Զոհին հանդուրժողութիւնը որպէս Ցեղասպանութեան ուրացման նորագոյն հանգրուան

ՀԻՏՐԱՅԻ* ՀԻՆԳԵՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽԸ

Խ. Տէր Ղուկասեան

Պուէնոս Այրէսի մէջ լոյս տեսած է պատմաբան Նելիտա Պուլղուրճեանի խմբագրած Հայոց Ցեղասպանութեան Ուրացումը Ներկայի Տեսադաշտէն[1] լայնածաւալ հատորը (սպաներէն), ուր տեղ գտած են խորագրով բանաձևուած նիւթին մասին պատմաբաններու, իրաւագէտներու, քաղաքագէտներու և միջազգային յարաբերութիւններու մասնագէտներու ուսումնասիրութիւնները: Անոնց մէկ մասը արդէն հրատարակուած դասական յօդուածներու սպաներէն տարբերակներն են, որ առաջին անգամ լոյս կը տեսնեն: Յօդուածներու կարևոր մասը, սակայն, Հայոց Ցեղասպանութեան Հարիւրորդ Տարելիցի առիթով 2014-2015 թուականներուն տարբեր գիտաժողովներու ընթացքին ներկայացուած ուսումնասիրութիւններ են:

Գրքի խմբագրին ստորագրութեամբ ներածականէն յետոյ, Փրոֆ. Ռիչըրտ Յովհաննէսսեանի 1999-ի «Ուրացման չորսգլխանի Հիտրան» դասական ուսումնասիրութիւնն է, որ Հայոց Ցեղասպանութեան ուրացման թրքական պետական քաղաքականութեան բանականացման և տեսականացման հիմնական յօդուածն է, յղում մը, գրեթէ պայմանական, այդ նիւթի մասին որևէ այլ ուսումնասիրութեան համար: Փրոֆ. Յովհաննէսեան կը ներկայացնէ այն մեքանիզմները որոնց ընդմէջէն բացայայտ և ընկալելի կը դառնայ թրքական ուրացման քաղաքականութիւնը. ժխտում, բանականացում, յարաբերականացում և անկարևորում (պանալիզացում):

Գիրքը մտածուած է յետ-Հարիւրերորդ Տարելիցի ոլորտին մէջ Ցեղասպանութեան ուրացումի անմիջականութեան վրայ ուշադրութիւն հրաւիրելու նպատակով: Քառասունչորսօրեայ պատերազմէն յետոյ, ուրացման սպառնալիքի առկայութիւնը ինքզինք շատ աւելի ահազանգային ձևով կը պարտադրէ: Փաստօրէն, պէտք է խօսիլ Հիտրայի հինգերորդ գլուխի մը մասին որ ուրացման քաղաքականութեան նորագոյն հանգրուանն է: Կը յայտնուի երբ Ցեղասպանութեան զոհը կը սկսի Փրոֆ. Յովհաննէսեանի բանաձևած չորս մեքանիզմներէն որևէ մէկու միջոցաւ արտայայտուող ուրացման հանդէպ ցուցաբերել հանդուրժողութիւն:

Հիտրայի հինգերորդ գլուխը կրնայ այնքան ալ նորութիւն չըլլալ եթէ նկատի ունենանք ուրացման ընդունման նախընթացները, որոնք բոլորն ալ կապուած են Թուրքիոյ հետ յարաբերութիւններու բնականոնացման և սահմանի բացման նպատակին: Լևոն Տէր Պետրոսեանի համար Ցեղասպանութիւնը քաղաքական օրակարգի վրայ չէր կրնար ըլլալ, հայ-թրքական հաշտեցման յանձնաժողովը անտեսեց ի սկզբանէ Ցեղասպանութեան հարցով պայմանաւորել որևէ կապերու հետագայ բարելաւում, Փրոթոքոլներու դերակատարները խորամանկօրէն համաձայնութիւնը հրապարակեցին ԱՄՆ-ի Նախագահ Պարաք Օպամայի կողմէ Սպիտակ Տան Ապրիլ 24-ի պատգամէն ճիշդ առաջ՝ կանխարգիլելու համար այդ պատգամին մէջ «ցեղասպանութիւն» բառի գործածութեան ռիսկը:

Այս բոլորը, սակայն, ուրացման հանդէպ լռութիւն էին աւելի քան հանդուրժողութիւն: Քառասունչորսօրեայ պատերազմի նուաստացուցիչ պարտութեան պատասխանատու և մեղաւոր իշխանութիւններու ներկայացուցիչները, Մեղրիի վրայով Թուրքիոյ և Ազրպէյճանի միջև հողային կապի ստեղծման համաձայն և անոր իրականացման հետամուտ, ուրացման հանդուրժողութիւնը վերածած են ակտիւ քաղաքականութեան: Փաստօրէն, Թուրքիոյ հետ յարաբերութիւններու բարելաւման խօսոյթը այլևս երբեմնի իբրև թէ քաղաքական իրապաշտութեամբ և պետական մտածողութեամբ չէ, որ հանրային շրջաքայութեան կը դրուի: Ճիգը ակնյայտ է նոր բառապաշար («չթշնամանք», Ազգային Ժողովի փոխ-նախագահ Լենա Նազարեան) և սոփեստական նոր դարձուածքներ («Թուրքիոյ հետ յարաբերութիւնները պէտք է շտկենք», ԱԱԽ ղեկավար Արմէն Գրիգորեան) ստեղծելու, որով և ընդունելի կը դառնայ ուրացման որևէ տարբերակ:

Հանրային կարծիքի նախապատրաստութեան այս ակնյայտ փորձը նաև ուրացման քաղաքականութեան արձանագրած գերագոյն յառաջխաղացքն է. ուրացումը այլևս զոհին միջոցաւ կամաց կամաց կը բնականոնանայ՝ ի դէմս ուրացման հանդուրժողութեան մեքանիզմի ստեղծման և աշխուժացման: Նման է էզոթերիք արտամարմնային ճամբորդութեան (Astral projection) գերագոյն հանգրուանին, երբ ներքին ոգեղէն էութիւնները, կամ ինքնիր մասին գիտակցութիւնը, մարմին կը փոխեն: Ուրացման հանդուրժողութեան պարագային այդ մէկը կ’ըլլայ երբ «չթշնամանք»ը զոհին մօտ վերաճի ինքզինք դահիճ ընդունելու և մինչև իսկ իսկական դահիճէն ներողութիւն խնդրելու և վնասուց հատուցում տալու համաձայնութեան: Անոր կը ձգտի ի վերջոյ Ալիևը՝ հայերուն կողմէ ազրպէյճանցիներուն դէմ գործադրուած տարբեր «ցեղասպանութիւն»ներու ստեղծումով, պատերազմի գերիները «ահաբեկիչ» նկատելով և հայկական եկեղեցիներու ինքնութեան աւաղաղումով:

Ցեղասպանութեան ուրացման հանդուրժողութեան երևոյթը չծնաւ անկախութենէն յետոյ Թուրքիոյ հետ յարաբերութիւններու բարելաւման տիլեմայով: Վահան Իշխանեան Ինքնագիր հանդէսին մէջ 13 Ապրիլ 2021-ին հրատարակած իր ուշագրաւ յօդուածով՝ Մեծ դաւաճանութիւն. երբ էթնոսը տարանջատւում է երեք քաղաքական ազգի, «29-ականներ, կամ լոկալ ազգայնականներ» կը կոչէ հայութեան այն հատուածը, «որոնց համար հայրենիքը Սովետական Հայաստանի 29 հազար քկ տարածքի սահմաններից այն կողմ չի անցնում, իսկ հայրենակիցներն էլ միայն նրանք են, ովքեր ճանաչում են որպէս հայրենիք միայն այդ 29֊ ը։» Յօդուածին մէջ, ան հետևեալ ձևով կը ներկայացնէ ներկայ ժամանակներու 29-ականները.

«29֊ականները ինչքան ատում են հայրենակիցներին, այնքան սէր են խոստովանում թուրքերին: Տէր֊Պետրոսեանը 2008֊ին հակառակորդնեին տականք ու մոնղոլ թաթար էր անուանում, իսկ թուրքերին քիրվայ, Նիկոլ Փաշինեանը Ռոբերտ Քոչարեանին ու նրա համախոհներին ամենածանր մեղքերի մէջ էր զրպարտում, իսկ Ալիևին անուանում կիրթ և կառուցողական։

29֊ականը վերանձնային իտէաներ չունի, հայրենակիցներին ոչինչ պատրաստ չի զիջելու, սակայն թուրք ու ազրպէյճանցի սիրաշահելու համար 29-ականից պատրաստ է վերածուել 28-ականի, 27-ականի, ինչպէս Փաշինեանը, որ Սովետական Հայաստանի 29 հազար քառակուսի քիլոմեթր տարածքից «ղրկում է Ալլահին», Ազրպէյճանին է յանձնում ավտոճանապարհ և բնակավայրեր (Գորիս ֊Դավիթ Բէկ 21 կմանոց ճանապարհը և Որոտան ու Շուռնուխ գիւղերի հատուածները, որոնք եղել են Սովետական Հայաստանի կազմում, Փաշինեանը յանձնեց Ազրպէյճանին։ Որոտանի բնակիչը յուզուած ցոյց է տալիս փաստաթղթերը, որ 1954 թուականին Հայաստանում կառուցուած տունը յանձնել են Ազրպէյճանին։) Այդպէս հայ կոմունիստները 30-ականից վերածեցին 29-ականի, Նախապէս՝ 1930֊ական թուերին Սովետական Հայաստանը եղել է 30 հազար քկ, 1980-ականներին դարձել 29 հքկ՝ Ազրպէյճանին տարածքներ զիջելու արդիւնքում։

