ՎԱՀԷ ՕՇԱԿԱՆ՝ «ԻՄ ՍԻՐԵԼԻ ՍՓԻՒՌՔՍ»

Գառնիկ Աւ․ Ք․ Գ․

Գ․3- «Մտքի Վիճակ»

Վ․ Օշական սփիւռքեան «մտքի վիճակ»ը տեսած է «կեդրոնաձիգ եւ կեդրոնախոյս մղումներ»ու «աքցան»ին մէջ (ՍՏՀ), ուրկէ դէպի դուրսն ու հեռուն կեդրոնախուսումին (նախապէս փորձեցի ըսել, թէ տարակարծիք եմ «կեդրոնախոյս» բառին ամենակիրառելիութեան, այսինքն՝ բառը նոյն նշանակութեամբ գործածելի չէ բոլոր ժամանակներուն համար․ չկրկնեմ ըսածս) հանդիպող առաջին տարրը՝ օտարի եւ օտարութեան գաղափարներն են։
«Օտար» բառին համար ըսած է, թէ «բազմիմաստ» է, ուրեմն՝ «օտարութիւն»ն ալ։ «Օտար»ին իբրեւ հոմանիշներ է տուած՝ «այլ», «ուրիշ», «միւս» «տարբեր» բառերը, առանց ասոնց միջեւ եզրաբանական զատորոշում մը գէթ նշելու։ «Բազմիմաստ»ով հասկցած է թէ՛ յղացքներ, եւ թէ՝ «ամբողջ ապրումներու բազմութիւն»ը, որ «օտարութիւն» բառին հետ կը զգացուի, բայց չի հասկցուիր (ՃԽ)։ Սփիւռքեան զգայնութեան մէջ, «օտար», ինչպէս «օտարութիւն» «յղացքները անսահմանելի բառեր են», քանի որ «չունին իրենց հականիշը» (նոյն)։ Անշուշտ այս վերջին պնդումին կարելի է հակառակիլ՝ բառարանային պատասխան մը տալով։ Այսինքն՝ ըսելով, թէ «օտար»ը այն է, որ ընտանի չէ, բնիկ չէ, ազգային չէ, հարազատ չէ, զուտ, բուն, իսկականօրէն հայկական չէ․ նոյնպէս «օտարութիւն»ը՝ անընտանիութիւն, անբնիկութիւն, անազգային լինելութիւն, անհարազատութիւն, խառնութիւն, խորթութիւն ու անիսկականութիւն։ Սակայն մտաւորականը այսքան տարրական բաները գիտէր։ Ան խորհած է, սփիւռքեան զգայնութիւնը մեր փորձառութեան մէջ բոլորովին այլ, աննախընթաց բնոյթով է, որ չունի «ան-օտարութեան ապրումը կամ յղացքը» (նոյն), եւ «կեանքի էութիւնը» կ’ընկալէ որպէս օտարութիւն, այլութիւն, ուրիշութիւն, անհարազատութիւն, բայց ոչ՝ այլասերութիւն, ոչ՝ ստորադաս էութիւն» (նոյն)։ Գրած է․ «Մարդկութիւնը կը բաղկանայ օտարներէ, որոնք կ’անգիտանան իրենց օտարութիւնը» (նոյն)։

Վ․ Օշական օտարի եւ օտարութեան գլխաւոր երկու ընկալում ունեցած է․

1.- Phsycologique առումով հոգեբանական։ Գրած է․ «Իմ պատանի զգայնութեանս մէջ, օտարութեան ապրումը, անգլիական ցեղի գաղափարը եւ անհասանելի, գերադաս ուժի մը բռնութեան տակ ճնշուած ըլլալու գիտակցութիւնը` նոյնացած էին, կազմած տեսակ մը գերադիր հեղինակութիւն մը, որ այնքան համապարփակ էր, որ աստուծոյ համար իսկ տեղ չէր մնացած մէջս։ Եւ ընտանեկան սեղմ շրջանակին մէջ, ամենակարող ու ամենագէտ աստուծոյ մը տեղը եկած գրաւած էր հայրս։ Այսպէս էր, որ օտարութեան զգացումը վերածուեր էր շատ բնական, ընտանեկան յարկի մը բաղկացուցիչ տարրերէն մին, եւ որուն դէմ բոլորովին անիմաստ էր պայքարիլ» (նոյն)։

