Էթնիկ փոքրամասնութիւնների խնդիրը Թուրքիայում. զազա-ալևիներ

4-6 միլիոն կազմող զազաները կուրմանջիով խօսող քրդերից յետոյ Թուրքիայի երկրորդ ամենամեծ էթնիկ փոքրամասնութիւնն են: Նրանք ունեն իրենց լեզուն, մշակոյթը և բանահյուսութիւնը։ Զազայերէնը երրորդն է Թուրքիայում ամենաշատ խօսուող լեզուների թւում։

Թուրքիայի Հանրապետութեան վիճակագրութեան պետական ինստիտուտի կողմից 1962 թ. անցկացուած ընդհանուր մարդահամարը փաստում է զազաների՝ ճանաչուած էթնիկ խումբ լինելը: Այն նաև պարզում է, որ զազաների կէսը ալևի մուսուլմաններ են, իսկ մյուս կէսը՝ սուննի։

Ցաւօք, զազա համայնքի մասին միջազգայնօրէն քիչ բան է յայտնի: Զազաները մշտապէս եղել են անտեսուած և գրեթէ մոռացուած: Զազա համայնքից դուրս որոշ շովինիստական շրջանակներ նոյնիսկ հերքում են զազայի՝ որպէս առանձին էթնիկ խմբի գոյութիւնը։

Զազաները շուրջ չորս հազարամեակ ապրել են Անատոլիայի, Իրանի և Միջագետքի աշխարհագրական շրջաններում, ինչի մասին վկայում են շումերերէն, խեթերէն, աքքադերէն, ասորերէն, բաբելոներէն, պարսկերէն, արաբերէն, եբրայերէն, ուրարտերէն սեպագիր արձանագրութիւնները: Տուեալ աղբյուրները նաև փաստում են, որ այդ շրջաններում կիրառուել են զազա և զազանազ անուանումները:

Զազաները ներկայումս բնակւում են Թուրքիայի Հանրապետութեան արևելեան և հարաւարևելեան շրջաններում՝ Տիգրիս և Եփրատ գետերի երկու կողմերում: Նրանց բնակութեան ընդհանուր տարածքը կազմում է մօտաւորապէս 72,00 քառ. կմ։ Զազաները հիմնականում կենտրոնացած են եղել Բինգյոլի, Թունջելի (Դերսիմ), Դիարբեքիրի, Էլազիգի (Խարբերդ) և Երզնկայի շրջաններում: Այդ տարածքներում ապրող մարդկանց մեծամասնութիւնը զազա է, սակայն կան այլ քաղաքներ և գիւղեր, որտեղ միայն զազաներ են բնակւում։ Այդպիսի քաղաքներից են Սիվերեկը (Ուրֆա), Գերգերը (Ադիյաման), Վարտոն (Մուշ), Մութկին (Բիթլիս), Էրզրումը, Իմրանլին, Ղանղալը, Ուլաշը, Զարան (Սիվաս):

1925 թ․ Բինգյոլում, Էլազիգում, Դիարբեքիրում և 1937 թ․ Դերսիմում Թուրքիայի Հանրապետութեան կառավարութիւնը քաղաքական նկատառումներով ռազմական ուժով զազաներին աքսորեց իրենց քաղաքներից և գիւղերից։ Հազարաւոր մարդիկ ուղարկուեցին Անատոլիա, Կորումի կենտրոնական և արևմտեան շրջաններ, Թոքաթ, Քըրշեհիր, Կայսերի, Աքսարայ, Այդըն, Իզմիր և այլուր: Աւելի ուշ որոշ զազա ընտանիքներ վերադարձան իրենց հին բնակավայրեր, մինչդեռ զազա համայնքի այլ ներկայացուցիչներ մնացին այն քաղաքներում, ուր տեղափոխուել էին։ Վերջին 40-50 տարուայ ընթացքում տնտեսական և սոցիալական մի շարք պատճառներով զազա բնակչութեան մի մասը հաստատուել է մեծ քաղաքներում, ինչպիսիք են Ստամբուլը, Անկարան, Իզմիրը, Բուրսան, Ադանան, Մերսինը և այլն:

