Մուրատ Պելկէի «Հայերը գրականութեան մէջ» թրքերէն հատորը

Մուրատ Պելկէի «Հայերը գրականութեան մէջ» (Edebiyatta Ermeniler 2013, 252 էջ) հատորը կ՚ամփոփէ յայտնի մտաւորականին այս նիւթին շուրջ նախապէս գրած ծաւալուն յօդուածները (2006-2007 թուականներու միջեւ հրատարակուած «Պիրիքիմ» հանդէսին մէջ), որոնց աւելցուած են նորերը։ Պելկէին մասին խօսելու առիթը դեռ պիտի ներկայանայ, սակայն այժմէն կարելի է ըսել, թէ հայերու (եւ առհասարակ երկրի փոքրամասնութեանց) հանդէպ իր մշտական հետաքրքրութեան ցոլացումն է այս գիրքը, իբր այդ՝ ոչ պատահական հրատարակութիւն մը։

Մեծ Եղեռնի, օսմանեան շրջանի հայոց վերաբերեալ հետազօտութիւններ, գրական ստեղծագործութիւններ, թարգմանական թէ հեղինակային գիրքեր բազմաթիւ են այսօր Պոլսոյ գրախանութներուն մէջ։ Ճշմարտութիւնը վեր հանող հրատարակութիւններու առընթեր դեռ կան անշուշտ զայն յամառօրէն ուրանալ, ծածկել փորձողներ ալ։ Մուրատ Պելկէի աշխատութիւնը բազմատարր, այլատեսակ այս գիրքերու շարքին կը բանայ նոր ակօս մը, քանի որ հրատարակութեանց այսքան հսկայական թէզին վրայ տակաւին ուսումնասիրութեան կարօտ կը մնայ գրականութիւնը։

Թուրք գրականութեան մէջ հայ կերպարներուն տողանքցքը եւ հայկական հարցին արծարծումը կը կազմեն այս գիրքին հէնքը։ Մեծ Եղեռնէն առաջ ու յետոյ։ Թէեւ ըստ հեղինակին հայկական հարցին միջազգայնացումը, երկրի օրակարգին բազմիլը վերջին շրջանի (ԺԹ դարավերջ) օսմանեան գրականութեան մէջ համապատասխան արձագանգ մը չէ գտած եւ գրողները այս նիւթին նկատմամբ առանձնակի վերաբերում մը չեն ունեցած, քանի որ Կ. Պոլսոյ մէջ հայ-թրքական հակամարտութենէն աւելի կար ներդաշնակութիւն մը։

Պելկէ նախ կը խօսի օսմանեան գրականութեան մեծագոյն անուններէն մէկուն՝ արձակագիր Ահմետ Միտհաթ էֆենտիին մասին (անուն մը, որ կը հոլովուի նաեւ շրջանի հայ մամուլին մէջ)։ «Միւշահետաթ» (1891) վէպը ամբողջութեամբ կը պատմէ հայերը։ Գլխաւոր կերպարներն են երիտասարդ ու գեղեցիկ Սիրանոյշն ու Աղաւնին, անբարոյ Գառնիկը։

Այնուհետեւ կը յիշատակէ Շեմսետտին Սամին, Նամըք Քեմալը, Սամի Փաշազատէ Սեզային, Միզանճը Մուրատը, Ռեճաիզատէ Էքրեմ պէյը, Նապիզատէ Նազըմը, Հալիտ Զիյան, Մեհմետ Ռաուֆը, որու 1915-ին տպագրուած «Վիոլեթ» վէպը դրական գիծերով կը ներկայացնէ հայ ընտանիք մը, Հիւսէյին Ռահմին։ Պելկէ այս բոլորէն դուրս կը դնէ Էօմէր Սէյֆեթթինը, որու մօտ կը գտնուին հայերու դէմ թշնամանքի, ատելութեան վաղ շրջանի նմոյշները։ Պելկէ կ՚ըսէ, թէ Սէյֆեթթինը կարելի է դասել հանրապետական շրջանին (1923-էն վերջ) ակնյայտ դարձած ազգայնական նոր շարժումի մը առաջնորդներէն մին, Հալիտէ Էտիպին ու Եաքուփ Քատրիին հետ։ Այս այդ շրջանն է, երբ փոքրամասնութիւններուն ու օտարներու դէմ ատելութիւնը պիտի բարձրանար իր գագաթնակէտին։