Այս մէջբերումէն ի՞նչ իմանալ։

Ինք ծնած էր օտարութեան մէջ՝ Ֆիլիպէ (Պուլկարիա)։ Տակաւին մանուկ՝ ծնողքին հետ փոխադրուած էր Նիկոսիա (Կիպրոս)․ զգայարանքներուն եւ ուղեղին բողբոջիլը՝ տան ու Մելքոնեան վարժարանի մթնոլորտներուն մէջ, որոնք այս օրերու հրապուրիչ բառով՝ «հայաշունչ» էին։ Պատանի էր՝ ծնողքին հետ Երուսաղէմ (Պաղեստին) անցած էր, ուր անգլիական բարձրագոյն վարժարան մը յաճախած եւ աւարտած էր։

Երուսաղէմեան տարիներուն է, որ օտարութեան «ապրում»ը եւ «անհասանելի, գերադաս ուժի մը բռնութեան տակ ճնշուած ըլլալու գիտակցութիւնը» նոյնացած են իր պատանեկան հոգիին մէջ: Նոյնացումը՝ որովհետեւ թէ՛ օտարութեան բիրտ ապրում մը, եւ թէ՛ բռնութեան մը տակ ճնշուածութեան գիտակցութիւն մը նոյն «ցեղ»էն կու գային։ Երուսաղէմ պաղեստինցիներ եւ հրեաներ ալ կային, ու պատանին անոնց հանդիպած ըլլալու էր։ Բայց անդրադարձ չէ կատարած անոնց հետ օտարի եւ օտարութեան իր զգացումին եւ գիտակցութեան։ Չէ կատարած՝ քանի որ այն փորձառութիւնը իր մէջ չէր կազմած «տեսակ մը գերադիր հեղինակութիւն» մը, այնպիսին՝ որ «աստուծոյ համար իսկ» տեղ չձգէր։ Սակայն «աստուած մը» պէտք էր, եւ պատանիին «ընտանեկան յարկ»էն ներս՝ «աստուծոյ մը» տեղը զբաղեցուցած էր հայրը, եւ ատիկա «ապահովութեան զգացում մը» տուած էր։ Իսկ «ապահովութեան զգացում»ը լոկ ծածկոյթ մըն էր «անհասանելի, գերադաս ուժի մը բռնութեան», եւ իր կարգին՝ բռնութիւն մըն էր, բարձրորակ բռնութիւն մը, եթէ Վ․ Օշական պիտի արտօնէր, որ ըսեմ։

Այս խոստովանութիւնը օտարը եւ օտարութիւնը հիմնականօրէն մտածած է որպէս փորձառութիւն՝ ուր ոեւէ աստուծոյ տեղ չկայ։ Օտարը «աստուած մը» չունի, իսկ «օտարութիւն»ը՝ առանց «աստուծոյ մը» լինելութիւն է։ Պէտք է նշել, որ Վ․ Օշական, ինչպէս իր մէկ նամակին մէջ գրած էր, անդադար որոնեց աստուածներէն անդին Աստուածը։ Իր «Համբոյր» քերթողագիրքը այդ մասին է։ Եւ այն որոնումին նախնակէտը՝ հոգեբանական է։

2.- Երկրորդ ընկալումը գոյութենապաշտ հայեացքով իսկաբանական է։ Աւելի ճիշդ՝ գոյութենապաշտ այն փիլիսոփայութեան, որ գոյութիւնը կը նախադասէ իսկութեան (essence)։