Զգալի թիւով զազաներ էլ նոյն նկատառումներով գաղթել և հաստատուել են Եւրոպայի մի շարք երկրներում: Առաւել լայն իմաստով կարելի է փաստել, որ զազաների համայնքը աւելի շատ կենտրոնացած է ոչ թէ Արևելեան Անատոլիայի հիւսիսարևմտեան հատուածում, այլ Գերմանիայում և Նիդեռլանդներում․ այս երկրներում զազաների համայնքը զբաղեցնում է շուրջ 40 հզ. քառ. կմ տարածք: Իսկ Թուրքիայի 81 նահանգներից միայն 11-ում կայ զազա բնակչութիւն: Այսպիսով՝ Թուրքիայի տարածքի 5 տոկոսը բնակեցուած է զազաներով:

Այսպիսի մեծածաւալ արտագաղթը բացասական ազդեցութիւն է ունեցել զազաների ազգային ինքնութեան պահպանման և նրանց որպէս առանձին էթնիկ խումբ դիտարկելու անհրաժեշտութեան վրայ:

Մինչև 2006 թ. Թուրքիայում տրուած վիճակագրութիւնը կասկածելի է թուրքական քաղաքականութեան պատճառով: Այդպիսի սոցիալական տուեալները քննելիս պէտք է հաշուի առնել, որ փոքրամասնութիւնների մասին տուեալները չեն հրապարակւում (վերջին մարդահամարը 1962 թ. է անցկացուել), իսկ ժողովրդագրական փոփոխութիւնները շատ են։

Վերջին տուեալներով (2006 թ․ մայիս)՝ Թուրքիայում հաշւում է մօտաւորապէս 11 միլիոն քուրդ բնակչութիւն, որի մէկ երրորդը զազաներ են: Աւելի քան 1.5 միլիոն զազա բնակւում է իր պատմական հայրենիքում, մօտ 1 միլիոնն էլ՝ Թուրքիայի արևմտեան շրջաններում: Բացի այդ՝ ենթադրւում է, որ 6 միլիոն զազաներից 700 հազարն էլ բնակւում է Սփիւռքում: Հաշուի առնելով այս թիւերը ու վիճակագրութիւնը՝ որոշ չափով տրամաբանական է դառնում, թէ ինչու թուրքական իշխանութիւնները չեն ճանաչում և հրապարակայնօրէն չեն խօսում այսպիսի մեծաթիւ համայնքի գոյութեան մասին: Կարելի է ենթադրել, որ նման մօտեցման գլխաւոր պատճառներից մէկը զազաների ու քրդերի ազգայնական շարժումներից խուսափելն է:

Այսպիսով՝ Թուրքիայի զազաների մասին խօսելիս պէտք է նկատի ունենալ, որ գործ ունենք պաշտօնապէս չճանաչուած էթնիկ խմբի հետ, որը չի դիտարկւում որպէս ազգային կամ կրօնական փոքրամասնութիւն՝ ներկայացուած որևէ ղեկավար իշխանութեան կողմից: Դա էլ աւելի զարմանալի է, երբ նկատի ենք ունենում, որ զազաների մեծամասնութիւնը յարում է իսլամական ալևիների աղանդին: Նոյնիսկ նրանց դաւանանքը՝ ալևիզմը, պաշտօնապէս չի ճանաչւում «աշխարհիկ» սահմանադրութիւն ունեցող թուրքական պետութեան կողմից։ Աւելին՝ Թուրքիայում ալևիների հետապնդումն օրինական է. Թուրքիայի հիմնադիր կառավարութեան՝ «Ժողովրդահանրապետական կուսակցութեան» 1925 թ. ընդունած օրէնքը, որն այսօր էլ գործում է Թուրքիայում, արգելում էր ալևիների կրօնական կենտրոնների գոյութիւնը, այդ թւում՝ աղօթատների, որոնք յայտնի են նաև որպէս գերեզմանատներ։