Սիրադեղեանի ասած «Իրական հայրենք» կոչուածը էն է ինչ թուրքը չի ուզում, իսկ էն ինչ ուզեց, արդէն պատմական հայրենիք է։

29֊ականի ինքնութիւնը, գոյութիւնն ու հայրենիքի տարածքը որոշողը թուրքն է, քանի որ նա իր ինքնութիւնը հնարաւոր է համարում միայն երբ թուրքը ճանաչում ու հանդուրժում է իրեն։»

Իշխանեանի գրութենէն այս երկար մէջբերումը բաւական ամբողջականօրէն կը բացայայտէ Ցեղասպանութեան ուրացման հանդուրժողութեան երևոյթի շատ աւելի պատմական ու խորքային բնոյթը: Կը մնայ դիտել տալ, որ պատերազմի պարտութեան թիւ մէկ պատասխանատու և մեղաւոր իշխանութիւնները, հասարակութեան յետ-պատերազմեան շոքային իրավիճակը պատեհ առիթ կը յամարեն ուրացման հանդուրժողութեան լեգիդիմացման ճամբով ազգը 29-ականացնելու: Իրենց թիրախը հիմնականին մէջ հայրենաբնակ ժողովուրդն է, անոնք որոնք իրենց մորթին վրայ զգացին պարտութեան աղէտը և դէմ յանդիման կը գտնուին անոր յաջորդած ընկերատնտեսական ճգնաժամին, որ շատ հաւանաբար աւելի վատթարանայ: Այդ մէկը այնքան ալ չի մտահոգեր իշխանութիւններուն: Ընդհակառակը, որքան աւելի վատ ըլլան պայմանները այնքան աւելի կը հեշտանայ ուրացման հանդուրժողութեան լեգիդիմացումը և ազգի 29-ականացումը:

Թէ այս պայմաններուն մէջ Նախագահ Արմէն Սարգսեան նամակ յղէ աշխարհի մէջ իր տարբեր պաշտօնակիցներուն ի նպաստ Ցեղասպանութեան ճանաչման և ԱրտԳործ Նախարարութիւնը աննախընթացօրէն հանդէս գայ նմանատիպ յայտարարութեամբ՝ թերևս փաստ է, որ 29-ականները դեռևս չեն յաջողած վերահսկողութեան տակ առնել ամբողջ պետութիւնը: Բայց 29-ականութիւնը միայն իշխանական այլընտրանք չէ, շարժում է:

Ենթադրել կամ յուսալ որ անոր կասեցումը և, իտէալաբար, վերջնական չէզոքացումը յաջորդ ընտրութիւններուն, թէ ընդհանրապէս ընտրութիւններու ճաբով, կրնայ իրականանալ՝ պարզամտութիւն է: Անհրաժեշտ է երկար վազքի վրայ ժողովրդային դիմադրութիւն զարգացնել: Ինչ որ յաջորդ ընտրութիւնները (ենթադրաբար՝ Յունիսին բայց հոս «յաջորդ»ը կը վերաբերի անորոշ կերպով երկարող ժամանակի մը) կրնան բացայայտել՝ հայրենի ժողովուրդին մօտ ազգի 29-ականացման դիմադրութեան զարգացման կարելիութեան չափանիշն է: 29-ականացման դիմադրութեան զարգացման բնական ենթահողը, սակայն, Սփիւռքն է՝ ծննդոցը Հայ Դատի պահանջատիրութեան, ուր երէկ «Ո՛չ, հազար անգամ ո՛չ»ը հնչեց Փրոթոքոլներուն դէմ, և այսօր կրկին պիտի ծառանայ Ցեղասպանութեան ուրացման հանդուրժողութեան դէմ:

*Բազմագլխանի վիշապ

[1] Nelida Elena Boulgourdjian (compiladora), Negacionismo del Genocidio Armenio. Una visión desde el presente. Buenos Aires: Eduntref, Prometeo libros, 2020, pp. 474.