Երիտթուրք մը ըլլալով հանդերձ, Իթթիհատ եւ Թերաքքի կուսակցութեան ընդդիմադիր գործիչ մըն է Պեքիր Ֆահրի, որ 1910-ին Կ. Պոլսոյ մէջ հրատարակած է վէպ մը՝ «Ժէօները»։ Իր ճակատագիրը նման է մեր կարգ մը հայ գրողներուն, գործիչներուն. համիտեան բռնատիրութեան տարիները ան անցուցած է Եգիպտոսի մէջ եւ սահմանադրութեան վերահռչակումէն ետք միայն վերադարձած է Կ. Պոլիս։ Ընդդիմադիր երիտթուրքերու առօրեայ կեանքն է որ կը պատմուի այս վէպին մէջ, ուր բազմաթիւ ակնարկներ կան հայերու մասին ալ։ Ինչպէս օսմանեան շրջանի այլ գործերուն մէջ, այստեղ եւս հայերուն գոյութիւնը, անոնց ներկայութիւնը հարց, խնդիր մը չէ, այլ մաս կը կազմէ առօրեային։ Նոյնիսկ աքսորավայր դարձած Եգիպտոսի մէջ:

Հետաքրքրական է կարդալ Հալիտէ Էտիպի մասին, տեսնել տարիներու ընթացքին իր մէջ կատարուած փոփոխութիւնները. Ատանայի կոտորածի վաղորդայնին սիրտ փարատող յօդուած մը ստորագրած հեղինակը («Կ՚ուզեմ մէկ մէկ բաժնել տխրութիւնը բոլոր անոնց, որոնք այս կոտորածի ընթացքին թաղեցին իրենց սիրելիները։ Յանուն այն ցեղին, որու մէկ անդամն եմ, կարիքը կը զգամ հոգւոյս արտասուքով արտասուելու մեծ ու փոքր, անճար շիրիմներուն առջեւ ծնրադիր»), հայերու տեղահանութեան դէմ ձայն բարձրացնող, Սուրիոյ անապատներուն վրայ հայ որբերու իսլամացման դէմ բողոքող կինը, տարիներ վերջ պիտի դառնար մէկը, որ կ՚ըսէ. «Կը սիրէի խեղճ ստրուկ հայը նոյնիսկ երբ կ՚ըմբոստանար մեզի դէմ, սակայն փոքր բան մը՝ երբ կը ծառայէր անգլիացիներուն» (Էտիպին թրքերէնը ունի զարտուղութիւններ, թարգմանեցի այնպէս, ինչպէս բնագրին մէջ է)։

Հանրապետական շրջանի թուրք հեղինակներու կարգին կը հանդիպինք մարդոց, ինչպէս Միթհաթ Ճեմալ Քունթայն է, որոնց ազգայնականութիւնը ֆաշականութեան երանգ մը ստացած է ալ։ Եւ անշուշտ թիրախը միայն հայերը չեն. յոյները, ներքին ու արտաքին թշնամիները կը ստանային իրենց բաժին ինկած ատելութիւնը։

1960-ականներուն նիւթը վերստին կը բացուի։ «Մեղաւոր»ները թուրք գրականութեան երեք Քեմալներն են՝ Քեմալ Թահիր, Օրհան Քեմալ ու Եաշար Քեմալ։ Կը պատմեն քաղքենի հասարակութեան մը ստեղծուիլը՝ ի հաշիւ տեղահանուած հայերու ունեցուածքին՝ կալուածներուն, արտերուն, ոսկիներուն եւ… կանանց։ Կը կարդանք գիւղացիներուն վկայութիւնը, թէ ինչպէս այս կամ այն բարձրաստիճան անձը, կրօնաւորը զինքը մղած է սպանելու հայերը։ Օրինակ, Իսմայիլ աղա իր բարեկամ Օննիկը կ՚ազատէ զինքը սպանել ուզող գիւղացիներու յարձակումէն։ Վերջիններուս առաջնորդն է խօսողը. «Տո՛ւր ինծի հայը, պէտք է սպանեմ զայն։ Դրախտ պիտի երթամ։ Այս հայն ալ երբ սպանեմ իմ թիւս պիտի լրանայ, դրախտ պիտի երթամ, ինծի յանձնէ զայն ու բարիք մը գործէ։ Ես զինքը գնեցի Ռըզայէն» (Եաշար Քեմալ, «Փոքրիկն Ոչոք Ա»)։ Յայտնի է, որ եղած է դրախտին արժանանալու համար սպաննուելիք հայերու նուազագոյն քանակ մը։