Մինչև 1970-80-ական թթ. Թուրքիայում բնակուող փոքրամասնութիւններն իրենց անուանում էին թուրք՝ վախենալով էթնիկ փոքրամասնութեան պիտակաւորում ստանալուց, ինչը պայմանաւորուած էր նաև թուրքական իշխանութիւնների որդեգրած հետադիմական և միատարրութեան ձգտող քաղաքականութեամբ: Արդէն 1970-ականներին քուրդ ազգայնականները սկսեցին վիճարկել այս տեսակէտը։ Այսպէս՝ 1979 թ․ Թուրքիայի հանրային աշխատանքների գծով նախարար Շերաֆֆեթթին Էլչին հրապարակայնօրէն յայտարարեց, որ Թուրքիայում բազմաթիւ քրդեր են բնակւում, և ինքն էլ նրանցից մէկն է: 1980 թ. սեպտեմբերի ռազմական յեղաշրջումից յետոյ սկսուած քաղաքական հետապնդումների հետևանքով վերջինս նոյնպէս ձերբակալուեց: 1980-1983 թթ. ռազմական վարչակարգի ռեպրեսիւ միջոցառումները, որոնք ուղղուած էին լռեցնելու այն քրդերին, որոնք ցանկանում էին տարբերուել, հակառակ ազդեցութիւնն ունեցան և յանգեցրին անջատողական «Քրդստանի աշխատաւորական կուսակցութեան» (PKK) նկատմամբ զանգուածային համակրանքի մեծացմանը։ Դա իշխանութիւնների համար առիթ դարձաւ թոյլատրելու և նոյնիսկ խթանելու ալևիզմի զարգացումը որպէս այլընտրանքային «էթնիկ» ինքնութիւն։ 1990-ականների սկզբին պետութիւնը սկսեց հրապարակայնօրէն աջակցել ալևիզմին: Թուրքական կառավարութիւնը հասկացաւ, որ միանմանութիւն պարտադրելու հետագայ փորձերը հաւանաբար անարդիւնաւէտ կը լինեն, դեռ աւելին՝ կը խոչընդոտեն Եւրոպայի հետ աւելի սերտ յարաբերութիւնների հաստատումը, որտեղ փոքրամասնութիւնների մշակոյթների պաշտպանութիւնը դարձել է քաղաքական կարևոր խնդիր: Քաղաքականութեան յանկարծակի փոփոխութեան հետևանքով կառավարութիւնը 1991 թ. չեղեալ յայտարարեց օրէնքը, որն արգելում էր հրատարակութիւններում թուրքերենից բացի այլ լեզուների օգտագործումը: Զազայերէնի համար ստեղծուեց առանձին լատիներէն այբուբեն, որը քրդերի կողմից ընկալուեց որպէս թուրքական անվտանգութեան համակարգերի՝ իրենց դիրքերը թուլացնող և ներքին երկպառակութիւններ հրահրող գործիք:

Հէնց այս ժամանակահատուածն էլ կարելի է համարել Թուրքիայում բնակուող էթնիկ-կրօնական փոքրամասնութիւնների ազգայնական շարժումների զարթօնքի շրջան, որից անմասն չմնացին նաև ալևի-զազաները։ Ուշագրաւ է, որ նրանց ինքնութեան ճանաչման գործընթացը խրախուսւում էր և´ թուրքական իշխանութիւնների, և´ քրդական ազգայնական շարժման կողմից, ինչը պայմանաւորուած էր սուննի պահպանողական հոսանքների նկատմամբ նրանց ատելութեամբ։ Պէտք է նկատի ունենալ, որ մինչև 1980-ական թթ. ալևիզմը դիտարկւում էր զուտ որպէս սոցիալական շարժման գաղափարախօսութիւն, որը զերծ էր կրօնական ենթատեքստից։ Հետագայում այն արդէն կրօնական երանգաւորում ստացաւ։

Որպէս զազաների ազգայնական շարժման ընդդիմութիւն կարելի է դիտարկել նաև այն զազաներին, որոնք իրենց համարում են քուրդ: Հետաքրքիր է, որ Թուրքիայում բնակուող մի շարք զազաների անգամ խորթ է այն տեսակէտը, որ իրենք առանձին էթնոս են: Տարեց զազաներն անգամ զազայերէնը չեն ընդունում առանձին լեզու, այլ այն քրդերենի անբաժան մաս են համարում: Նրանք այս յայտարարութիւնները ուղղակիօրէն կապում են թուրքական կառավարութեան քարոզչամեքենայի հետ և նաև նշում, թէ ինչի կարող է հասնել Թուրքիան այդ քարոզչութեամբ: Մասնաւորապէս, նրանք նշում են, որ երկար տարիներ իրենց համոզել են, որ քրդեր գոյութիւն չունեն, յետոյ՝ ասել, որ իրենք լեռնային քրդեր են, իսկ այժմ, պայմանաւորուած Թուրքիայի՝ ԵՄ-ին անդամակցութեամբ, թուրքական իշխանութիւնները յայտարարում են, որ քրդերը գոյութիւն ունեն ու ապրում են իրենց երկրում:

Զազաների ազգայնականութիւնը հիմնականում դրսևորւում է Թուրքիայի զազա խօսուածքով և հէնց զազայերենով խօսող մարդկանց շրջանում: Նրանցից ոմանք անգամ պահանջում են անկախ Զազաստանի ստեղծում, ինչը կարող է թուլացնել PKK-ի դիրքերը զազայերենով խօսողների շրջանում: Թուրք ազգայնականները ևս պաշտպանում են զազաների՝ քրդերից անկախ էթնոս լինելու փաստը, որը, նրանց կարծիքով, աւելի կարագացնի քրդերի ձուլումն ու դիմադրութեան շարժման թուլացումը:

Զազաների ազգային շարժման մասին խօսելիս պէտք է ընդգծել Էբաբեքիր Փամուկչուի անունը, ով համարւում է զազայական նացիոնալիստական շարժման հիմնադիրը: Որոշ քրդական շրջանակներ առաջ են քաշել այն տեսակէտը, որ Է. Փամուկչուն, որը սուննիզմին էր յարում, գաղտնի համագործակցութեան մէջ է եղել թուրքական հետախուզական կազմակերպութիւնների հետ և գործուն աջակցութիւն ցուցաբերել նրանց քրդերին պառակտելու գործում: Թէ որքանով են այս մեղադրանքները համապատասխանում իրականութեանը, կարելի է միայն որոշ եզրակացութիւններ անել: Մասնաւորապէս, զազաների ազգայնական շարժումը խրախուսուել և ֆինանսական աջակցութիւն է ստացել թուրքական հետախուզական մի շարք շրջանակների կողմից, ինչն էլ Փամուկչուին մեղադրելու հիմնական պատճառն ու հիմնաւորումն է։ Քուրդ ազգայնական և զազայերենի գիտակ Մեհմեթ Մալմիսանիջն իր հարցազրոյցներից մէկի ժամանակ նշել է, որ զազաներին պատկանող հրատարակչութիւններից մէկը ևս ֆինանսաւորւում էր թուրքական հետախուզութեան կողմից: Նա կարծում էր, որ զազաները պետութեան հետ համաձայնեցուած էին գործում: PKK-ի առաջնորդ Աբդուլլահ Օջալանը ևս պնդում էր, որ Թուրքիայի ազգային հետախուզական կազմակերպութիւնը (Milli Istihbarat Teskilati–MIT) կանգնած է զազաների՝ Թուրքիայում աճող քաղաքական և մշակութային գործունէութեան հետևում:

Հետագայում՝ արդէն 2000-ական թթ., Թուրքիայում չէին խուսափում զազա էթնոնիմը քաղաքական նկատառումներով օգտագործելուց, ինչի նպատակն էր ցոյց տալ, որ Թուրքիայում այլևս խնդիր չեն քուրդ կամ զազա լինելը և այդ մասին բարձրաձայնելը: Քաղաքական որոշ գործիչներ անգամ սկսեցին ելոյթ ունենալ քրդերենով և զազայերենով: Արդէն 2007 թ. «Կոնդա» սոցհարցման միջոցով տարբերակում դրուեց քրդերի և զազաների միջև: Թերթերում սկսեցին պարբերաբար գրել, որ Թուրքիայում բնակւում են մի շարք քրդեր, զազաներ, լազեր և այլ էթնիկ փոքրամասնութիւններ, որոնք իրենց չեն տարբերում եղբայրական թուրք ժողովրդից, և նրանց խնդիրները մշտապէս Թուրքիայի իշխանութիւնների ուշադրութեան կենտրոնում են:

Արդէն 2008 թ. քուրդ-զազա տարբերակումը տուեց նաև Թուրքիայի վարչապետ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը։ Դա պետական ամենաբարձր մակարդակով յայտարարութիւն էր, ինչը նոյնպէս գրգռեց քրդերի թշնամանքը զազա ազգայնականների նկատմամբ:

Հարկ է նշել, որ հենց այս ժամանակահատուածում, երբ Թուրքիայում սոցիալ-տնտեսական լուրջ զարգացումներ էին ընթանում, ալևիական համայնքը սկսեց ակտիւանալ նաև Գերմանիայում, ինչի վառ դրսևորումներից էր ալևիական մի շարք կազմակերպութիւնների ստեղծումը: Դրանցից էր նաև «Գերմանիայի Դաշնութեան ալևիներ» (AABF) կազմակերպութիւնը, որը «ընդդիմադիր սփիւռքի» վառ օրինակ էր: AABF-ի ընդդիմութիւնը Թուրքիայի՝ ալևիների նկատմամբ վարած ներկայիս քաղաքականութեանը բխում է 1970-80-ական թթ. Թուրքիայից վտարուած ձախերի քաղաքականութիւնը մասամբ ներկայացնող կազմակերպութիւններից: Բացի այդ՝ AABF-ում ընդգրկուած են բազմաթիւ քրդախօս ալևիներ: AABF-ն բաւականին ամուր դիրքեր ունի, այն պաշտօնապէս ճանաչուած է և´ որպէս գրանցուած ասոցիացիա, և´ որպէս կրօնական համայնք, որն իրաւասու է Գերմանիայի հանրակրթական դպրոցներում կազմակերպելու կրօնական կրթութեան դասընթացներ՝ չնայած այն փաստին, որ նրա ուղղուածութիւնն ու ալևիականութեան ընկալումները երբեմն վիճարկւում են այլ՝ աւելի պահպանողական և կրօնական ուղղուածութիւն ունեցող կազմակերպութիւնների կողմից, բայց արտօնեալ կարգավիճակը, այն է՝ գրանցուած լինելը, AABF-ն առանձնացնում է նմանատիպ այլ կազմակերպութիւններից:

Նշենք նաև, որ Թուրքիայի բոլոր ալևիներին զազա անուանելը սխալ է, որովհետև ոչ բոլորն են զազա, և հակառակը՝ զազաներից ոչ բոլորն են ալևի․ ոմանք յարում են նաև սուննիզմին, մի մասն էլ զրադաշտական է։ Ըստ տարբեր աղբիւրների՝ Թուրքիայի ալևի համայնքի միայն մի մասն են երկրի բնակչութեան մօտ 15-20 %-ը կազմող զազաները. մնացածը թուրքեր են, քրդեր կամ հայկական ծագում ունեցող մարդիկ։ Ալևիզմը նոյնպէս յստակ սահմանում չունի։ Փորձագէտների մեծ մասը կարծում է, որ այն շիա իսլամի մի ճիւղ է, որը, սակայն, մեծապէս տարբերւում է շիականութիւնից: Մինչդեռ որոշ ալևիներ վստահեցնում են, որ ալևիզմը կրօն է (կամ կրօնական ուղղութիւն), որը սկզբունքօրէն տարբերւում է իսլամի թէ՛ շիաների, թէ՛ սուննիների ընկալումներից՝ հաշուի առնելով նրանց մշակութային, սոցիալական և առօրեայ կեանքի առանձնահատկութիւնները։ Կարևոր է նաև ալևիներին չշփօթել սիրիական ալաւիների հետ:

Ուշագրաւ է, որ քրդական ազգայնական աշխատաւորական կուսակցութիւնը բազմիցս նշել է, որ ալևիական կրօնը աւելի շատ իրանական (զրադաշտական) ծագում ունի, քան թուրքական, և նոյնիսկ թուրք-ալևիները առնչութիւն ունեն քրդերի հետ։ Այս փաստը նրանք օգտագործում են ի շահ իրենց՝ փորձելով զազա-ալևիներին վերագրել քրդական ծագում և համարել իրենցից մէկը։ Բնականաբար, քրդական այս տեսակէտը ձեռնտու է նաև պետական իշխանութիւններին, որոնք տարբերակում չեն դնում քրդերի և ալևի-զազաների միջև՝ այդպիսով խուսափելով իրենց որդեգրած միատարրութեան դոկտրինի խախտման հաւանականութիւնից։

1993 թուականից սկսած՝ թուրքական իշխանութիւնները սկսում են զանգուածային բռնաճնշումներ գործադրել ալևիների նկատմամբ, որոնք ուղեկցւում են բազմաթիւ զոհերով, թաղամասերում ալևի երիտասարդ ցուցարարների և ոստիկանական ուժերի միջև բախումներով։ Յատկապէս յայտնի են Սիւասի և Գազի թաղամասերի դէպքերը, որոնց հետևանքով աւերուեցին մի շարք տներ ու ալևիներին պատկանող կառոյցներ։ Իշխանութեան բռնաճնշումները հասան այնտեղ, որ զազաներով բնակեցուած մի շարք քաղաքներ և գիւղեր դատարկուեցին։ Այս դէպքերի առնչութեամբ բողոքի ցոյցեր ծաւալուեցին Ստամբուլի Ումրանիէ թաղամասում։ Անվտանգութեան ուժերի կողմից հինգ ալևիներ սպանուեցին: ՄԻԵԴ-ը վճռել է, որ Գազիի և Ումրանիէի ժամանակ Թուրքիան խախտել է Մարդու իրաւունքների Եւրոպական կոնվենցիայի 2-րդ (կեանքի իրաւունք) և 13-րդ յօդուածները (արդիւնաւէտ պաշտպանութեան իրաւունք): Այս դէպքերի ժամանակ Թուրքիայի վարչապետն էր Թանսու Չիլլերը (1996-1997), որը DYP-ի (The Right Way) առաջնորդներից էր: DYP-ը ծայրայեղ ազգայնամոլական գաղափարախօսութեամբ թուրքական կուսակցութիւն է, որի գործունեութիւնն ուղղուած է հիմնականում քրդերի դէմ, այն անգամ ժխտում է քրդերի գոյութիւնն ընհանրապէս:

Զազա-ալևիների նկատմամբ թուրքական կառավարութեան բռնաճնշումներն ու հետապնդումները այն աստիճանի են եղել, որ եթէ հիմա նրանց հարցնեն, թէ արդեօք ալևի՞ են, ապա նրանք միանշանակ կը ժխտեն դա:

Այսպիսով՝ Թուրքիայի Հանրապետութեան վարած երկակի քաղաքականութիւնը զազա-ալևիների նկատմամբ կարելի է բնորոշել հետևեալ կերպ.

1. Թուրքիան զազաներին դիտում է որպէս հակակշռող գործիք քրդական PKK-ի դէմ պայքարում։ Շեշտը յատկապէս դրւում է այն զազաների վրայ, որոնք գործուն աջակցութիւն են ցուցաբերում այդ կուսակցութեանը: Նման գործելաոճի հետևանքով շուրջ երեք միլիոն զազաներ արդէն ոչ թէ կուսակցութեան շահերն են պաշտպանում, այլ հանդէս են գալիս նրա դէմ՝ ստեղծելով իրենց ազգային դիմադրութեան նոր ճակատը, որը վայելում է թուրքական իշխանութիւնների համակրանքը: Թուրքիան օգտագործում է զազաներին քրդերին պառակտելու նպատակով: Չնայած զազայական ազգայնական շարժումը կարծես հովանաւորւում է թուրքական հետախուզութեան կողմից, այնուամենայնիւ, Թուրքիայում զազա համայնքի գոյութիւնը պաշտօնապէս չի ճանաչուել: Եւ հէնց դրա պաշտօնական ճանաչման հարցն է, որ Թուրքիան մշտապէս խաղարկելու է զազա-քուրդ հակամարտութեան համար, և հնարաւոր է ու նաև կանխատեսելի, որ այն այդպէս էլ կը մնայ օդում կախուած՝ լինելով երկրի ներսում էթնիկ փոքրամասնութիւններին վերահսկելու և նրանց ազգային շարժումները միմեանցով հակակշռելու Թուրքիայի որդեգրած քաղաքականութեան առանցքում:
3. Էթնիկական տեսանկիւնից Թուրքիան զազաներին որոշակի արտօնութիւններ է տուել, բայց նոյնը չի կարելի ասել նրանց կրօնական հայացքների վերաբերեալ: Սուննի Թուրքիան բնականաբար հանդուրժող չէ երկրի ներսում գոյութիւն ունեցող մեծաքանակ ալևի կրօնական համայնքի նկատմամբ, ինչի վառ ապացոյցն են նախորդ դարից մինչև օրս շարունակուող բռնաճնշումներն ու դաժան վերաբերմունքը այդ համայնքի անդամների նկատմամբ: Եթէ զազաներն այժմ որոշակի հանգստութեամբ կարող են բարձրաձայնել իրենց էթնիկական պատկանելութեան մասին, ապա կրօնական ուղղուածութեան մասին նրանք նախընտրում են լռել: Այսպիսով՝ կարելի է յստակօրէն եզրակացնել, որ Թուրքիան զազա-ալևիների նկատմամբ կիրառում է «մտրակի և բլիթի» քաղաքականութիւն՝ մերթ պաշտօնական համայնքի ստեղծման յոյսեր տալով, մերթ զսպելով նրանց ազգային զարթօնքի շարժումները՝ շեշտը դնելով ալևիականութեան ժխտման և միատարրութեան ու միակրօնութեան դոկտրինի շարունակականութեան ապահովման վրայ:

Նարէ Գէորգեան

ԵՊՀ իրանագիտութեան ամբիոնի աշխատակից

«Դրօշակ» թիւ 1 (1662), դեկտեմբեր 2022 թ.