Սիմոն Զաւարեան՝ մարդն ու Դաշնակցական գործիչը

Ծնած է 1866-ին, Հայաստանի Լոռիի լեռնային, անտառուտ գաւառի Իգահատ գիւղը: Տարօրինակ գիւղ մը, որուն մէջ ռամիկ կամ շինական չկայ, բոլորն ալ ազնուական են:

Մանկութիւնը այդ գեղեցիկ միջավայրին մէջ անցընելէ յետոյ, կ’ուղարկուի Թիֆլիս՝ ռուսական միջնակարգ դպրոց, որ փայլուն կերպով աւարտելէ վերջ կը մեկնի Մոսկուայի հռչակաւոր Բեդրովգայի Պետրոսեան գիւղատնտեսական ճեմարանը, որ այդ օրերուն ռուս յառաջադէմ ու յեղափոխական երիտասարդութեան եւ ուսանողութեան ոստանն էր:

Ըմբոստ, տաքարիւն Սիմոն Զաւարեանը կը նետուի համառուսական շարժման ալիքներուն մէջ, կը դառնայ քարոզիչ մը, դեռ գրեթէ պատանի ու կը սիրուի իր ռուս ընկերներէն: Իր հետ էր Ռոստոմը, նմանապէս ուժեղ, ըմբոստ նկարագիր մը, աւելի ծանրաշարժ, նուազ վառվռուն ու կրակոտ, քան Սիմոնը: Երկուքը կը միանան գաղափարական ամենաջերմ եղբայրութեան կապերով, որոնք անխախտ կը շարունակուին մինչեւ վերջ: Շուտով երկուքը պիտի միանային նաեւ միւս հոյակապ հայ երիտասարդին եւ պիտի ստեղծուէր հայկական շարժման համբաւաւոր երրորդութիւնը:

Տոքթոր Զաւարեան, որ հանդիպած է Սիմոնին ուսանողութեան այն երջանիկ օրերուն, այսպէս կը գրէր «Դրօշակ»-ին մէջ, «Հայոց լեռներուն այդ հարազատ զաւակը, ինքզինքը կը զգար որպէս համաշխարհաքաղաքացի (գոզմոբոլիդ) եւ կը մերժէր ազգութիւնը»:

Այդ օրերուն այդպէս էր երիտասարդական մթնոլորտը, բայց այդ եռուն, աղմկոտ, զուարթ երիտասարդութեան մէջէն զատուեցաւ փոքրիկ խումբ մը, լուռ եւ մտածկոտ: Այդ խումբի մաս կազմողներուն աչքերը յառած էին դէպի հեռու հայրենիք: Անոնց սիրտը կը ցաւէր ու կը բաբախէր հարազատ ժողովուրդին համար: Անոնց ուղեղը միշտ միջոցներ կը հնարէր ազատելու այդ ժողովուրդը թրքական բարբարոսութենէն:

Անոնք մօտեցան գոզմոբոլիդ երիտասարդին, արթնցուցին անոր մէջ հայկական ոգին եւ վառեցին անոր մէջ Աստուածային կայծը:

«Այդ կայծը -կը շարունակէ Տոքթոր Յակոբ Զաւարեան- բոցավառուելով հրդեհեց անոր ամբողջ էութիւնը, ստիպեց ձգել ամէն բան, ընտանիք, երջանկութիւն, ասպարէզ, արծարծեց անոր մէջ սէր-սէր դէպի մարդը, սէր դէպի հարազատ ցեղը: Անսահման, ջինջ, գրեթէ մայրական սէր մը դէպի հայ ժողովուրդը»:

1889-ին Զաւարեան կ’աւարտէ Պետրոսեան Ճեմարանը եւ կը վերադառնայ հայրենիք: 1890-ին Թիֆլիսի տան մը մէջ հաւաքուած էին հինգ երիտասարդներ, բոլորն ալ խանդավառուած մէկ գաղափարով՝ տեսնել հարազատ ժողովուրդը ազատագրուած թրքական բարբարոս լուծէն:

Հակառակ անոր որ մեծ եւ ծանրակշիռ գործը մէկ անգամէն չի ծնիր, սակայն այդ սուրբ երրորդութիւնը շուտով ծնունդ առաւ: Հիմնադիրներուն շարքին էր Սիմոն Զաւարեան:

1890-ի վերջերուն, Զաւարեան Յովսէփ Արղութեանի հետ (Իշխան) մեկնեցաւ Տրապիզոն ուսուցչական պաշտօնով, նպատակ ունենալով մօտէն դիտել Թուրքիան, ուսումնասիրել տիրող կարգերը եւ հայ ժողովուրդին վիճակը: Ան ձերբակալուեցաւ ու յանձնուեցաւ կովկասեան իշխանութեան, որ զինք աքսորեց հարաւային Ռուսաստան, իր գաղափարական մեծ զինակիցին՝ Քրիստափոր Միքայէլեանի հետ: Անոնք իրարու կապուած մնացին մինչեւ մահ, թէեւ տարբեր ժամանակներով:

Առաջին օրէն, Զաւարեան եղաւ ապակեդրոնացման գաղափարի պաշտպանը, համոզուած տեղական ինքնավարութեան, ոչ միայն յեղափոխական շարժման, այլ քաղաքական, հանրային կեանքի մէջ:

1892-ին, երբ տեղի ունեցաւ Դաշնակցութեան անդրանիկ ընդհանուր ժողովը, ուր վերջնականապէս ընդունուեցաւ ապակեդրոնացման դրութիւնը Յովնան Դաւիթեանի պաշտպանութեամբ եւ աջակցութեամբ, Սիմոն Զաւարեան դարձաւ կուսակցութեան տիրական դէմքերէն մէկը: Անոր կեանքը սերտօրէն հիւսուեցաւ Դաշնակցութեան կեանքին հետ: Հետեւաբար անոր կենսագրութիւնը կազմել, կը նշանակէր Դաշնակցութեան պատմութիւնը գրել մինչեւ 1913՝ իր չարագոյժ մահուան թուականը:

Երբ հարցնէին իր կարծիքը այս կամ այն նոր ընկերոջ մասին, դրական ըլլալու պարագային կը պատասխանէր ըսելով «նուիրուած է», որ կը նշանակէր անձնուէր, հաւատարիմ, մաքուր, հայրենասէր, ազնիւ եւ անկաշառ նկարագիր ունեցող անձ է, որ չի կրնար ըլլալ ո՛չ փառամոլ, ո՛չ աթոռամոլ, ո՛չ գոռոզ, ո՛չ ցուցամոլ, ոչ ալ նիւթապաշտ, այլ՝ տոկուն,      չարքաշ, աշխատասէր, դժուար ճիգերու, մեծ զոհաբերութիւններու պատրաստ անձնաւորութիւն, որ կը հրաժարի կեանքի բոլոր հրապոյրներէն եւ լիովին իր անձը կը նուիրէ իր բազմատանջ ժողովուրդի դատին:

Իր քարոզած այս ընտիր յատկութիւնները պարզապէս անգործադրելի խօսքեր չէին ուղղուած ուրիշներու, այլ իր հաւատամքն ու համոզումը կը կազմէին, որ կը գործադրէր իր առօրեայ կեանքի ընթացքին ամենայն բծախնդրութեամբ՝ օրինակ դառնալով ազգի բոլոր սերունդներու նուիրեալներուն:

Մասնագիտութեամբ գիւղատնտես էր: Քանի մը կարեւոր ուսումնասիրութիւններ հրատարակած է Կովկասի մէջ, տպագրուած ռուսերէնով եւ գնահատուած ամբողջ Կովկասի մէջ:

Կը սիրէր գիւղը, բնութիւնը եւ յատուկ հոգատարութիւն կը ցուցաբերէր հայ չարքաշ գիւղացիին:

Պտոյտներ կ’ընէր գաւառներու մէջ, գիւղատնտեսի եւ միանգամայն յեղափոխական քարոզիչի պտոյտներ էին: Այս պտոյտները իրեն դիւրութիւն կու տային մօտէն տեսնելու, ուսումնասիրելու հայ աշխատաւոր ժողովուրդին տրամադրութիւնները եւ մտցնելու Դաշնակցութեան գաղափարը գիւղական առաջնորդող շարքերու մէջ:

Ինքնատիպ էր յեղափոխական քարոզչութեան մէջ, ոչ մի կեղծիք, ոչինչ շինծու, ոչինչ դերասանական:Կը խօսէր Հայ Դատին եւ հայկական շարժումին մասին, հաւատացած էր, որ կռուիլը վերջ ի վերջոյ աւելի արդիւնաւէտ է, աւելի օգտակար, նուազ քանդող ու կորստաբեր, քան չկռուիլը, եւ հարուածող չարիքներուն դիմադրելով, հայ ժողովուրդը աւելի քիչ զոհեր կու տայ, քան չդիմադրելով ու համակերպելով:

Կիլիկիան Զաւարեանը կը հետաքրքրէր որպէս գործունէութեան վայր, ուստի պէտք էր ուսումնասիրել ժողովուրդը իր հոգեկան եւ ֆիզիքական կարելիութիւններով:

1904-ի աշնան «Սիմոն Զաւարով» անունով որպէս ռուս տնտեսագէտ պետական պաշտօնեայ կը ժամանէ Կիլիկիա, Խանասորի Վարդանի հետ:

Կը շրջագայի Ատանա, Մարաշ, Մերսին, Իսքէնտերուն, Չորք Մարզպան եւ Այնթապ, միշտ քարոզելով, ուսումնասիրելով եւ փորձելով կազմակերպել ժողովուրդը, նախատեսելով գալիք վտանգները, առանց անտեսելու իր մասնագիտական պաշտօնը որպէս տնտեսագէտ (հողը, կլիման, եւ տեսակաւոր ցանքի կարելիութիւնները):

Վարդան 4-5 ամիս Այնթապ կը մնայ, իսկ ինք կը շրջագայի քաղաքները եւ գիւղերը ու կը յանգի այն համոզումին,  որ հայ բնակչութիւնը մեծ տարածութեան վրայ ցրուած ըլլալով, շատ մը գիւղերու մէջ խառն թուրքերու, քիւրտերու եւ չէրքեզներու հետ կ’ապրի, իսկ զուտ հայաբնակ շատ մը գիւղեր շրջապատուած են այս ազգերով, ու թէեւ հայութեան որպէս ուժ կազմակերպման գործը այդ օրերուն կարելի չէր, բայց հետագային կարելի կրնայ ըլլալ: Հակառակ իր այս համոզումին, ան կը շարունակէ աշխատանքը կարելիութեան սահմաններուն մէջ:

Կ’անցնի Պէյրութ, հոն երիտասարդ խանդավառ ուսանողութիւնը կը կազմակերպէ հիմնելով Զաւարեան Ուսանողական Միութիւնը, որ մինչեւ օրս կը գործէ:

1905-ին երբ կը սկսին հայ-թաթարական կռիւները, Վարդան ստիպուած կը վերադառնայ Կովկաս:

Զաւարեանն ալ երկար չի մնար Լիբանան, կը վերադառնայ Կովկաս-Թիֆլիս, ուր դարձեալ կը նետուի աշխատանքի, որպէս ղեկավար եւ «Յառաջ» թերթի խմբագիր, բայց կարճ ժամանակուայ համար:

1908-ին, երբ հայերու դէմ հալածանքները կը սկսին, կ’անցնի Պոլիս, ուր կը շարունակէ իր ղեկավար պաշտօնը:

Պոլիսը ժամանակաւոր կայան մըն էր, Զաւարեանի սիրտը Արեւմտահայաստանի խորքերն էր: 1909-ի աշնան կը հասնի Մուշ, ընդհանուր տեսուչի պաշտօնով կը գործէ Մուշի, Սասունի, Տարօնի ազգային բոլոր դպրոցներուն մէջ, բժիշկ Յակոբ Զաւարեանի հետ, որ մինչ այդ անցեր էր առատութեան ու պերճանքի մէջ, շրջապատուած ամէն տեսակ յարմարանքներով, վայելած քաղաքակրթութեան բոլոր բարիքները, այժմ մղուած պարտքի զգացումէն, ամենաբուռն հայրենասիրութեան հաւատամքով՝ նետուեր էր Զաւարեանի հետ յօժարակամ Հայաստանի լքուած խորքերը, ուր չկային ո՛չ նիւթական, ո՛չ իմացական քաղաքակրթութեան նշոյլներն անգամ, ուր մեր ժողովուրդը ապրած է ամբողջ տարիներ ամէն տեսակ զրկանքներու մէջ, առանց տաքուկ բնակարանի ու սնունդի… մէկը ուսուցիչ ու քարոզիչ, միւսը՝ բժիշկ, անհուն սիրող ու կարեկցանքով երկու նուիրուածներ, անձնազոհ սպասաւորները կը դառնան թշուառութեան մէջ կորած հարազատ իրենց ժողովուրդին:

Զաւարեան երկու տարուան տքնաջան աշխատանքով այդ շրջաններու դպրոցներուն թիւը կը հասցնէ 68-ի, իսկ աշակերտութեան թիւը՝ 2525, որոնցմէ 1827-ը մանչ, իսկ 698-ը՝ աղջիկ: Ուսուցիչներուն թիւը կը հասնի 112-ի: Սասունը, զորօրինակ, ունեցած էր 9 դպրոց, 200 երկսեռ աշակերտներով:

Մուշի մէջ կը հիմնէ մօտ 3000 գիրքերով գրադարան մը, իսկ Տարօնի մէջ ուսուցչական գրադարան մը, 1500-է աւելի գիրքերով եւ 500-է աւելի օրինակներով, գրադարաններ կը հիմնէ կեդրոնական զանազան վայրերու մէջ, որոնք, սակայն, 1915-ին հրոյ ճարակ դառնալով մոխիրի կը վերածուին թուրք «քաղաքակիրթ» ամբոխներու ձեռքով, այն թուրքը, որ այսօր մեր գրաւուած հողերուն վրայ նստած, ամբողջ աշխարհին արդարութեան, հաւասարութեան եւ մարդկային իրաւունքներու դասեր կու տայ:

Կարդալով Զաւարեանի գրած շրջաբերականները ուղղուած դպրոցներու տնօրէնութիւններուն, կը տեսնենք թէ ան, առանց չափազանցութեան, կը կատարէր կրթական նախարարութեան մը գործը, անհաւատալի է որ անձ մը միայն այսպիսի յանդուգն ու վիթխարի ծրագիր մը մշակած ըլլար, առանց պետական պիւտճէի, ապաւինելով միայն ժողովրդական լումաներուն: Յառաջադէմ երկիրներու մէջ այսպիսի ընդարձակ ու բարդ գործ մը ղեկավարելու համար անհրաժեշտ է ունենալ տասնեակ քարտուղարներ եւ օգնականներ:

Զաւարեան այս հսկայ գործը կը տանէր մէկ օգնականով միայն, իրեն պէս անխոնջ ու անդուլ եւ յատկապէս իրեն պէս սակաւապէտ՝ Մատթէոս Բզնունին, որ անձնապէս կը պատասխանէր ամէն նամակի եւ դիմումի, բացի ընթացիկ իր աշխատանքներէն:

Զաւարեանի համար մարդու մեծագոյն արժէքը միայն ծառայութեան մէջ կը կայանար:

Զաւարեան գիտական մտքի տէր ըլլալով, յատուկ կերպով կը հետաքրքրուէր իր շուրջիններով եւ բծախնդրօրէն կը հետեւէր առօրեայ բոլոր մանրամասնութիւններուն, ըլլան անոնք քաղաքական, տնտեսական, ընկերային, կրթական, մշակութային, ազգային եւայլն: Երեւոյթները գիտականօրէն կը վերլուծէր: Անոր շարք մը ուսումնասիրութիւնները անտիպ մնացած են: Իր ապրած չափազանց համեստ կեանքով շրջապատը զինք նմանցուցած էր Յիսուսի, եւ տուած զանազան ածականներ, ինչպէս՝ աշխարհիկ սուրբը, խառազանող Նազովրեցին, Տէրվիշը, Դաշնակցութեան խիղճը, Դաշնակցութեան առաքեալը, Զինուորը յեղափոխութեան եւայլն:

Կրթական գործին կողքին, Զաւարեան կը մտածէր գիւղացիին կեանքի բարելաւման, զարգացման եւ անոր երջանկութեան մասին:

Մուշ գտնուած օրերուն, ան նոր դրութեամբ փեթակներ կ’ընդհանրացնէ եւ մեղուաբուծութիւնը կը դնէ գիտական հիմքերու վրայ: Ան կը կրկնէր. «Մուշի գիւղացիին փեթակ մը կամ այծ մը նուիրելը, քաղաք մը շինել ըսել է»:

Հայերէնով գրած երկրագործական ուսումնասիրութիւնները շատ կարեւոր ըլլալով թարգմանուած են ռուսերէնի:

Կը շրջագայէր բոլոր գիւղերը, անտեսելով հեռաւորութիւնները, կը նօթագրէր բոլոր մարզերը՝ աշխարհագրական, տնտեսական, առողջապահական եւայլն…:

Յատկանշական էր Կէլիկիւզան իր այցելութիւնը, որուն մասին այսպէս կը գրէ. «Որքան որ Տալւորիկը ճանչցուած էր Սասնոյ սիրտը՝ իր անառիկ բարձունքներով, Կէլիկիւզանը սակայն Սասունի ոգին էր»: Փռուած Անտիոք լերան փէշերուն, դիմագրաւած էր փոթորիկներու ամէնէն ահաւորը, ո՞վ չէր ճանչնար կէլիկիւզանցի Շաքէն, հայոց աշխարհի Ժան Տ՛Արքը, որ դիւցազնական խոյանքով մը ինքզինք ապառաժներէն դէպի անդունդ նետած էր փրկելու համար հայ կնոջ պատիւը:

Գիւղի թեւերուն մէջ, փոքր սարատափի մը վրայ, հաստաբուն ընկուզենիներուն տակ ամփոփուած էր Տարօն Տուրուբերանի հերոսամարտի լուսապսակ պանթէոնը: Հոն կողք-կողքի կը հանգչէին թանկագին մասունքները դաշնակցութեան ազնուագոյն նահատակներուն: Առիւծասիրտ Աղբիւր Սերոբը ամուր գրկած էր զաւակը եւ երկու եղբայրները՝ Մխէն ու Յակոբը,  Ցրօնաց Պղտոյին հետ, որոնք ինկան նոյն դաւադիր կռուին մէջ, քովը Տարօնի ամբասիր առաքեալը՝ Հրայրը, անոր կողքին պոլսեցի Վահան Տողրամաճեանը ու նուիրական շարքը Դաշնակցութեան անձնուրաց «խոնարհ»-ներուն, որոնց ծնունդ տուած էր ռազմունակ Տարօնը: Սիփանի, Անտոքի, Նեմրութի վրէժխնդիր արծիւներն էին անոնք, գիսախռիւ առիւծները, որոնք իրենց կարմիր արիւնով թրջած այս սուրբ հողին տակ կը նիրհէին նահատակութեան աստուածային միւռոնով օծուն:

Կէլին սովորական գիւղ չէր, այլ սրբարան սրբութիւն սրբոց: Քաղցր ու միանգամայն տառապալից յուշեր կը կապէին զինք երկրի հողին: Սասունն իր կարօտը, Մուշը իր պայքարը տեսած էր: Զաւարեան ամէն ժայռէ քար մը, ամէն գերեզմանէ կտոր մը առած էր, յիշատակները մեր թանկագին մեռելներուն:

Հրայրն ու Վահան, Չաւուշն ու Սերոբ կ’ապրէին անոր հետ այդ նըշխարներով, Սիմոնի ընկերներն էին, ու զանոնք սեղմած իր կրծքին՝ նուիրական աւանդի մը պէս, որ վեր է ամէն սրբութենէ, միշտ կը թափառէր լեռնէ-լեռ, գիւղէ-գիւղ, քանի անգամ անցած էր այնտեղերէն, կարօտը սրտին ու քանի անգամ մանուկի պէս լացած:

1911-ին Զաւարեան կը վերադառնայ Պոլիս եւ կը շարունակէ իր նախկին պաշտօնները (ղեկավար եւ «Ազատամարտ» թերթի յօդուածագիր), առաւել Եսայեան վարժարանի մէջ ուսուցիչի պաշտօն կը ստանձնէ, չնչին ամսականով: Զաւարեան խնայողութիւնն ու ժուժկալութիւնը հասցուցած էր ծայրայեղ, աներեւակայելի աստիճանի մը, բացարձակապէս մերժելով ամէն տեսակի օգնութիւն որեւէ կողմէ: