն‘ անգլերէնով, թերեւս նկատի ունի թրքերէնով նման գրքոյկի առկայութիւնը- Մ. Ա.): 
Ալի Աքսու- Այո՛, ես եւս մասնակցեցի «Արի տուն» ծրագրին, եւ լաւ է, որ մասնակցեցի, քանի որ այն ինձ հնարաւորութիւն ընձեռեց տեսնելու Հայաստանն ու հայերին, մօտ լինելու հայ ժողովրդին: Սակայն ծրագրի բովանդակութիւնն ինձ չբաւարարեց: Ես ակնկալում էի ծանօթանալ հայկական մշակոյթի, երաժշտութեան, արուեստի, բանահիւսութեան, ընտանեկան կենցաղի, գրականութեան եւ ֆիլմարուեստի հետ, բայց այդպէս չեղաւ: Կարծես այս ծրագիրը մշակուած լինէր ոչ թէ «Արի տուն», այլ‘ «Վերադարձ քրիստոնէութեանը» խորագրի ներքոյ‘ հիմնուած էթնիկ ազգայնականութեան վրայ: Մեզ տարան երեք թանգարան ու 10-ից աւելի եկեղեցի եւ տաճար: Այդ երեք թանգարանները հրաշալի էին: Սակայն 10-ից աւելի եկեղեցի եւ տաճար այցելելն ինձ բոլորովին էլ դուր չեկաւ: Կարելի էր սահմանափակուել 2-3 եկեղեցով: Յոյսով եմ‘ յետագայում «Արի տուն» ծրագիրն իր անուանն աւելի համահունչ ձեւով կը մշակուի եւ այդ կերպ կը շարունակուի: Ես կարեւորում եմ այս ծրագրի շարունակականութիւնը, սակայն, ինչպէս նշեցի, ըստ իս‘ նրա բովանդակութիւնը պէտք է փոփոխութեան ենթարկուի: Ես առաջարկում եմ այս ծրագիրը մշակողներին‘ վերանայել դրա բովանդակութիւնը:
Տիրեն Սարըճա- Ինձ մի առանձնայատուկ յուզմունք պատճառեց հարազատ մարդկանց շրջապատում լինելը: Այդ ընթացքում ինձ ցուցաբերուած հիւրասէր վերաբերմունքն զգացնել տուեց, որ իմ տանն եմ գտնւում:
Նեճտէթ Ալթունքայա- Կարող եմ հաւաստել, որ խիստ դրական եւ լաւ միջոցառում է: 

Մելինէ Անումեան- Ի՞նչ զգացումներ ունեցաք Հայաստանում: Ինչպիսի՞ ապրումներով ժամանեցիք եւ ի՞նչ տպաւորութիւններով հեռացաք:
Զիլան Տիգրիս- Պատկերացրէք մի երեխայի, որը տարիներ շարունակ ձեր ներսում է եղել, որի դէմքը երբեւիցէ չէք տեսել, բայց պահել, փայփայել ու սիրել էք նրան եւ վերջապէս առերեսւում էք նրա հետ… Հենց այդ զգացմունքն ունեցայ, երբ տեսայ Հայաստանը… Բացարձակապէս օտարութիւն չզգացի. ամէնուր, ամէն բան այնքա՛ն ծանօթ ու հարազատ էր ինձ… Միայն Հայաստանի‘ տնտեսապէս աղքատ լինելու հանգամանքն խորապէս խոցեց ինձ: Անընդհատ պապերիս պատկանող հետքերին հանդիպելը խիստ յուզիչ էր… 
Ալի Աքսու- Հայաստանում ինձ զգացի այնպէս, կարծես երկրորդ քաղաքացիութիւնս այնտեղին պատկանէր: Շատ հանգիստ էի: Այն փաստը, որ փողոցներում հանգիստ կարողանում էի զրուցել մարդկանց հետ, վստահութիւն էր հաղորդում ինձ: Խիստ երջանիկ էի, որ տեսնում էի այն Հայաստանը, որտեղ բազմաթիւ ծանօթներ ունէի, որոնցից մի քանիսի հետ լաւ բարեկամ էի դարձել, այն Հայաստանը, որի անունը թէեւ յաճախ էի լսել, շատ էի ցանկացել այցելել այնտեղ, բայց մինչ այդ ոչ մի կերպ չէի կարողացել գնալ: Եկայ, տեսայ եւ վերադարձայ: Սակայն հեռանալիս թէ՛ երջանիկ էի, թէ՛ տխուր եւ պէտք է խոստովանեմ, որ նոյնիսկ հիասթափուած…
Տիրեն Սարըճա- Ըստ էութեան, մի առանձնայատուկ, անմեկնելի յուզմունքով եկայ Հայաստան, դէպի ուր տանող ուղին անվերջանալի էր թւում ինձ հենց այդ յուզմունքիս պատճառով… Ամէն բան հրաշալի էր: Երջանիկ էի: Մարդիկ լաւն էին: Շատ լաւ ընդունեցին մեզ, եւ այնտեղից հեռացայ հանգիստ ու խաղաղուած հոգով…
Նեճտէթ Ալթունքայա- Զգացի, որ իմ հարազատ տունն եմ գնացել: Գիտակցեցի, թէ որքան են այնտեղի մարդիկ նման Խոպայում բնակուող համշէնցիներին:

Մելինէ Անումեան- Ամենաշատը ի՞նչ հաւանեցիք Հայաստանում:
Զիլան Տիգրիս- Նախ եւ առաջ‘ հոյակապ ճարտարապետութիւնը: Ինձ վրայ յատկապէս մեծ տպաւորութիւն գործեց փողոցների բարեկարգ եւ մաքուր լինելը: Մեզ բոլորովին օտար չէինք զգում‘ մարդկանց ջերմ վերաբերմունքի շնորհիւ…
Ալի Աքսու- Շատ հաւանեցի, որ հայերը մարդամօտ, վստահելի, իրենց խօսքին տէր եւ հիւրասէր ժողովուրդ են:
Տիրեն Սարըճա- Հաւանեցի, որ Հայաստանում ամէն բան կանոնակարգուած էր, եւ մարդիկ իրապէս եղբայրաբար էին ապրում: 
Նեճտէթ Ալթունքայա- Հաւանեցի այն բոլոր վայրերը, որ այցելեցինք: Սակայն ամենատպաւորիչն ինձ համար եղաւ Ցեղասպանութեան թանգարանը:

Մելինէ Անումեան- Կապեր հաստատեցի՞ք Թուրքիայի այլ շրջաններից եկած‘ ծրագրի մասնակիցների հետ:
Զիլան Տիգրիս- Անշո՛ւշտ: Ընկերացանք Խոպայից ու Տերսիմից եկած հայերի հետ: Նոյն ճակատագիրը կիսած լինելու փաստն անքակտելի կապերով միաւորեց մեզ: 
Ալի Աքսու- Ծանօթացանք Տիարպեքիրից ու Տերսիմից եկած մասնակիցների հետ, բայց դեռ նոր եմ սկսել կապեր հաստատել նրանց հետ:
Տիրեն Սարըճա- Ո՛չ, նման կապ չհաստատեցի: Իրականում չկարողացանք, քանի որ նման հնարաւորութիւն չընձեռնուեց մեզ:
Նեճտէթ Ալթունքայա- Այո՛, ես կապեր պահպանում եմ նրանց հետ:

Մելինէ Անումեան- Հայաստանում Ձեր անցկացրած օրերից ո՞րը երբեք չէք մոռանայ:
Զիլան Տիգրիս- Երբեք չեմ մոռանայ այն ապրումները, որ ունեցայ Ցեղասպանութեան թանգարանում: Օրեր շարունակ չէի կարողանում ուշքի գալ Ցեղասպանութեան այն պատկերներից, որոնց ի տես‘ ցնցուել էի իմ ողջ էութեամբ…
Ալի Աքսու- Հայաստանում 9 օրը մնացի: 9 օրս էլ խիստ բովանդակալից անցան: Կարող եմ ասել, որ ինձ համար անմոռանալի էին յատկապէս այն օրերը, երբ հիւրընկալուեցինք Հայկազուն Ալվըրցեանի եւ Գառնիկ Մատինեանի օճախներում: Երբեք չեմ մոռանայ նաեւ այն օրը, որն անցկացրեցինք Ծաղկաձորում‘ Ձեր ընտանիքի հետ միասին, Մելինէ՛ ճան:
Տիրեն Սարըճա- Մարդկանց համար անմոռանալի է դառնում այն, ինչն առաջին անգամ է պատահում նրանց հետ: Նմանապէս ինձ համար էլ անմոռանալի է իմ այցելութեան առաջին օրը: Նաեւ երբեք չեմ մոռանայ դաշնակահար Ռաֆֆի Պետրոսեանի համերգի օրը, որը մեծ տպաւորութիւն գործեց ինձ վրայ:
Նեճտէթ Ալթունքայա- Երբեք չեմ մոռանայ «Զուարթնոց» համալիրում կազմակերպուած տպաւորիչ եւ ուրախ երեկոյթը:

Մելինէ Անումեան- Հայերէն գիտէ՞ք կամ ցանկանո՞ւմ էք սովորել:
Զիլան Տիգրիս- Ցաւօք լաւ չգիտեմ: Աշխատում եմ սովորել: Քանի որ տարիներ շարունակ հայերէն երգեր եմ կատարել, դրա շնորհիւ շատ չեմ դժուարանում սովորելու հարցում: Միայն թէ, ցաւօք սրտի, հնարաւորութիւն չունեմ որեւէ մէկի հետ շփուելու:
Ալի Աքսու- Ես հայերէն լաւ չգիտեմ: Շա՜տ քիչ գիտեմ: Ի հարկէ կը ցանկանամ սովորել. քանի լեզու գիտես‘ այնքան մարդ ես… (Ալի Աքսուն հրաշալի կերպով տիրապետում է իր մայրենի լեզուին‘ հայերէնի Համշէնի բարբառին: «Հայերէն լաւ չգիտեմ» ասելով‘ նկատի ունի արեւելահայերէնը- Մ.Ա.):
Տիրեն Սարըճա- Հայերէնից միայն որոշ բառեր գիտեմ, բայց շատ եմ ուզում սովորել: Չէ՞ որ այն վերջիվերջոյ իմ մայրենի լեզուն է:
Նեճտէթ Ալթունքայա- Այո՛: (Նկատի ունի հայոց լեզվուի‘ Համշէնի բարբառը- Մ.Ա.):

Մելինէ Անումեան- Շփումներ ունեցա՞ք հայաստանցի հայերի հետ: Հայաստանում ընկերներ ունէ՞ք:
Զիլան Տիգրիս- Դժբախտաբար, առանձնապէս հնարաւորութիւն չունեցայ հայաստանցիների հետ շփուելու‘ բացառութեամբ միջոցառումների ժամանակ ծանօթութիւններ հաստատելու դէպքերի: Հայաստանում շատ ընկերներ չկարողացայ ձեռք բերել նաեւ հայոց լեզուին լաւ չտիրապետելուս պատճառով: Միակ ընկերս այստեղ դու ես, սիրելի՛ Մելինէ, Աննան (նկատի ունի Սփիւռքի նախարարութեան աշխատակից Աննա Միքայէլեանին- Մ.Ա.) եւ մեր հայերէնի ուսուցիչ Սիմոն Պետրոսեանը: 
Ալի Աքսու- Ես Հայաստանում լաւ ընկերներ ձեռք բերեցի: Կային ընկերներ, որոնց հետ դեռ նախքան Հայաստան գալս էի ծանօթացել‘ ֆեյսպուք սոցիալական ցանցի միջոցով: Ոմանց էլ ճանաչեցի այլ ընկերների միջոցով: Լաւ երկխօսութեան մէջ եմ նրանց հետ:
Տիրեն Սարըճա- Հայաստանում ոչ մի ծանօթ չունեմ‘ բացառութեամբ նրանցից, ովքեր մեզ հետ մասնակցում էին շրջագայութիւններին:
Նեճտէթ Ալթունքայա- Ունեցայ:

Մելինէ Անումեան- Որեւէ ուղերձ ունէ՞ք‘ ուղղուած Հայաստանում, Արցախում եւ Սփիւռքում ապրող հայերին:
Զիլան Տիգրիս- Թէեւ Ղարաբաղի վերաբերեալ մանրամասն տեղեկութիւնների չեմ տիրապետում, սակայն առաջնորդուելով մարդկային չափորոշիչով‘ առաջարկում եմ, որ կողմերը խաղաղ ճանապարհով լուծեն այս հարցը: Կարծում եմ‘ եթէ Սփիւռքում ապրող ունեւոր հայ ընտանիքները ներդրումներ անեն Հայաստանում, ապա վերջինս կը զարգանայ: Ըստ իս, դա է Հայաստանի բարեկեցութեան միակ ուղին:
Ալի Աքսու- Ես կոչ ունեմ‘ ուղղուած բոլոր հայերին. մի կողմ թողնենք «հայաստանցի հայ, արցախցի հայ, սփիւռքահայ» տարբերակումը: Սփիւռքի, Ղարաբաղի եւ բոլոր միւս հայերը պէտք է ձեռք ձեռքի տան եւ իրենց հնարաւորութիւնների սահմաններում աջակցեն Հայաստանի զարգացմանը, ժողովրդի բարօրութեանը, գործազրկութեան վերացմանը, արտագաղթի դադարեցմանը… Նրանք բոլորը միասին պէտք է ներդրումներ անեն‘ յանուն Հայաստանի բարօրութեան: Կարծում եմ, որ այն ջանքերի կէսը, որոնք գործադրւում են Ցեղասպանութեան ճանաչման ուղղութեամբ, պէտք է իրականում ուղղուեն երկրի սոցիալ-տնտեսական զարգացմանը:
Տիրեն Սարըճա- Ակնկալում եմ, որ նրանք մշտապէս օգնեն ու աջակցեն մեզ‘ Արեւմտեան Հայաստանում հայկական արմատներ ունեցողներիս:
Նեճտէթ Ալթունքայա- Մաղթում եմ, որ սոյն ծրագիրն ընդլայնուի, եւ ապահովուի համայն աշխարհի հայութեան մէկտեղումը:

Մելինէ Անումեան- Ցանկանու՞մ էք որեւէ բան յաւելել:
Զիլան Տիգրիս- Անհնար է մոռանալ անցեալը: Մեզ անդառնալի կորուստներ են հասցուել: Դա բացարձակ ճշմարտութիւն է: Ցեղասպանութեան իրագործման մէջ դեր խաղացածները պէտք է անվերապահօրէն ընդունեն Ցեղասպանութեան փաստը, ուղղակիօրէն առերեսուեն իրենց արածի հետ: Միայն այդ կերպ պարզ կը լինի, թէ ինչ կեանք կ՚ունենանք ներկայում եւ ապագայում: Հետեւաբար‘ անհրաժեշտ է յստակեցնել այս դրութիւնը եւ մաքուր յիշողութիւն թողնել ապագայում: 1915-ը ոչ միայն մեր անցեալի, այլ նաեւ‘ ներկայի եւ ապագայի խնդիրն է: Անվերապահ առերեսումը Թուրքիայում ապրող թուրքերի, քրտերի եւ միւս ժողովուրդների անխուսափելի մարդկային պարտականութիւնն է: 
Ալի Աքսու- Եկայ եւ տեսայ Հայաստանը, որի որոշ կողմերը հաւանեցի, որոշները‘ ոչ: Ընդհանուր առմամբ, ես եւ ընտանիքս գոհ ու երջանիկ հեռացանք Հայաստանից: Իմ անկեղծ սէրն ու յարգանքն եմ արտայայտում Ձեզ, Մելինէ՛ ճան, որ ինձ հրաւիրեցիք մասնակցելու այս ծրագրին, համոզեցիք եւ ամէն բան արեցիք, որ գամ: Իմ երախտագիտութիւնն եմ յայտնում նաեւ մեզ Երեւանում հիւրընկալած Սփիւռքի նախարարութեանը, ծրագրի հովանաւորներից Ռաֆֆի Պետրոսեանին, մեզ իրենց օճախներ հրաւիրած Հայկազուն Ալվըրցեանին եւ Գառնիկ Մատինեանին, «Զուարթնոց» համալիրում մեզ համար երեկոյթ կազմակերպած ՀՀ խորհրդարանի պատգամաւոր Արագած Ախոյեանին, ինչպէս նաեւ‘ «Ձայն համշէնական» ամսաթերթի գլխաւոր խմբագիր Սերգէյ Վարդանեանին: Մաղթում եմ, որ յետագայում եւս միասին լինենք նմանատիպ միջոցառումներին: Լա՛ւ մենաք, Ասպաձ ձեզի հետ էլլի (հայոց լեզուի‘ Համշէնի բարբառով‘ «Լա՛ւ մնաք, Աստուած Ձեզ հետ լինի»: – Մ. Ա.):
Տիրեն Սարըճա- Ո՛չ: 
Նեճտէթ Ալթունքայա- Աւելացնելու բան չունեմ:]

Մելինէ Անումեան