Պեքիր Ֆահրիի «Ժէօներ»ին հետ որոշ նմանութիւն ունի Ռեֆիք Հալիթ Քարայի «Աքսոր» վէպը։ Հերոսը՝ Հիլմի էֆենտի, Ա աշխարհամարտի եւ քեմալական շարժման վաղորդայնին որպէս աքսորական կը ժամանէ Պէյրութ, ուր կը հանդիպի Կիլիկիոյ իրենց բնավայրէն դեռ նոր աքսորուած հայերուն։ Պելկէ կը գրէ, որ այս ստեղծագործութեան մէջ Միջին Արեւելք հաստատուած հայերուն ու թուրքերուն միջեւ սուր թշնամանք մը չի նկատուիր։ Ըստ իրեն, Քարայ լաւ դիտող մըն է եւ եթէ ճշմարիտ են իր գրածները, ապա «տարիներէ ի վեր շարունակուող ուրացումի քաղաքականութիւնը երկու կողմերու մէջ ալ աճեցուցած է թշնամանքը, հետեւաբար սխալ չ՚ըլլար ենթադրել, թէ ներկայի կացութիւնը աւելի դժուար է այդ ժամանակուընէ»։

Այս հրատարակութեան մէջ Պելկէին նպատակը չէ եղած գեղարուեստական քննութեան ենթարկել արձակ կամ չափածոյ ստեղծագործութիւնները։ Ան փորձած է ի յայտ բերել, դասակարգել այն գիրքերը, որոնք կը ջանան հայկական ողբերգութիւնը հասկնալ, պատմել, տեսնել եւ ընդհակառակը՝ այն գիրքերը, որոնք կ՚ուրանան, կ՚անտեսեն, կ՚աղաւաղեն, հետեւաբար կատարուածը արդարացնել կը ջանան։

Պելկէի դիտարկմամբ, թուրք գրողները որեւէ ազգի, այս պարագային՝ հայերու հանդէպ իրենց մօտեցումը կը ճշդեն այն կեցուածքով, զոր վերջիններս կ՚որդեգրեն թուրքերուն նկատմամբ։ Եթէ հայը լաւ աչքով կը նայի՝ ուրեմն «լաւ հայ» է, եթէ ոչ՝ ուրեմն հակառակը։ «Ինչո՞ւ հայը չի սիրեր արդեօք մեզ». հարցում մը, զոր իրենք իրենց կ՚ուղղեն հազուագիւտ հեղինակներ միայն։

Հանրապետութեան առաջին տարիներուն գրողները հայկական կոտորածներուն մասին կը նախընտրէին լռել։ Թէեւ ատեն ատեն ծածուկ ակնարկութիւններ կ՚ըլլային։ Երեք Քեմալները, որոնց մասին կը խօսի Պելկէ իր գրքին մէջ, նիւթին շուրջ կը սկսին խօսիլ աւելի բացայայտ կերպով։ Անոնք մատնանիշ կ՚ընէին հարց մը, զոր կը ջանար մոռացութեան յանձնել պետական, պաշտօնական գաղափարաբանութիւնը։ Միաժամանակ կ՚ուզէին լոյսին բերել այդ իրադարձութեանց հետեւանքները ժամանակակից Թուրքիոյ հասարակութենէն ներս. դրամատիրութեան անդրանիկ կուտակումները ինչպէ՞ս գոյացան, քաղքենի դասակարգը ինչպիսի՞ ճամբայ մը անցաւ եւլն.։ Ի մի բան, նշեալ ժամանակաշրջանի գրողները, այսինքն 50-60-ականներուն, հարցը կը քննէին աւելի ընդարձակ դիտանկիւնէ մը։ Իսկ ներկայի հեղինակները, որոնք կը գիտակցին հայերու դէմ կատարուածին ահագնութեան, կը գրեն վէպեր ու կը ստեղծեն կերպարներ, որոնք ո՛չ թէ զիրար կը սպաննեն, այլ կ՚ապրին միասնաբար։ Այս տեսանկիւնէ, Մուրատ Պելկէ առանձնացուցած է Էլիֆ Շաֆաքին վէպը՝ «Ստամպուլի սրիկան»։

«Հայերը գրականութեան մէջ» անտես չ՚ըներ նաեւ քիւրտ հեղինակները։ Պելկէ կը գրէ, թէ որոշ քրտական շրջանակներու կարծիքով 1915-ը թուական մըն է, երբ թուրքերը կոտորած են հայերը։ Ասկէ աւելին չեն ըսեր անոնք, մինչդեռ, ինչպէս կը յիշեցնէ Պելկէ, քրտերն են նաեւ պատճառը որ հայկական հարցը նման ողբերգական տարողութիւն մը ստացած է։ Վերջին քառասուն տարիներու իրենց ոդիսականը ոմանց նետած է ազգայնականութեան գիրկը, միւս կողմէ սակայն ստեղծուած է մտաւորականութիւն մը, որ կը ջանայ անցեալը հասկնալ իր ողջ ճշմարտութեամբ։ Վերջին դասակարգի մարդիկը խեղճացան, յայտնուեցան տուժողի դիրքին վրայ ու սկսան սիրով մօտենալ բոլոր տուժածներուն, խեղճերուն, մանաւանդ անոնց, որոնք տուժած էին, խեղճացած էին իրենց նախահայրերուն պատճառով։

Պելկէ իր գիրքին մէջ քանիցս կը գործածէ «ուրացող» մակդիրը բնորոշելու համար այն հեղինակները, որոնք առհասարակ կը մերժեն ո՛չ թէ կատարուած ցեղասպանութիւնը, այլ՝ հայկական կոտորածներու փաստն իսկ։ Հեղինակը կը նշէ, թէ նման իմաստով ուրացում մը, մերժում մը նոր երեւոյթ մըն է գրականութեան մէջ, քանի որ անցեալին ամէն ոք գիտէր պատահածները, պատմական ճշմարտութիւն մըն էր ատիկա։

Աւարտելէ առաջ հարկ է անդրադառնալ նաեւ գիրքին երկու յաւելուածներէն առաջինին, որ կը ջանայ պատասխանել հետեւեալ հարցումին՝ ի՞նչ էր 1915-ը։ Ցեղասպանութի՞ւն, կոտորա՞ծ, ազգային մաքրագործո՞ւմ։ Պելկէ գիրքին մէջ չի գործածեր «ցեղասպանութիւն» բառը, դէպքերը բնորոշելու համար կը գործածէ թուրք հեղինակներուն անցեալին գործածած բառը՝ «կոտորած»։ Այս եզրին գործածութիւնը սակայն մերժելու համար չէ կատարուածին իսկական բնոյթը։ Պելկէ այս իմաստով նման է մեր այն մտաւորականներուն, որոնք «ցեղասպանութիւն» բառին տեղ կը նախընտրեն «Աղէտ»ը, «Մեծ եղեռն»ը, բառեր, որոնցմով վերապրողները անցեալին որակած էին անպատմելին։ Այս յօդուածով Պելկէ կը յայտնէ, թէ հայկական կոտորածներուն տեղեակ դարձած է մանուկ հասակին (պետք է գիտնալ, թէ ան թոռն է 1915-ին Չանկըրիի կառավարիչ դարձած Ասաֆին։ Վերջինս աշակերտն էր Տիրան Քելեկեանին եւ Չանկըրիի աքսորավայրին մէջ յաճախ կը մէկտեղուէր իր ուսուցչին հետ։ Այս հանդիպումներէն մէկուն ներկայ գտնուած էր նաեւ Պալաքեան, որու վկայութիւնները կարելի է կարդալ «Հայ Գողգոթան»ի մէջ)։ Ցեղասպանութիւն եզրը լսելէ վերջ ալ դէպքերը զետեղած էր այդ խորագրին տակ (նոյնիսկ համիտեան ջարդերը)։ Ան կը գրէ, թէ միջազգային իրաւունքի տեսակէտէ 1915-ը կարելի է ամփոփել այն շրջանակէն ներս, զոր գծած էր Լեմքին։ Մնացեալը (կոտորած, ազգային մաքրագործում եւլն.) զուրկ է իրաւական հիմքէ։

Մուրատ Պելկէ այս գիրքով կը բանայ նոր ակօս մը, եւ այս հանգամանքը ներելի կը դարձնէ իր բոլոր թերութիւնները։ Գրականութիւնը անկոխ գետին մըն է դեռ այս առումով։ Տակաւին չենք գիտեր, թէ ինչեր կան թուրք գրականութեան մէջ առհասարակ հայերու եւ ի մասնաւորի Հայոց ցեղասպանութեան վերաբերեալ։ Եւ թէ ԺԹ դարավերջին մեր գրականութիւնը ազդուա՞ծ է իրենցմէ, կամ ազդա՞ծ է անոնց վրայ։ Վստահաբար թուրքերն ալ պիտի ուզէին գիտնալ, թէ հայեր ինչպէս գծած են թուրքին կերպարը իրենց գրականութեան մէջ։ 1915-էն առաջ եւ յետոյ։
Յայտնի է, որ դեռ շատ ընելիքներ ունինք այս ասպարէզին մէջ։

ՍԵՒԱՆ ՏԷՅԻՐՄԵՆՃԵԱՆ

Իսթանպուլ