Խրիմի հայկական գաղթօճախի պատմականը – Միջնադարու հայկական մեծագոյն գաղութը (Ե.)

Եալթայի հայոց եկեղեցին

ՂԱՐԱՍՈՒՊԱԶԱՐ

Ղարասուպազար (Կարասուպազար, Ղարասու, Պելոկորսք) քաղաքին մէջ (հիմնուած է 13-րդ դարուն) ճենովացիներու գաղութատիրութեան սկզբնական շրջնանին արդէն գոյութիւն ունեցած է հայ համայնք։ 14-15-րդ դարերուն հայ բնակչութիւնը այնքան ստուարացած է, որ առեւտուրի եւ արհեստներու կողքին կարեւոր նշանակութիւն ստացած է երկրագործութիւնը։ 13-?18-րդ դարերուն այստեղ գործած են հայկական երկու՝ առաքելական եւ կաթողիկէ համայնքներ։ Թերակղզիի մէջ քաղաքի տնտեսական դերի բարձրացումը նպաստած է անոր բնակչութեան, ներառեալ հայերու թիւի աճին։ Հայերը ունէին քանի մը եկեղեցի, Ղարախաչ անունով թաղամաս, 18-րդ դարու 30-40ական թուականներէն սկսեալ մէկ առանձին թաղամաս ունեցած են պարսկահայերը։ Ղարասուպազարը 17-18-րդ դարերուն խրիմահայ մեծ գաղութներէն էր, Խրիմի ներքին եւ արտաքին առեւտուրի ճանչցուած կեդրոն։ 18-րդ դարու 30-անական թուականներուն քաղաքին մէջ գործած է հայերուն պատկանող 50 ջրաղաց։

1778-ին, Ղարասուպազարէն Ռուսիա վերաբնակեցուած են երեք հազար առաքելական եւ 1200 կաթողիկէ հայեր։ Թերակղզին Ռուսիոյ միանալէն ետք՝ գաղութի վերականգնման առաջին քայլը կատարած է հայ կաթողիկէ համայնքը՝ 1790-ին, Եքաթերինոսլաւէն վերադառնալով Ղարասուպազար։ 14-19-րդ դարուն հայերը այստեղ բնակչութեան թիւով երկրորդն էին թաթարներէն ետք։ 1897-ին, հայերու թիւը շուրջ երեք հազար եղած է։ 1790-1870-ին, քաղաքին մէջ գործած է հայ կաթողիկէ դատարանը, որը հայերէն լեզուով, ազգային օրէնքներով եւ սովորութիւններով կարգաւորած ու լուծած է համայնքի ներքին կեանքի՝ առեւտուրի, շինարարութեան, հարկերու եւ մաքսերու գանձման եւ առհասարակ գործադիր մարմինի իրաւասութեան վերապահուող տարատեսակ հարցեր։

Ղարասուպազարի մէջ նստած է Խրիմի հայ առաքելական եկեղեցւոյ հոգեւոր իշխանութիւնը։ 1816-1920-ին, գործած է ծխական դպրոց։ 14-20-րդ դարերուն տեղւոյն հայերը շարունակած են կարեւոր դեր խաղալ քաղաքային առեւտուրի մէջ։ 1867-ին, միայն կաթողիկէ հայերուն քաղաքին մէջ պատկանած են 43 կրպակ ու խանութ։

Մինչեւ 1920 Ղարասուպազարը եղած է Խրիմի առաքելական եւ կաթողիկէ հայերու տնտեսական, մշակութային եւ եկեղեցական կեանքի կեդրոններէն մէկը։ Խորհրդային տարիներուն հայկական կեանքը աստիճանաբար մարած է։ 1944-ի Յունիսին տեղւոյն հայերու աքսորը վերջ դրած է դարաւոր գաղթավայրի գոյութեան։

ԵԱԼԹԱ

Եալթայի մէջ հայերը հաստատուած են 13-րդ դարուն զբաղած են բանջարաբուծութեամբ, նաւաշինութեամբ, ծովային առեւտուրով։ 16-րդ դարուն էական մասնակցութիւն ունեցած են նախորդ դարու երկրաշրաժէն հիմայատակ քանդուած քաղաքի վերականգնման։ Ռուսիոյ միանալէ ետք, Եալթայի մէջ ապրող հայերու թիւը աճած է եւ 19-րդ դարու վերջաւորութեան հասած է շուրջ հազարի։ 

1908-ին սկսած է եւ 1916-ին աւարտած Եալթայի Ս. Հռիփսիմէ հայկական եկեղեցւոյ շինարարութիւնը (ճարտարապետ՝ Գ. Տէր-Միքայէլեան)։ 

1990-?1991-ին, սկսած է հայ համայնքի վերականգնումը։ Կը գործեն եկեղեցի, կիրակնօրեայ հայկական դպրոց եւ Խրիմահայ ընկերութեան տեղական բաժանմունքը։

ՍԵՒԱՍԹԱՓՈԼ

Սեւասթոփոլի հայ համայնքը կազմաւորուած է 19-րդ դարու կիսուն. 1897-ին հոն ապրած է 900 հայ։ 19-րդ դարու սկիզբը Սեւասթոփոլի մաքսատան տնօրէնը եղած է հայազգի Թարաս Այվազովը։ Խրիմի պատերազմի (1853-56) եւ, մասնաւորաբար, Սեւասթոփոլի պաշտպանութեան(1854) ժամանակ հայերը ստանձնած են մատակարարման կարեւոր գործը։ 20-րդ դարու սկիզբը ձեռնարկատէր Գէորգեանը հիմնած է շոգեմեքենայի միջոցով աշխատող մաքարոնի գործարան։ Հայերը ունեցած են իրենց աղօթատունը, 1913-ին, հիմնած են ՌաՖայէլ Պատկանեանի անուան Հայ Գրիգորեան ընկերութիւնը։ 
1991-1992-ին հայ համայնքը վերականգնած է, կը գործէ Խրիմահայոց ընկերութեան բաժանմունքը եւ կիրակնօրեայ դպրոց։

ՍՈՒՐԽԱԹ

Սթարի Քրիմ (թաթարական անուանումը՝ Էսքի Քրիմ, հայկականը՝ Հին Խրիմ, Սուրխաթ, ճենովականը՝ Սոլքաթօ) քաղաքը հիմնուած է 13-րդ դարուն։ Հայերը հոն բնակած են քաղաքի հիմնադրումէն ի վեր։ Սուրխաթ անունը, որ մերձակայ լերան տրուած է հայերէն Սուրբ Խաչ անուան ճենովական աղաւաղուած ձեւն է, ինքնին վկայած է այնտեղ հայերու մեծաթիւ ըլլալը։ բնակչութեան թիւով հայերը գերազանցած են քաղաքի այլազգի բնակիչները։ Հայ գրիչները Սուրխաթը վկայակոչած են իբրեւ »հռչակաւոր« եւ »հոյակապ« քաղաք։ 14-15-րդ դարերուն այնտեղ միաժամանակ գործած են առնուազն 10 հայկական եկեղեցիներ։ Քաղաքի հայկական թաղերէն մէկը կոչուած է Վերին հողէտներ (նաեւ՝ Ճղբնիս)։ 13-15-րդ դարերուն Սուրխաթի մէջ եւ անոր շրջակայքը հաստատուած են նաեւ հայ երկրագործական համայնքներ։ 15-րդ դարու կիսուն ճենովական վարչութեան սաստկացած կառավարման, ուժէն վեր հարկերու եւ կրօնական հետապնդումներու պատճառով հայերը Քաֆայէն զագնուածաբար տեղափոխուած են թաթարական կառավարման ոլորտ, յատկապէս՝ Սուրխաթ։ 14-15-րդ դարերուն Սուրխաթը կարաւանային առեւտուրի մեծ հանգոյց էր, արեւելեան եւ արեւմտեան ապրանքներու վաճառքի ընդարձակ շուկայ։ 16-17-րդ դարերուն Սուրխաթը իր տնտեսական առաջնային դերը աստիճանաբար զիջած է Ղարասուպազարին, եւ այդ պատճառով հայերու թիւը երթալով նուազած է՝ 1778-ին, խրիմահայերու տեղահանման պահուն՝ կազմելով ընդամէնը 160 մարդ։ 

Սուրխաթը հայ գրչութեան կեդրոններէն էր, 14-17-րդ դարերուն այստեղ ստեղծուած են բազմաթիւ ձեռագիր մատեաններ։

Խրիմի Ռուսիոյ միանալէն ետք՝ անմարդաբնակ դարձած Սուրխաթը (շրջակայ 12 հազար քառակուսի մեթր հողով) Փաւել Ա-ի 28 Հոկտեմբեր 1799-ի հրամանագրով տրուած է հայերուն՝ յաւերժական օգտագործման համար։ 19-րդ դարու սկիզբին անոնք այստեղ հիմնած են հայաքաղաք եւ մինչեւ 1870-ը կազմած անոր բնակչութեան մեծամասնութիւնը։ 1892-ին քաղաքին մէջ ապրած է շուրջ 2 հազար հայ։ 1799-ի կայսերական հրամանագիրի հիման վրայ հայ համայնքը Սուրխաթի մէջ կազմակերպած է դատարան, որ բացուած է 1808-ին։ Հայկական դատարանը պաշտօնապէս կոչուած է Հին Խրիմի քաղաքային խորհուրդ։ Վերջինս ունեցած է դատական եւ ոստիկանական իրաւունքներ, գործերը վարած է հայերէն, ժողովուրդի նախնի օրէնքներու եւ սովորութիւններու համաձայն։ Խորհուրդը կազմուած է քաղաքի հայ համայնքի երեք ներկայացուցիչներէն՝ երեք տարի անգամ մը տեղի ունեցող ընտրութիւններու միջոցով։ Հայ համայնքը ընտրած է նաեւ քաղաքապետ։ 

19-րդ դարու վերջին քառորդին Սիմֆերոփոլի, Եւփաթորիոյ եւ Թէոդոսիոյ տնտեսական նշանակութեան բարձրացման զուգահեռ՝ Սուրխաթի դերը անկում կրած է։ Հայերը սկսած են տեղափոխուիլ այլ քաղաքներ, 1902-ին այնտեղ բնակած է ընդամէնը 410 հայ։ 

Հին Խրիմի հայ համայնքը 1991-1992-ին սկսած է վերականգնուիլ։ 1994-ին, ձեռնարկուած են Ս.Խաչ վանքի համալիրի վերանորոգման աշխատանքները, որոնք աւարտած են 1998-ին։

(Ե. մաս – շարունակելի)

Յօդուածի Ա., Բ., Գ. եւ Դ. բաժինները կարդալ հոս՝

http://www.horizonweekly.ca/news/details/33917

http://www.horizonweekly.ca/news/details/34052

http://www.horizonweekly.ca/news/details/34284

http://www.horizonweekly.ca/news/details/34380