Ինք մերժած է «օտար» յղացքին «ամէնէն ցած մակարդակի» իմաստը, իբրեւ «աւանդական կրաւորական ու սրտահեղձ երանգ», որ «ամէն պանդուխտ, գաղթական հայ»ու յղացքն է (ՍՀ)։ (Մէջբերումին «աւանդական»ը՝ անգիտակից փոխանցումն է, որմէ հրաժարեալ մըն էր ինք։ Տեղ մը պիտի խօսիմ աւանդութեան իր դրական հասկացողութեան մասին)։ «Իմաստի ամէնէն ցած մակարդակին» վրայ, օտարը «կը նշանակէ անձ մը (…) անբաղձալի, անհաղորդ, գրեթէ ստորադաս (գերադա՞ս) անձ մըն է (…) բայց նոյն ատեն ու ատոր համար՝ թշնամի մը, որովհետեւ ան “դուրսէն պարտադրուած օրէնք”ը կը խորհրդանշէ» (ՃԽ)։ Զինք համակողը՝ «զգաստ, արու նշանակութիւն»ն է բառին։ Եւ այս նշանակութիւնը կու գայ՝ նախ «ամէն ապրող էակ»ի զգացումէն, երբ ան կը նայի «անսահման, աստղազարդ եւ անհեթեթ տիեզերքին», ապա եւ՝ գիտակցումէն, թէ «մարդը իր էութեամբ իսկ օտար է ուրիշ մարդոց, իր ստեղծիչին եւ բնութեան՝ ուր շպրտուած է առանց ուզելու կամ գիտնալու» (նոյն): Եւ այս «զգաստ, արու նշանակութիւն»ը՝ «բնազանցական օտարութիւն» անուանած է»։ Բայց հետաքրքրականը այն է, որ այս անուանումը արագ ոստումով մը կցած է «սփիւռքցի ըլլալ»ուն։ Գրած է․ «Սփիւռքցի ըլլալ՝ կը նշանակէ այս բնազանցական օտարութիւնը ապրիլ ամէն վայրկեան, աքսորուած էութիւններու թագաւորութենէն» (նոյն)։ Իրաւ՝ մեծ ոստում մըն է։ Ի՞նչ կը թելադրէ։ Առաջնահերթաբար՝ աճապարանք մը՝ որ ձգտած էր սփիւռքահայ լինելութիւնը սահմանելու որպէս օտարութիւն։ Ապա, թելադրելու՝ թէ մարդը ըստ էութեան սփիւռքցի մըն է։ Եւ վերջապէս, թելադրելու որ սփիւռքահայ ըլլալը՝ նախ եւ առաջ մարդ ըլլալ է, եւ մարդկային լինելութեան խորագոյն փորձառութիւններուն ճանապարհէն անցնող մը ըլլալ է։

«Էութիններու թագաւորութենէն» բնութեան մէջ շպրտուածութիւնը բացատրած է իբրեւ աքսորուածութիւն։ Սակայն փութամ ըսելու, որ աքսորուածութիւնը իրեն համար չէ նշանակած սփիւռքայնութիւն, որովհետեւ «Սփիւռք» յղացքը անդր քան «աքսոր» երեւոյթ մը ըմբռնած է։ Ի տարբերութիւն «աքսոր»ին՝ «Սփիւռք»ը կ’առաջադրէ փիլիսոփայութիւն մը եւ բարոյական մը, որ կը ստանձնէ «բնութեան» մէջ «առանց ուզելու կամ գիտնալու» շպրտուածութիւնը, եւ ետ չի նայիր, անցելապաշտ չէ, այլ ապառնի հայեացք ունի, ապագայէն կը նայի ներկային։ Մինչդեռ «աքսոր»ը՝ միշտ ետեւ կը դառնայ եւ անցեալին կը ծառայէ։

Սփիւռքցին մարդն է, մարդը՝ օտարն է, որ իր գոյութենէն իր իսկութիւնը պիտի կերտէ, անդադրում անինքնացման մէջ՝ իր ինքնութիւնը պիտի կերտէ ամէն վայրկեան։ Այս ինքնակերտումը ոչ միայն անցեալի որոշ երեւոյթներուն հակադրուելով, այլ նաեւ՝ ժառանգեալ «իմաստութեան եւ փորձառութեան պահեստներ»ը վերաիմաստաւորելով։

Սփիւռքը վայրն է մարդերուն՝ որոնք կ’ապրին եւ կը գիտակցին, թէ օտարը եւ օտարութիւնը աւելորդութիւն չեն, ու ընդհակառակն՝ անհրաժեշտութիւն մը ինքզինք ճանչնալու որպէս օտար մը օտարութեան մէջ, ուստի՝ ինքզինք կերտելու որպէս օտար մը օտարութեան մէջ։

(Շարունակելի 5)