Արդարութեան Մարտիկը՝ Սողոմոն Թեհլիրեան

ԿԱՐՕ ՅՈՎՀԱՆՆԷՍԵԱՆ

Մուտք

1915-ին, Անդրանիկի կամաւորական Ա. գունդի երկրորդ վաշտը, որուն հրամանատարն էր Սեպուհը, իսկ օգնականը` Գր. Ամիրեան, Վասպուրականի ճամբուն վրայ կռիւի կը բռնուի թուրք հրամանատար Խալիլ պէյի զօրքերուն դէմ: Լեռնանցքէ մը բարձրանալու ատեն, կռիւի տաք մէկ վայրկեանին, Ամիրեան կը նկատէ պատանի մը, որ, արհամարհելով թշնամի փամփուշտներուն վզվզոցը, արիւն-քրտինք մտած, կը ջանար վայրկեան առաջ հասնիլ գագաթը եւ դիրք բռնել այնտեղ: Գրիգոր Ամիրեան կը պատմէ. «Մօտեցայ այդ զինուորին, որպէսզի յանդիմանեմ զինք իր անխոհեմ ընթացքին համար եւ զգուշացնեմ` հաւանական վտանգէն:

– Սպասի՛ր եղած տեղդ, ա՛յ տղայ, ո՞ւր կ’երթաս, չե՞ս տեսներ, որ թշնամին նկատած եւ նշանակէտ դարձուցած է քեզ:

– Պարո՛ն վաշտապետ, լաւ նշանառուներ չեն, գնդակները սուլելով կ’անցնին գլխուս վրայէն»:

– Սպասի՛ր, ճիշդ գտնուած տեղդ, դիրքդ լաւ է: Սպասիր, մինչեւ որ յիսնեակին յետամնաց զինուորներն ալ բարձրանան ու միահամուռ գրոհ տանք…

– Բայց, պարո՛ն վաշտապետ, մինչեւ անոնց գալը, թշնամին կրնայ փախչիլ, արդէն տատանումի մէջ են…

– Ոչի՛նչ, հոգ մի՛ ըներ. մենք նորէն կը հանդիպինք անոր,- ըսի` աւելի եւս մօտենալով,- ի՞նչ է անունդ եւ ո՞րտեղացի ես:

– Անունս Սողոմոն Թեհլիրեան է, քեմախեցի եմ:

– Ո՞րտեղէն եկած ես:

– Սերպիայէն, Ռումանիոյ ճամբով:

– Քանի՞ տարեկան ես:

– 18, պարո՛ն վաշտապետ:

– Չե՞ս կարծեր, որ սխալ ըրած ես կամաւոր գալովդ, դուն դեռ պատանի ես:

– Բնա՛ւ, պարո՛ն վաշտապետ, իմ մէջս ես ուժ կը զգամ թուրքերէն վրէժ լուծելու (1):

Թուրքերէն վրէժ լուծելու զգացումը մինչեւ վերջ տիրապետող մնաց Սողոմոն Թեհլիրեանի մէջ: Եւ ի՛նչպէս չմնար:

Ա. Կեանքը

Սողոմոն Թեհլիրեան ծնած է 2 ապրիլ 1896-ին, Արեւմտեան Հայաստանի Դարանաղեաց գաւառի (Կամախ) Վարի Բագառիճ գիւղը, Երզնկայի մերձակայքը: Հայրը` Խաչատուր, մայրը` Հնազանդ Գաթըրճեան` տէր Յարութիւնին դուստրը: Սողոմոնը ամէնէն կրտսերն էր հինգ եղբայրներուն մէջ` Միսաք, Սեդրակ, Աւետիս, չորրորդը մահացած է երեք-չորս տարեկանին:

Ըստ Արա Օսկանեանի, որ Սողոմոն Թեհլիրեանի հօրեղբօր` Սամուէլի ծոռն է, Թեհլիրեաններու  նախապապը 16-17 տարեկանին կը վիճի տան անդամներուն հետ եւ կը հեռանայ տունէն: Տարիներ ետք գիւղ կը վերադառնայ: Գիւղացիները կ՛ըսեն. «Թէհ է ըրել», այսինքն` կռիւ ըրած է: Ասկէ ծնունդ կ՛առնէ «Թեհլիր» մականունը:

Անոր զաւակներուն կ՛ըսէին` Թեհլիրի տղաներ, որմէ Թեհլիրեան մականունը եւ ոչ Թեհլերեան(2):

Սողոմոն Թեհլիրեան իր նախնական կրթութիւնը ստացած է իր ծննդավայրին մէջ, Բագառիճ: Ապա ուսումը շարունակած է տեղւոյն աւետարանական (1905-1906) եւ Երզնկայի Կեդրոնական (1907-1912) վարժարաններուն մէջ: 1913-ին կը մեկնի Սերպիա, Պելկրատ, ուր իր հայրը կը զբաղէր սուրճի վերամշակութեամբ եւ վաճառականութեամբ: Ասիկա ընտանեկան առեւտրական ասպարէզ մըն էր: Թեհլիր նախապապը երկու հարիւր տարի առաջ կը զբաղէր սուրճի վաճառականութեամբ(3):

Թեհլիր նախապապէն ետք ալ Թեհլիրեաններու տոհմէն քանի մը երիտասարդներ մեկնած են Սերպիա` իրենց ապրուստը վաստակելու համար: Անոնք իրենց եկամուտին մէկ մասով զէնք կը գնէին եւ կ՛ուղարկէին հայրենի գիւղ: Ծանօթ է, որ Արեւմտեան Հայաստանի գրեթէ բոլոր շրջանները, ներառեալ Բագառիճը, յաճախ կ՛ենթարկուէին յարձակումներու եւ կողոպուտի` զինեալ տարրերու կողմէ, որոնք կը հրահրուէին թուրք պետութեան կողմէ: Հայերէն ոմանք չէին փորձեր պաշտպանել իրենք զիրենք: Թեհլիրեաններու տոհմը յայտնի էր դիմադրութիւն ցոյց տալու եւ կռուելու իր տրամադրութեամբ(4):

Սերպիոյ մէջ Թեհլիրեան կը պատրաստուի Գերմանիա անցնիլ ուսումը շարունակելու նպատակով: 28 յունիս 1914-ին Սարայեւոյի մէջ (Պոսնիոյ գլխաւոր քաղաքը) կը սպաննուին աւստրիական գահաժառանգ Ֆրանց Ֆերտինանտն ու կինը սերպ ուսանողի մը կողմէ: Ասիկա պատրուակ ծառայեց, որ պայթի Ա. Աշխարհամարտը: Թեհլիրեան կը ստիպուի մնալ Սերպիա: 1914-ի աշնան կ՛անցնի Սոֆիա, Պուլկարիա, ուր «կը հաւաքագրուէին Կովկաս կամաւոր երթալու պատրաստ Պալքանեան թերակղզի պանդուխտ թէ ուսանող հայ երիտասարդները»(5): Կը ձերբակալուի սերպ-պուլկարական սահմանին վրայ` լրտեսութեան ամբաստանութեամբ: Կարճ ժամանակ ետք թիւրիմացութիւնը կը պարզուի, եւ Սողոմոն ազատ կ՛արձակուի(6):

Սկիզբը կամաւոր արձանագրուելու իր դիմումը կը մերժուի տարիքին պատճառով (17 տարեկան էր): Աւելի՛ն, կը յայտնուի, որ այդ դիմումը կատարած էր ծնողքէն գաղտնի: Թեհլիրեան չի յուսահատիր: Իր հօրը կ՛ուղարկէ մէկէ աւելի նամակներ մինչեւ որ կը յաջողի ձեռք բերել անոր գրաւոր թոյլտուութիւը` ի խնդիր իր կամաւոր արձանագրուելուն:

Ըստ Արա Օսկանեանի, Սողոմոն Թեհլիրեանին կրակել սորվեցուցած է իր հօրեղբօրորդին` Սամուէլ Օսկանեանը, Արա Օսկանեանին մեծ հայրը(7): Ինչո՞ւ Օսկանեան եւ ոչ Թեհլիրեան(8): Թալէաթի սպանութենէն ետք, բոլոր Թեհլիրեանները փոխած են իրենց մականունը: Սողոմոն Թեհլիրեան եղած է Սարօ Մելիքեան, իր եղբայրներն ու որդիները` նոյնպէս: Սողոմոնի հօրեղբօր որդին` Սամուէլը, առած է հօր` Օսկան անունը, զոր վերածած է մականունի: Սողոմոնի աւագ եղբօր որդին` Աւետիսը, աւելի ուշ հրաժարած է Մելիքեան մականունէն եւ վերականգնած է Թեհլիրեան անունը:

Սամուէլ խմբապետ էր արմենականներու մէջ: Սամուէլն ու Սողոմոնը կրակելու փորձեր կատարած են Եփրատի մացառուտներուն մէջ(9):

1914 հոկտեմբերին Թեհլիրեան կը մեկնի Թիֆլիս եւ կը միանայ Անդրանիկի հրամանատարութեան տակ գործող Սեպուհի 250 հոգինոց վաշտին: Կը մասնակցի Դիլմանի կռիւներուն: Վաշտը, որուն միացած էր կոզակներու 400 հոգիէ ջոկատը, ջախջախիչ պարտութեան կը մատնէ Խալիլ փաշայի զօրքերը(10):

1915 մայիսի վերջը Թեհլիրեան հայ կամաւորներու եւ ռուսական բանակին հետ կը մտնէ Վան, որ «ազատագրուել էր շնորհիւ իր կորովի դիմադրութեան, դրսից հասած կամաւորական խմբերի օգնութեան, մանաւանդ իր անվեհեր առաջնորդ Արամի ջանքերի»(11): Վանը կ՛ապրէր խանդավառութեան, վերաշինութեան աննախընթաց օրեր: Դժբախտաբար, երկար չի տեւեր այդ մթնոլորտը, որովհետեւ յունիսի սկիզբը կը սկսի ռուս զօրքերու ընդհանուր նահանջը(12): Թեհլիրեան ականատես կը դառնայ հայութեան բռնագաղթին: Հազարաւոր հայ գաղթականներու հետ կը հասնի Իգդիր, ապա` Երեւան: Երեւանի քաղաքների միութեան մասնաճիւղերէն մէկը իրեն կու տայ «որբեր հաւաքող»-ի պաշտօն, «որ արդէն փաստօրէն կատարած էի»(13): Իրողութիւնը այն է, որ Թեհլիրեան Էջմիածինի եւ Երեւանի մէջ կը հաւաքագրէ բազմաթիւ որբացած եւ հիւանդ երեխաներ, որ կը տեղաւորէ որբանոցներու մէջ(14): Ջարդերէն եւ բռնագաղթի փրկուածներու պատումները շատ խոր անդրադարձ կ՛ունենան իր հոգեկան աշխարհին վրայ(15):

* Սողոմոն Թեհլիրեանի նուիրուած ձեռնարկին արտասանուած խօսքի ընդարձակուած տարբերակ:

1915 յուլիսին կը սկսին Երզնկայի հայ բնակչութեան կոտորածները: Թեհլիրեաններու 85 հոգինոց գերդաստանէն, ընդ որում` Սողոմոն Թեհլիրեանի 17 անդամէ բաղկացած ընտանիքէն կը փրկուի միայն Սողոմոնի աւագ եղբօր` Միսաքին աղջիկը` Արմէնուհի, որ աւելի ուշ փրկագինով վերադարձուեցաւ քիւրտերու քովէն: Բնականաբար թեհլիրեաններէն կը փրկուին բոլոր անոնք, որոնք Սերպիա կը գտնուէին, հայրը` Խաչատուր, եղբայրները` Միսաք, Սեդրակ եւ հօրեղբայրը` Օսկան:

1915 սեպտեմբերին Թիֆլիսի հայկական թերթերէն մէկուն մէջ կը կարդայ Խարբերդի ամերիկեան ներկայացուցիչի յուլիս 11 թուակիր պաշտօնական տեղեկագիրի թարգմանութիւնը, որ չարագուշակ լուրեր կու տար Կարինէն, Երզնկայէն եւ Խարբերդէն (16):

1916-ի սկիզբները անգլիացի Համիլթընի զօրքերը  կը պարպեն Կալիփոլին: Ասիկա մեծ բարոյալքում կը յառաջացնէ հայ ժողովուրդին մէջ, որովհետեւ հայութեան մնացորդներու կեանքը փրկելու ամէն յոյս օդը կը ցնդի: «Եթէ մինչեւ այդ իմ մէջ դեռ մնում էր մի յոյս, որ հարազատներս կարող էին ողջ մնացած լինել անապատներում, այժմ այդ յոյսն էլ մարում էր: Մնում էր մի բան. ինչպէ՞ս կարելի է Պոլիս ընկնել եւ Թալէաթը գտնել: Միայն նրա մահը կարող էր քիչ-շատ ամոքել ապրած կսկիծս: Տեւական մղձաւանջի պէս, երբեք հանգիստ չէր տալիս ինձ այս գաղափարը, երբեմն նա համակում էր ինձ այնպէս, որ մոռանում էի ամէն բան» (17):

Այդպիսի ժամանակի եւ հոգեվիճակի մէջ ռուսերը անակնկալօրէն կը գրաւեն Էրզրումը, ապրիլին` Տրապիզոնը եւ յուլիսին` Երզնկան: Երեւանի մէջ հայ կամաւորական խումբերէն մնացածները կը միանան ռուս զօրքերուն: Թեհլիրեան, որ հազիւ ապաքինած էր իր հիւանդութենէն, կը մեկնի անոնց հետ: «Էրզրումի դաշտում ամէն տեղ յայտնւում էին ոսկրացած, վայրենական վիճակի մատնուած մանուկներ, որոնք մեծ մասը իր գոյութիւնն էր պահպանել աւերուած հայ գիւղերի փլատակներում: Ձեռք ընկողները դողում էին աշնան տերեւի պէս, մեծ ջանք էր պէտք հասկացնելու, որ իրենց այլեւս վտանգ չի սպառնում: Մոռացել էին լեզուն, հայութիւն, մարդկութիւն: Խնուսում դրանցից խմբուած էին շուրջ երկու հարիւր հոգի: Ամէն տեղ առաջնակարգ արժէք էր ստացել որբերի գործը. ամէն մի որբուկ մի նոր աղիւս էր ազգը վերակառուցելու համար (18):

Թեհլիրեան կը հասնի Երզնկա այն հաւատքով, որ կը գտնէ իր ընտանիքի անդամները: Սակայն Երզնկայի մէջ ամէն բան տակնուվրայ եւ անճանաչելի դարձած էր: Ան դժուարութեամբ կը գտնէ իր հօրենական տունը, որ հանրակացարանի վերածուած էր: «Պատմական յիշատակարանի բնոյթ էր ստացել աչքիս մեր տունը: Իմ փոքրիկ ննջասենեակից յայտնուեց մի զինուոր. չհասկցայ` ինչ ասաց: Կոկորդս սեղմւում էր, հազիւ էի պահում արտասուքներս: Վար իջայ, դուրս ելայ: Բնակարանը եզերող բոլոր ծառերը, հին ու հաւատարիմ բարեկամների պէս, շարքով կանգնած` նայում էին ինձ» (19):

Այս տեսարանը այնքան կը ցնցէ զինք, որ ուշաթափ կ՛իյնայ իրենց պարտէզին մէջ: Այս դէպքը ուշաթափութեան երկրորդ պարագան էր: Յստակ է, որ Թեհլիրեանի մէջ բոյն դրած էր լուսնոտութիւնը, որուն մասին հետագային վկայութիւն տուաւ դատարանին մէջ:

«Երբ ուշքի եկայ, թանձր մթնշաղ էր: Դողահար դուրս ելայ պարտէզից: Հրապարակի ծառերին աղմկելով թառում էին ագռաւներ: Գլխիս մէջ քաոս էր, եւ ուր գնալս չգիտէի, ջերմի պէս մի դող մերթ ընդ մերթ ցնցում էր ինձ: Թառիկեանների բակում նկատեցի մէկին. ի՞նչ էր այս, ցնո՞րք, թէ՞ իրականութիւն. նա շատ նման էր մեծ եղբօրս` Միսաքին: Այնպիսի անակնկալ էր այս, որ հազիւ վստահութիւն ունեցայ ձայն տալու: Նա՛ էր: Միսաք եղբայրս: Իմ` Սեբաստիայից հեռանալէս մօտ մի տարի վերջ նա եւս կարողացել էր դուրս գալ այդ երկրից, Ռումանիայի վրայով անցնել Կովկաս» (20):

Թառիկեանները` իրենց վաղեմի դրացիները, հրաշքով փրկուածներ, տեղ կու տան Սողոմոնին, որ հանգչի: «Գլուխս` հնոցի պէս, մարմինս` դողում: Ելայ ու վերարկուս նետեցի վրաս: Օգուտ չունեցաւ, մարմինս զրնգում էր: Մտածում եմ, որ արգահատելի եմ, անպէտք, անօգնական մէկը. զզուանք եմ զգում իմ հանդէպ. գոյութեան նպատակ, կամք ունեցող մարդիկ ինձ պէս չեն» (21): Ան հարց կու տար ինքզինքին, թէ ինչպէ՛ս եղաւ, որ այս շէն քաղաքէն, քսան հազար հայերէն մնացին քանի մը ընտանիք: «Ո՛չ, չէր կարող այսպէս լինել, եթէ մի հզօր ձեռք յարատեւօրէն ու խղճի մտօք չվարէր սպանդը» (22), ըսած էր իրեն օր մը իր մէկ ընկերը: «Ու իմ առջեւ դարձեալ պատկերանում է Թալէաթի փքուն, ինքնագոհ դէմքը, որ մթութեան մէջ կարծես վեր է հանում բրդոտ թաթը… Ա՜խ, կտրել այդ ձեռքը ու թողնել, որ արիւնաքամ լինի հրէշը, որ կարող լինի զգալ ու հասկանալ իր կատարած ոճիրի ահաւոր չափերը… Հաւատա՞լ արդեօք, որ մի օր, երբեւիցէ, կը լինի մի արդար դատաստան…» (23):

1916-ին Թեհլիրեան կը միանայ Սեբաստացի Մուրատի խումբին: Սեբաստացի Մուրատը հեղինակն է «Մէկ հայ` մէկ ոսկի» կարգախօսին: Այսինքն քիւրտերու կողմէ ներկայացուած իւրաքանչիւր հայու համար մէկ օսմանեան ոսկի կը տրուէր իբրեւ փրկագին: Այս ձեւով կը փրկուէին բազմաթիւ հայ երեխաներ:

Թեհլիրեան Սեբաստացի Մուրատի խումբին հետ կը մասնակցի կովկասեան ճակատի ռազմական գործողութիւններուն: 6 ապրիլ 1918-ին Գարաքուրդի կիրճին մէջ, Սարիղամիշի մօտ, «Թեհլիրեանը հրազէնային վնասուածք է ստանում եւ ապաքինուելու համար տեղափոխւում է Թիֆլիս» (24):

1918 յուլիսի վերջերուն ա՛լ կազդուրուած էր: «Նոր էի հասկանում, թէ որքան անպատրաստ էի կեանքի համար. հայրենիքից  մեկնեցի ուսանելու վարդագոյն հեռանկարներով, բայց մտայ արեան ու աւերածութիւնների մէջ եւ դարձայ կիսկատար մի հայդուկ: Ճի՞շդ էր արդեօք կեանքիս այս ընթացքը. անհրաժեշտ չէ՞ր արդեօք հիմնական փոփոխութիւն: Ու երբեմն թւում էր, որ կեանքի բուն իմաստը անձնական անդորր գոյութեան մէջ է. համեստ մի գործ, ընտանիք, երեխաներ, ինչպէս ապրում է մարդկանց մեծ մասը: Բայց ամէն անգամ յիշում էի անցած ճանապարհս, հարազատներիս, ընկերներիս անթաղ շիրիմները եւ զգում էի, որ չեմ կարող երջանիկ լինել այդ կեանքով» (25):

Բ.- Յարութիւն Մկրտիչեանի Ահաբեկումը

1918 դեկտեմբեր կ՛անցնի Պոլիս: «Հաշուեյարդարի օրերը մօտեցան: Նորից ինձ համակեց Պոլիս ընկնելու եւ Թալէաթին սպաննելու գաղափարը, որ հանդէս էր գալիս այժմ իմ մէջ իբրեւ մօրս ուրուականի թելադրութիւն: Միաժամանակ ինձ յուզում էր այն յոյսը, որ Պոլսում կարող է յայտնուել տարագրուած հարազատներից մէկն ու մէկը, կամ այնտեղից դիւրին պիտի լինէր նրանց մասին լուր առնել» (26):

Թեհլիրեան Պոլսոյ «Ճակատամարտ» թերթի խմբագրատան մէջ կը հանդիպի օր. Երանուհի Դանիէլեանին, որմէ կ՛իմանայ, թէ Թալէաթը, Էնվերը, Ճեմալը, Հալիմ փաշան եւ առհասարակ բոլոր նշանաւոր ջարդարարները զինադադարի նախօրէին փախուստ տուած են Պոլիսէն (27): Օր. Երանուհիէն կ՛իմանայ դարձեալ, որ մատնիչ Յարութիւն (Արթին) Մկրտիչեանը կը գտնուի Պոլիս: Այս վերջինը Թալէաթի գործակալն էր: Ոստիկանապետ Պետրիի միջոցով Արթինը Թալէաթին յանձնած էր սեւ ցանկը 250 հայ մտաւորականներու, որոնք զոհ գացին Ապրիլեան եղեռնին: Ան իր ժողովուրդի մտաւորականներու նահատակման դիմաց հարստութիւն դիզած էր, տուն գնած էր եւ կը վայելէր կեանքը: Թեհլիրեան կը նպատակադրէ ահաբեկել Յարութիւն Մկրտիչեանը, որ Պէշիկթաշի թաղապետն (մուխթար) էր միեւնոյն ատեն:

Օր մը, երբ Թեհլիրեան կ՛անցնէր Խաֆիէ Արթին Մկրտիչեանին տան առջեւէն, կը տեսնէ, որ անոր տան մէջ լոյս կայ: Տեղը գամուած կը մնայ: Փողոցին նայող պատուհաններու վարագոյրները քաշուած էին: Դահլիճի մէջ ձիւնի պէս ճերմակ սփռոցով ծածկուած լայն սեղանի շուրջը կին մը կը շարէր ափսէներ, դգալ, դանակ, պատառաքաղ: Կինը յանկարծ կը նայի դուրս: Թեհլիրեան անմիջապէս կը քալէ դէպի վեր, կ՛անցնի միւս մայթը եւ ետ դառնալով` կը մտնէ տան դիմացի գինետունը: Կ՛ապսպրէ գարեջուր մը: Գինետան մէջ կային կարգ մը հայ յաճախորդներ, որոնք կը խօսէին քաղաքական հարցերու մասին: Ներս կը մտնէ Խաֆիէ Արթինի տղան եւ կը գնէ հինգ շիշ «Մարթել» քոնեաք: «Յանկարծ, կարծես զսպանակից  վեր նետեցին ինձ: Բայց միչեւ վճարեցի, վրայ հասայ` ուշ էր: Մուտքի դուռը փակ էր: Յուսահատ` վազեցի դէպի պատուհանը եւ ի՜նչ տեսնեմ. բոլորուել են սեղանի շուրջ տասնից աւելի կանայք, տղամարդ, սեղանին գլուխը, ճիշդ պատուհանին դէմ ու դէմ, բազմել է մատնիչը ու բաժակը ձեռին` ճառում է: Ինձ համակեց մի վհատ կատաղութիւն. դուրս քաշեմ, շանթահարեմ ուղղակի պատուհանից…» (28): Հոգեկան այս վիճակին մէջ կը քաշէ ատրճանակը եւ կը կրակէ: «Յանկարծ` ճարճատիւն ու ահաւոր դղրդիւնով վար թափուեցին ապակիները. մատնիչը մահասարսուռ յետ ընկաւ ու ծալուեց նստած տեղը…» (29): Բայց կար անակնկալի բաժինը:

Յաջորդ օրը, առաւօտուն, Թեհլիրեան թերթերէն կ՛իմանայ, թէ մատնիչը միայն վիրաւորուած է: Ան ինքզինք կ՛ուտէ, ինչպէս կ՛ըսէ մեր ժողովուրդը: «Ամէն բան փճացաւ: Գլխի՛ն պէտք էր գամէի գնդակը: Անճարակութեանս գիտակցութիւնը մահուան չափ ծանր էր… Քիչ վերջ ինձ մօտ յայտնուեց օրիորդ Երանուհին` սովորականից աւելի գունատ, շփոթ, բայց ժպտուն նա ձեռքս թօթուեց.

– Կը շնորհաւորեմ, եղբայրս, ի՜նչ  զուգադիպութիւն, ի՜նչ հոյակապ… – ու շշմած նայեց:- Հիւա՞նդ էք:

– Ծաղրո՞ւմ էք…

– Ի՞նչ կ՛ըսէք, ինչո՛ւ պիտի ծաղրէի:

– Չգիտէ՞ք, որ մատնիչը ողջ է մնացել:

– Օ՜, անհոգ եղէք, ես արդէն այցելեցի՛ հիւանդանոցը, ուր պառկած է. բարեկամ յոյն բժիշկ մը ըսաւ, որ ժամերը համրուած են…» (30): Արդարեւ, յաջորդ օրը կը մեռնի Խաֆիէ Արթինը:

– Ո՛ւր ալ երթայ, Յուդային վերջը պելլի է,- (31) պիտի ըսէր ահաբեկումէն անմիջապէս առաջ Թեհլիրեանին գտնուած գինետան հայ յաճախորդներէն մէկը` մատնիչին տղուն գինետունէն դուրս ելլելէ ետք:

Թեհլիրեան Արթին Մկրտիչեանին ահաբեկումը կատարած է ՀՅԴ Պոլսոյ Կեդրոնական կոմիտէին որոշումով (32):

Գ.- Որսի Ետեւէն. Թալէաթի Մահապատիժները

Վրիժառութեան բոլոր արարքներուն մէջ սակայն, Թեհլիրեանի թիրախը Թալէաթն էր, որուն ճիւաղային ուրուականը կը հալածէր զինք գիշեր ու ցերեկ: Հազիւ քունի անցած` սարսափելի տեսարաններու յաճախանքը կ՛ունենար, հոգեկան ծանր տագնապներ, աղիողորմ ճիչեր, ցաւի աղաղակներ, խելագարութեան եւ հոգեվարքի գոչիւններ, դաշտերու մէջ տարածուած դիակներ, իր գերդաստանին բնաջնջումը, եղբայրը` ջախջախուած, մայրը` գնդակահարուած, քոյրը` բռնաբարուած: Ու կը լեցուէր վրէժխնդրութեամբ:

Երբեմն կ՛ունենար յուսահատութեան եւ հոգելլկումի պահեր, որոնց ընթացքին իր դիմաց կը ցցուէր մօրը ուրուականը, որ կը քաջալերէր զինք` երբեք չընկրկելու եւ չհրաժարելու ոճրագործը սպաննելու գաղափարէն:

Կը մնար մէկ բան. ճամբայ ելլել եւ Թալէաթը գտնել:

Հետեւեալ պատումը լաւագոյնս կը բացատրէ Թալէաթի ահաբեկումէն առաջ Թեհլիրեանին հոգեվիճակը:

Երբ Ամերիկա կը գտնուէր եւ նոր պիտի ձեռնարկէր իր վրէժխնդրական արարքին, գիշեր մը, երբ սովորականին պէս արթուն մնացած էր,  կը հարցնէ իր ընկերոջ` Սեդրակ Բախտիկեանին.

– Սեդօ՛, արթո՞ւն ես:

– Հա՛:

– Մտքէս գէշ բան անցաւ:

– Ի՞նչ:

Սողոմոն ելաւ եւ ճրագը վառեց: Առտուան ժամը երեքն էր:

– Այս աշխարհիս մէջ շատ տարօրինակ, գէշ բաներ կրնան պատահիլ: Կրնա՞յ պատահիլ արդեօք, որ իրեն հասնելէս առաջ ատ շունը դիպուածով մը մեռնի, ձեռքէս փախչի: Այսինքն ընկերը կ՛ըսէր.

– Աս ի՜նչ խայտառակութիւն է, եղբա՛յր Սողոմոն: Այնպիսի կացութիւն մը ստեղծեցիր, որ հիմա մենք պէտք է ծունկի գանք եւ աղօթենք Թալէաթին ժամանակաւոր արեւշատութեան համար: Դուն արդար մարդ ես, Սողոմո՛ն, քու խօսքդ պէտք է անցնի Աստուծոյ առջեւ, աղօթէ» (33):

Շատ մեծ պատասխանատուութիւն էր, Դաշնակցութեան եւ հայութեան համար ամօթ պիտի ըլլար, որ Թալէաթը բնական մահով մեռնէր: Թեհլիրեան քաջ կը գիտակցէր, որ իր կեանքը միայն իրը չէր, այլ ամբողջ հայ ժողովուրդին էր:

***

Թալէաթը մահապատիժի դատապարտուած է երեք անգամ:

Առաջինը այդ մահապատիժներէն տրուած էր 24 մայիս 1915-ին` Ա. Աշխարհամարտի դաշնակից պետութիւններու կողմէ, գլխաւորութեամբ Ֆրանսայի եւ Անգլիոյ: Անոնք կը յայտնէին, որ  թուրք կառավարութեան ղեկավարները պատերազմի աւարտին պատասխանատուութեան պիտի կանչուին եւ խստագոյն պատիժի, այսինքն մահապատիժի պիտի ենթարկուին հայկական ջարդեր կազմակերպելնուն համար (34):

Այս մահապատիժը չգործադրուեցաւ: 30 հոկտեմբեր 1918-ին կը ստորագրուէր Մուտրոսի զինադադարը, որմէ ետք թրքական կառավարութիւնը դաշնակից պետութիւններու ճնշումին տակ կը հարկադրուէր յառաջացնել զինուորական ատեան մը, որ պիտի քննարկէր հայկական կոտորածներն ու հայութեան բռնի տեղահանութիւնը եւ համապատասխան պատիժներ տնօրինէր:

12 փետրուար 1919-ին զինուորական ատեանը սկսաւ իր աշխատանքներուն` անգլիական գրաւման իշխանութեանց վերահսկողութեամբ: Ատեանը մեղաւոր եւ պատասխանատու կը նկատէր իթթիհատական թուրքերը իրենց կազմակերպած հայերու կոտորածներուն եւ բռնի տեղահանութեան համար (36): Աւելի՛ն. անիկա մարդկութեան ամենամեծ յանցագործներուն շարքին կը դասէր իթթիհատականները: Պոլիս ժամանած էին բազմաթիւ եւրոպացի լրագրողներ: Եւրոպական եւ թրքական թերթերը կը հրատարակէին բազմաթիւ յօդուածներ ջարդերու մասին: Հակառակ այս բոլորին, Ցեղասպանութեան կազմակերպիչ իթթիհատական գլխաւոր ղեկավարներէն` Թալէաթ, Էնվեր, Ճեմալ, տոքթ. Նազըմ, Պեհաէտտին Շաքիր, Ճեմալ Ազմի` ոչ ոք դատարանը կը գտնուէր: Անոնք փախուստ տուած էին: Այդ պատճառով ալ դատավարութիւնը ձգձգուեցաւ:

12 ապրիլ 1919-ին զինուորական ատեանի գլխաւոր դատախազը հրապարակեց իր եզրակացութիւնը, որով հեռակայ մահուան կը դատապարտէր իթթիհատական ղեկավարները: Յանցագործները ստացած էին արժանի պատիժը: Սակայն ո՞վ պիտի գործադրէր մահապատիժը, մանաւանդ որ իթթիհատական ղեկավարները ման կու գային Եւրոպայի եւ Ռուսիոյ մէջ: Անոնք ազատ էին եւ վայելքներու մէջ: Մէկ խօսքով, դատավարութիւնը աչքի փոշի կը ցանէր հայութեան վրայ:

Իթթիհատական ղեկավարները երկրորդ անգամ մահապատիժի դատապարտուեցան 1920-ին, իրենց կառավարութեան տապալումէն ետք կազմուած թրքական նոր կառավարութեան ռազմական դատարանին կողմէ (37): Այս անգամ ալ մահապատիժը չգործադրուեցաւ, որովհետեւ ամբաստանեալները դատավարութեան ներկայ չէին: Նոյնիսկ եթէ ներկայ ըլլային թէ՛ առաջին եւ թէ՛ երկրորդ դատավարութեան, մատապատիժները պիտի չգործադրուէին, որովհետեւ Թուրքիոյ բոլոր կառավարութիւնները` սուլթանական եւ իթթիահատական, համաձայն էին հայութեան կոտորածներուն եւ տեղահանութեանց: Նոյնը կատարեց նաեւ Մուսթաֆա Քեմալը, որ դատապարտելով հանդերձ իթթիհատականները, շարունակեց անոնց գործը` այս անգամ հայ բնակչութենէ պարպելով – կոտորելով կամ բռնի տեղահանելով ամբողջ Կիլիկիան: Իրողութիւնը նաեւ այն է, որ Թալէաթի սպանութենէն ետք Պոլիսը մերժեց անոր դիակը, սակայն 22 տարի ետք, 1943-ին (38) Թալէաթի աճիւնները փոխադրուեցան Պոլիս, հերոս հռչակուեցաւ ան, եւ անոր արձանը բարձրացուեցաւ Թուրքիոյ մէջ:

Երրորդ մահապատիժը տնօրինողը ո՛չ պետութիւնն էր եւ ո՛չ ալ զինուորական կամ պատերազմական դատական ատեանը: Այս մահապատիժը կը տրուէր Հայ յեղափոխական դաշնակցութեան կողմէ, որ Սողոմոն Թեհլիրեանի ձեռամբ գործադրեց զայն:

Դ.- Նեմեսիս

Արդարեւ, իթթիհատական ղեկավարներու մահապատիժի որոշումը տրուեցաւ ՀՅԴ Թ. Ընդհանուր ժողովին կողմէ, որ տեղի ունեցաւ 1919-ի սեպտեմբերին, Երեւանի մէջ: Այս գործողութիւններուն տրուեցաւ «Յատուկ գործ» կամ «Նեմեսիս» անունը(39):

Վրէժխնդրութեան գաղափարը նոր չէր Դաշնակցութեան մէջ: Իր հիմնադրութեան առաջին իսկ օրէն Դաշնակցութիւնը ահաբեկումներ կատարած է թէ՛ ներքին եւ թէ՛ արտաքին ճակատներու վրայ: 1915-ի Ցեղասպանութեան վրէժխնդրական արարքներ տեղի ունեցած են 1919-էն առաջ, նոյնինքն Ցեղասպանութեան տարիէն իսկ: Այս մասին ընդարձակ տեղեկութիւններ կան Երուանդ Փամպուքեանի կողմէ խմբագրուած Շաւարշ Միսաքեանի հատորին մէջ(40): Այնտեղ կը կարդանք, որ դաշնակցական երիտասարդութեան արիւնը կը փոթորկէր վրէժխնդրութեան գաղափարով: Բազմաթիւ ընդյատակեայ ահաբեկումները տեղի ունեցած էին թուրքերու դէմ: Մեծ թիւով թուրք մեծահարուստներու տուներ կրակի տուած էին: Այս վրէժխնդրական արարքները ո՛չ միայն մայրաքաղաքին եւ գլխաւոր քաղաքներու, այլեւ` գիւղերու մէջ: Այսպէս, Միսաք Թորլաքեան իր ընկերներով ծննդավայր Տրապիզոնի գիւղերուն մէջ կը կազմակերպէր բազմաթիւ ահաբեկումներ(41): Նոյնինքն Սողոմոն Թեհլիրեան, Անդրանիկի եւ առհասարակ կամաւորական գունդերու լուծուելէն ետք, ինչպէս յայտնած ենք նախապէս, կը միանայ Սեբաստացի Մուրատին, որ կազմած էր ծրագիր մը` թուրքերէն վրէժ լուծելու: Վրէժխնդրական գործողութիւնները կ՛ընդգրկէին Երզնկայի, Դերջանի, Քղիի,  Էրզրումի, Խոտորջուրի, Բաբերդի եւ Սպերի շրջանները: Այդ գործողութիւններուն իրենց մասնակցութիւնը կը բերէին` Վահան Չերազը, քղեցի Աբգարը, Ստեփան Ծաղիկեանը, Սողոմոն Թեհլիրեանը եւ ուրիշներ: Սեբաստացի Մուրատի այս սքանչելի ծրագիրին իրագործումը կիսատ կը մնայ` ռուսական բանակի քայքայման պատճառով(42):

* * *

«Նեմեսիս»-ի գործողութեան համար(43) կազմուած էր Պատասխանատու մարմին մը, որուն ընդհանուր վերահսկողութիւնը վստահուած էր Արմէն Գարոյի (Գարեգին Փաստրմաճեան), որ Հայաստանի Հանրապետութեան դեսպանն էր Միացեալ Նահանգներու մէջ: Ահաբեկման արարքներուն գետնի վրայ ցուցմունք տուողները պիտի ըլլային Շահան Նաթալին եւ Գրիգոր Մերճանոֆը, որոնք նաեւ ունէին պատասխանատուութիւնը նիւթական ապահովելու: Վերջապէս, հետախուզութեան եւ իթթիհատական ղեկավարներու ուր ըլլալուն մասին տեղեկութիւններ պիտի հայթայթէր Հրափը կամ Հրաչ Փափազեանը: Այս վերջինը իբրեւ մեծահարուստ թուրք ուսանող, Մեհմետ Ալի անունով, պիտի մտնէր իթթիհատական շրջանակներու մէջ եւ առօրեայ դրութեամբ տեղեկութիւններ պիտի հայթայթէր վրէժխնդիրներուն(44):

«Նեմեսիս»-ի առաջին գործողութիւնը, ըստ ծրագրուածի, պիտի կատարուէր Թալէաթ փաշային դէմ(45): Պէտք է յայտնել սակայն, որ  Թալէաթէն առաջ վրէժխնդրական արարքներ տեղի ունեցած էին: Այսպէս, 1919-ին Սողոմոն Թեհլիրեան, ինչպէս յայտնեցինք նախապէս, ահաբեկած էր մատնիչ մուխթար Յարութիւն Մկրտիչեանը: Արամ Երկանեան 1919-ին ահաբեկած էր թուրք-թաթար ղեկավար Ղասիմբեկովը, իսկ 1920-ին` Սարաֆովը եւ Ֆաթհալի Խան Խոյսքին(46): Արշաւիր Շիրակեանը 1920-ին ահաբեկած էր մատնիչ Վահէ Իհսանը(47):

* * *

Մատնիչ Յարութիւն Մկրտիչեանին «մահը Պոլսոյ հայութեան մէջ առաջ բերեց ընդհանուր ցնծութիւն(48): Սակայն Թեհլիրեանին բուն թիրախը Թալէաթն էր(49):

Թեհլիրեան կ՛անցնի Փարիզ` Թալէաթի հետքը գտնելու նպատակով: Ապրուստը սեփական աշխատանքով հայթայթելու համար կօշկակարութիւն կ՛ընէ Փարիզի մէջ(50): Փարիզի իր ընկերներէն մէկը կը տանի զինք Պոլսոյ պատրիարք Զաւէն արք. Եղիազարեանին քով, որ վերապրած էր  կոտորածներէն եւ տարագրուած էր Փարիզ: «Այժմ իր տխուր, քիչ մը թեք աչքերը ակնոցների միջից վրաս յառած` նա օրհնեց ինձ ու ասաց.

– Այո՛, զաւակս, մատնիչ Յարութիւն Մկրտիչեանը երիցս գերազանցեց վաստակը…»(51):

Թեհլիրեան այդ տեսակցութեան ընթացքին կը խնդրէ Զաւէն պատրիարքին աջակցութիւնը` Թալէաթի հետքը գտնելու նպատակով: «Բոլոր միջոցները սպառել էի ու վերջին յոյսս այդ էր: Բայց այդ պահին յայտնեցին Ազգային ժողովի անդամներից ոմանք, եւ մենք ստիպուած եղանք հեռանալ»(52):

Ահա այդ միջոցին էր, որ հրահանգ կը ստանայ Միացեալ Նահանգներ, Պոսթըն, երթալու: Պոսթընի մէջ կը ծանօթանայ «հասակագեղ, յաղթանդամ, տպաւորիչ արտաքինով եւ բարեհամբոյր Արմէն Գարոյի հետ»(53): Ամերիկայի մէջ կը պարզուի, որ այն` «ինչի մասին ես երազում էի գիշեր ու ցերեկ, այստեղ արդէն կենդանի գործ էր դարձած: Արմէն Գարոյի ղեկավարութեան տակ կատարուել էր նախնական ահագին աշխատանք»(54):

Պոսթընի մէջ Թեհլիրեան կ՛առնէ Թալէաթի արտանկարուած լուսանկարը երեք օրինակով: Թէեւ գործի սկիզբն էր տակաւին, սակայն Թեհլիրեան ներքին հրճուանք մը կ՛ապրէր, որ «գործը գտնւում է կարող մարդկանց ձեռքում եւ արդէն դրուած է շիտակ ճամբու վրայ: Բոլոր հարցերը պարզուեցին ու ճշդուեցին` առանց վիճաբանութեան եւ տարակարծութիւնների, կարծես մի ընտանիքի անդամներ էին, որոնց մէջ ամէնից շատ կշիռ ունի մեծի խօսքը»(55):

Միացեալ Նահանգներու մէջ իր ցուցմունքները Արմէն Գարոյէն ստանալէ ետք, Թեհլիրեան կ՛երթայ Ժընեւ («Դրօշակ»-ի խմբագրատունը), ուր, սակայն, Թալէաթը գտնելու իր փորձերը կ՛անցնին ապարդիւն: Այնուամենայնիւ, «Դրօշակ»-ի խմբագրատան շէնքի եւ գոյքերու վերահսկիչ Անտոնը իրեն կը յանձնէ նամակ մը, որուն մէջ գրուած էր, թէ` «Պոլսից ստացած մի նամակի շնորհիւ գտել է իր մօտ ազգականներից մէկի հետքը Պերլինում, ուր եւ մեկնում է: Պէտք է ես էլ աճապարէի, եթէ ուզում էք համալսարան մտնել…»(56): Ասիկա ուրիշ բան չէր նշանակեր, եթէ ոչ` գտնուած էր Թալէաթի հետքը, Պերլին:

1920 դեկտեմբերին Թեհլիրեան կ՛անցնի Գերմանիա, Պերլին, ուր գործի կազմակերպման ու հետախուզութեան համար կը գտնուէին` Հրաչ Փափազեանը, Շահան Նաթալին, Լիպարիտ Նազարեանցը, Վահան Զաքարեանը եւ Յաղօրը(57): Հայաստանի մէջ պատրաստուած կարգ մը տեսերիզներու ու կայքերու մէջ ակնարկութիւն կայ, որ բանաստեղծ Աւետիք Իսահակեան մաս կազմած է «Նեմեսիս»-ին: Ասիկա չի համապատասխաներ իրականութեան: Աւետիք Իսահակեանը ոչ մէկ ձեւով առնչութիւն ունի Թալէաթի ահաբեկման գործին մէջ:

Թեհլիրեան ինք եւս կը լծուի հետախուզութեան գործի: Ի վերջոյ հաւաքական ճիգերը արդիւնք կու տան: Օր մը, 1921 փետրուարի վերջերը, Պերլինի Շարլոտտենպուրկ փողոցին մէջ կը հանդիպի Թալէաթին եւ կ՛աշխատի նմանութիւններ գտնել իր քով եղած լուսանկարին հետ: Ստոյգ կը գիտնայ, որ այդ անձը Թալէաթն է: «Կայարանի մայթում յայտնուեց յաղթանդամ, կլոր, փքուն դէմքով, լաւ հագնուած, ձեռնափայտով մի նոր մարդ: Ողնայարս ցնցուեց, շա՜տ նման էր Թալէաթին, պակասում էին միայն թաւ պեխերը եւ ֆէսը: Գլուխը ծածկած էր կիսացիլինտր: […] Առջեւ կանգնած ուսանողներից մէկը աջն առաւ, համբուրեց եւ ասաց.

«Արդէն ներսն են, փաշա՛ս…»(58):

Թալէաթի բնակավայրը կը ստուգուի եւ հսկողութեան տակ կ՛առնուի(59) Պերլինի Հարտենպերկ փողոցի թիւ 4 շէնք:

«Երզնկայի նահանջից ի վեր», կը յայտնէ Թեհլիրեան իր յուշերուն մէջ, «հոգեկան այնպիսի մի խռովք չէի ապրել, ինչպէս այդ գիշեր: Եւ գրեթէ համոզուած էի, որ «նոր մարդը» Թալէաթն է, բայց ընկերներս ջլատում էին այդ ներքին թելադրութիւնը` ստեղծելով կասկածներ: Մասամբ էլ իրաւունք ունէին նրանք: Հարիւրին հարիւր չէի կարող պնդել»(60):

Թեհլիրեան անմիջապէս կը փոխէ իր տունը եւ սենեակ մը կը վարձէ վերոյիշեալ փողոցի թիւ 4 բնակարանի շրջանին մէջ թէ՛ հետախուզութիւնը շարունակելու եւ թէ՛ գործը յաջողութեամբ գլուխ հանելու համար:

Պէտք է թափանցել Թեհլիրեանի հոգեկան աշխարհին մէջ` պեղելու համար, ինչ որ կայ պահուած այնտեղ: Հոն պիտի գտնենք փոթորկոտ հոգեվիճակ, ջղային անհամբերութիւն, յանկարծակի ցնցումներ, մելամաղձոտութիւն, գործը հարիւր առ հարիւր գլուխ հանելու մտատանջութիւն, կասկածամտութիւն, անհամար երազներ, այս վերջիններուն այլատեսակ մեկնաբանութիւններ, որոնք սովորաբար ձախող ելքի մը պատկերով պիտի վերջանան` յոռետեսութեան մէջ թաթխուած: Եւ այս բոլորին հետ ու բոլորէն վեր` մայրը, մօրը պատկերը, մօրը ներկայութիւնը:

Թալէաթը սպաննելէ շաբաթ մը առաջ Թեհլիրեան դարձեալ կը տեսնէ մայրը իր երազին մէջ: Իբր թէ ինք` Թեհլիրեանը, Երզնկայէն կը մեկնի Պալքաններ: Հարսերը կը պատրաստեն իր ճամբորդական պաշարը: Մայրը նստած է անշարժ, թոնիրին մօտ: Փոքրերը թարմ հաց ունին իրենց ձեռքին: Դուրսը աղջամուղջ է: «Երբ խուրջինս լեցնում են, ես առնում եմ ուսիս եւ ասում. «Մնաք բարով…»: Մայրը կ՛ընկերակցի իրեն.

«- Մա՛յր, դու ո՞ւր,- ասում եմ:

«- Մինչեւ Սուրբ Նշան, զաւա՛կս, ուխտ ունիմ քեզ մինչեւ այնտեղ ճամբու դնելու:

«Հասնում ենք Սուրբ Նշան: Մայրս կոյրի պէս շօշափում է դէմքս, ուսերս, ձեռքերս ու մրմնջում.

«- Այսպէս մէկ-մէկ մեծացնում եմ, թեւ էք առնում, թռչում ու ես մնում են չոր գլուխ:

-Տուն գնա՛,- ասում եմ նրան ու շարունակում ճանապարհս:

«Սուրբ Նշանից ուղիղ գծով բաւական վար` հորիզոնի տակ յայտնւում է արեւի հրավառ սկաւառակը: Յանկարծ յետեւից լսում եմ մօրս կերկերուն կանչը: Յետ նայելով` տեսնում, որ նա այնտեղ դեռ կանգնած է: Դառնում եմ դէպի նա:

«- Ի՞նչ կայ, մա՛յր:

«- նո՞ւմ ես, ասում է նա հազիւ լսելի ձայնով:

«- Ի հարկէ, չասացի՞, որ դուն յետ դառնաս»:

«Այն ժամանակ մայրս յամրօրէն քայլում է դէպի տուն: Մի քանի քայլ յետոյ նա օրօրում է գլուխը ու քայլերը արագացնում:

«-Մա՛յր»,- գոչում եմ: Բայց նա այլեւս յետ չի նայում. նա գնում, գնում, վազում է ու յանկարծ չքանում…

«Առաւօտ էր, թունդ ելած ջղերս անկարող եղայ հանդարտեցնել ու մանկան պէս լաց եղայ…»(61):

Ե. Թալէաթի Ահաբեկումը

Թալէաթը ապաստանած էր Պերլին այն հաշուով, որ իր հետքը կորսնցուցած կ՛ըլլայ այդ ձեւով: Միշտ յոյս ունէր, որ Թուրքիա պիտի վերադառնայ  եւ վերստին երկրին իշխանութեան գլուխ պիտի անցնի: երմանիոյ մէջ ամբողջովին կերպարանափոխուած էր. ֆէսի փոխարէն` կը կրէր արեւմտեան գլխարկ, իսկ թրքական տարազի փոխարէն` եւրոպական հագուստ. պեխերը պզտիկցուցած էր: Անունը փոխած էր եւ եղած` Ալի Սալեհ պէյ:

Թեհլիրեան Թալէաթ փաշայի ահաբեկումը կատարեց 15 մարտ 1921-ին, Պերլինի Շարլոթթենպուրկ փողոցին մէջ: Ան այսպէս կը նկարագրէ ահաբեկումը իր յուշերուն մէջ.

«Առաւօտը սովորականից շուտ ելայ. արեւի շաղերը արդէն հասել էին դիմացի շէնքի պատուհանին: Հազիւ էի աւարտել թէյս եւ ուզում էի բազկաթոռը մօտեցնել պատուհանի եզրին, երբ յանկարծ դիմացի շէնքի պատշգամում տեսայ Թալէաթին: Քարացայ. նա՞ էր արդեօք: Այո՛…

«Նա մէկ-երկու քայլ առաջ անցաւ, ուշադիր զննեց մայթը` նախ վեր, ապա վար, ու կարծես ինչ մտքերի ծանրութեան տակ` գլուխը կախեց: Ըստ երեւոյթին, թեթեւ չէր կեանքը` գործած անպատում ոճիրից յետոյ: Յամենայն դէպս, թէեւ անցել էր հինգ-վեց տարի, բայց վախը անբաժան էր մնացել նրանից: Իր լայն ուսերին կրում էր երկու հրապարակային մահավճիռներ. Պոլսոյ պատերազմական ատեանի եւ Հայ յեղափոխական դաշնակցութեան: Առաջինը նրա համար, հաւանաբար, ունէր բարոյական նշանակութիւն, փոխանակ վեր հանելու իր «ազգանուէր» մեծ գործը, հարազատ երկրի մէջ հարազատները դատապարտում էին նրան մահուան` իբրեւ սովորական ոճրագործի: Բայց ժամանակը կարող էր այդ «թիւրիմացութիւնը» պարզել. ապագայ սերունդները կը հասկանային կատարած գործի արժէքը, եթէ… եթէ չլինէր ՀՅ Դաշնակցութեան դատավճիռը: Այնուամենայնիւ, չկարողացաւ այդ կուսակցութեան բոլոր ղեկավարներին բնաջնջել: Բայց ո՞վ մնաց իր ճանաչածներից: Փաստօրէն մէկ հոգի` արեգին Փաստրմաճեանը: Չէ՞ր յիշում արդեօք իր վերջին զրոյցը նրա հետ…

«Լծակի պէս հաստ դաստակը վեր տարաւ, ձեռքով ճակատը շփեց, ներս մտաւ: Նայեցի ժամացոյցին, 10:00 էր, Ուհլանտ գնալու իր սովորական ժամը: Զէնք առի վրաս, պատրաստ` դուրս գալու: Յանկարծ նա յայտնուեց դրան մօտ ու փղի պէս ծանրօրէն սկսեց վար իջնել: Երբ դուրս ելայ փողոց, դիմացի մայթով արդէն բռնել էր Ուհլանտի ուղին: Սառը դատողութիւնը ինձ ասում էր, որ այս անգամ անկարող պիտի լինի ազատուել ձեռիցս, բայց եւ յուզումը բազմալեզու աղաղակներով փոթորկում էր ինձ:

«Հասի՛ր, վազի՛ր, անցի՛ր միւս մայթը, ու շեղակի կռնակից, մէջքի՛ն, գլխի՛ն, շո՛ւտ, անցի՛ր փողոցը»…

Մայթից իջայ փողոց` յետեւը անցնելու համար, բայց յանկարծ մի բան յետ մղեց ինձ. հազար անգամ պարզուած բացորոշ բանը այդ պահին մէկէնիմէկ կասկածելի թուաց. նա՞ է արդեօք…

– «Անցի՛ր դիմացը, դիմա՛ցը, դիմա՛ցը, ուղղակի ճակատի՛ն, շո՛ւտ, շո՛ւտ, շո՛ւտ, վազի՜ր»…

«Դիմացի մայթով հաւասարուեցի նրան, արագ քայլերով բաւական յառաջացայ. անցայ նոյն մայթը, ուսկից գնում էր նա: Յետ դարձայ: Մօտենում էինք իրար: Նա գալիս էր ճեմելու ձեւով` ձեռնափայտը անփոյթ ճօճելով: Մի կարճ տարածութիւն մնացած` զարմանալի անդորրութիւն համակեց էութիւնս: Հաւասարուելու վրայ Թալէաթը շեշտակի նայեց ինձ. աչքերի մէջ առկայծեց մահուան սարսուռը: Վերջին քայլը բեկուեց. մի քիչ թեքուեց, որ խուսափի, բայց զէնքը դուրս քաշելս ու գլխին պարպելս մէկ եղաւ…

«Թալէաթը հարուածից կարծես ցցուեց ու մի ակնթարթ հզօր մարմինը պրկուեց ձիգ, բայց երերուն, ապա` սղոցուած կաղնու բունի պէս երեսի վրայ տապալուեց թնդիւնով… Քիչ դէնը մի կին ճչաց ու գետին փռուեց. մի մարդ վազեց դէպի նա… Բնաւ չէի կարող երեւակայել, որ այդպիսի դիւրութեամբ գետին պիտի փռուի գազանը: Մի վայրկեան մղում ունեցայ բոլոր գնդակները պարպելու մէջքին, բայց փոխանակ կրակելու` ատրճանակս նետեցի: Սեւ, թանձր արիւնը վայրկենապէս լճացաւ Թալէաթի գլխի շուրջ. կարծես ջարդուած անօթից մազութ էր դուրս թափւում…»(62):

Թալէաթին լճացող արիւնը կարծես դիւթած էր Թեհլիրեանը, ինչպէս ինք կը պատմէ: Ամբոխը կը շրջապատէ զինք, կը խոշտանգէ, կը հարուածէ: Վրայ կը հասնի գերման ոստիկանութիւնը, որ կը ձերբակալէ զինք եւ կ՛առաջնորդէ ոստիկանատուն:

Համակուած էի հոգեկան այնպիսի ներքին գոհունակութեամբ, որուն նմանը չէի ապրած երբեք, կը պատմէ Թեհլիրեան: Արճիճի պէս վրաս ծանրացած մնայուն մղձաւանջը չքացած էր յանկարծ: Ամէն բան փոխուած էր կարծես. կաշկանդուած հոգիս ազատ եւ լայնարձակ կը թուէր. էութեամբ ձերբազատած կարծես` մտածումներս շրջան կ՛ընէին աշխարհի ծանօթ բոլոր անկիւններուն մէջ(63):

Կայ յատկանշական մանրամասնութիւն մը, որ չէ յիշատակած Թեհլիրեան իր յուշերուն մէջ: Թալէաթը ահաբեկելէ ետք Թեհլիրեան Պերլինէն կը փոխադրուի Մ. Նահանգներ: Այն ատեն ամէն ինչ թարմ էր իր յիշողութեան մէջ: Իր մէկ ընկերոջ` Սեդրակ Բախտիկեանին պատմած է հետեւեալը. «Երբ Թալէաթը գետին ինկաւ, արիւնը անմիջապէս սկսաւ հոսիլ մայթին վրայ, անկէ ալ արագ կերպով` դէպի փողոց: Ոտքս դրի արեան առուակին վրայ եւ ետ ու առաջ քսեցի, լաւ մը կոխկռտեցի, ճզմեցի գազանին արիւնը: Չեմ գիտեր, թէ որքա՞ն տեւեց այս գործողութիւնը: Բայց եթէ ատով զբաղած չըլլայի, հաւանօրէն կրնայ փախչիլ եւ ազատիլ(64):

Ըստ երեւոյթին, հոգեբանական կամ բնազդական եղած է Թալէաթի արեան վրայ Թեհլիրեանի կոխկռտելու եւ ճզմելու գործողութիւնը: Արդէն պիտի չփախչէր ան, որովհետեւ Շահան Նաթալի իրեն յանձնարարած էր ահաբեկումէն ետք փախուստ չտալ եւ յանձնուիլ գերմանական իշխանութեանց, որպէսզի աշխարհով մէկ դատուէր եւ իրեն հետ դատավարութեան ենթարկէր Թուրքիոյ ցեղասպանութեան ոճիրը(65):

Բանտին մէջ Սողոմոն Թելհիրեանի առաջին այցելողներէն մէկը կ՛ըլլայ անծանօթ հայ վարդապետ մը, որ բարձրաձայն կ՛ըսէ. «Տէրն մեր Յիսուս Քրիստոսի անունով կ՛օրհնեմ քեզ, որ սպաննեցիր գազանը եւ լուծեցիր բոլորիս վրէժը»(66):

Զ. Դատավարութիւնը Եւ Անոր Արձագանգները

79 օր տեւած նախնական հարցաքննութենէ ետք, 2 յունիս 1921-ին կը սկսի Սողոմոն Թեհլիրեանի դատավարութիւնը: Իր պաշտպան փաստաբաններն էին` դոկտոր Թէոտոր Նիմայեր` օրէնսդրութեան փրոֆեսէօր Քիլի համալսարանէն, Ատոլֆ ֆոն Կորտոն` իրաւական գաղտնի խորհրդական եւ Եոհաննէս Վերթաուէր` իրաւական խորհրդական:

Թեհլիրեանի համար երբեք կարեւոր չէր, թէ ի՛նչ վճիռ պիտի տար Պերլինի դատարանը, որովհետեւ ինչպէս յայտնեցինք` հրաշալի գոհունակութիւն մը համակած էր անոր հոգեկան աշխարհը:

Դատավարութիւնը կը տեւէ երկու օր: Աւարտին երդուեալներու գլխաւորը` Օթթօ Ռայնիքէ կը կարդայ հետեւեալը.

«Պատուով եւ խղճով կը վկայեմ, որ`

«Յանցաւո՞ր է ամբաստանեալ Սողոմոն Թեհլիրեանը 1921-ի մարտ 15-ին Շարլոթթենպուրկի մէջ դիտաւորեալ կերպով մարդ մը` Թալէաթ փաշան` սպաննած ըլլալուն համար:

«Ո՛չ»:

«Օթթօ Ռայնիքէ, երդուեալներու գլխաւոր:

«(Մեծ շարժում սրահին մէջ եւ ծափահարութիւններ:

«Նախագահ.- Ես կը ստորագրեմ որոշումը եւ կը խնդրեմ պ. քարտուղարէն` նոյնը ընել եւ հրապարակել զայն:

«Քարտուղարը կը կարդայ որոշումը, որ կը թարգմանուի ամբաստանեալին:

«Նախագահ.- Այժմ կը տրուի հետեւեալ դատավճիռը.

««Ամբաստանեալը անպարտ կ՛արձակուի պետական սնտուկին հաշուոյն»:

«(Նոր շարժում եւ ծափահարութիւններ):

««Համաձայն երդուեալներու որոշումին` ամբաստանեալը յանցաւոր չէ իր վրայ իբրեւ մեղադրանք ծանրացող պատժելի արարքին համար»:

«Յետոյ կը ծանուցուի հետեւեալ  որոշումը.

««Բանտարկութեան հրամանը ամբաստանեալին նկատմամբ կը ջնջուի»:

«Պաշտպան փաստաբանները, իր հայրենակիցները եւ ներկայ հասարակութիւնը կը շնորհաւորեն ամբաստանեալը» (67):

* * *

Թալէաթի սպանութիւնն ու Թեհլիրեանի դատավարութիւնը ունի բազմաթիւ նշանակութիւններ թէ՛ ներքին եւ թէ՛ արտաքին գետնի վրայ:

Առաջին. Թեհլիրեանի ահաբեկումը եւ դատավարութեան արձագանգները կայծակնային արագութեամբ տարածուեցան հայ ժողովուրդին մէջ, որ ցնծութեան մէջ էր: Թեհլիրեանի վրէժխնդրական արարքը հանդարտեցուց հայութեան հոգեկան տառապանքը: 1915-ի հայ նահատակներուն աճիւնները հանգիստ առին, իսկ Ցեղասպանութենէն ճողոպրածներուն հոգիներուն վրայ զով հով մը փչեց: Մղկտացող սրտերը հանգստացան, ազատ շունչ առին, դէմքերը պայծառացան: Հայ ժողովուրդը իր ներաշխարհի խորերէն երկար օ՜խ մը քաշեց, ֆրէօյտեան հաւաքական քաթարսիս մը արտաշնչեց: Դիւցազնատիպ հերոսին միակ փամփուշտը հանդարտեցուց կիրքերը եւ վերականգնեց հայու արժանապատուութիւնը:

Թեհլիրեանի անպարտ արձակուիլը աւելի հմայք ստեղծեց հայութեան մէջ իրեն նկատմամբ. աւելի անմահացաւ ան հայ ժողովուրդի աչքին: Իրաւամբ, ան եղաւ խորհրդանիշը հայկական վրէժխնդրութեան` «Հայ Նեմեսիս»-ին:

Երկրորդ. Թալէաթի ահաբեկումին չափ եւ աւելի անմահացաւ մեծ աղմուկ հանեց Թեհլիրեանի դատավարութիւնը: Կ՛ըսեն, որ ամբողջ Պերլինը եւ Եւրոպան այդ օրերուն, կ՛ապրէին ու կը շնչէին այդ դատավարութեամբ, թէ` շատ քիչ անգամ գերման մայրաքաղաքը եւ եւրոպական մայրաքաղաքները այդքան բուռն հետաքրքրութեամբ եւ հոգեկան այդքան սուր լարումով հետեւած են որեւէ դէպքի:

Բոլոր նկատառումներէն վեր, Սողոմոն Թեհլիրեանի վրէժխնդրական արարքը քաղաքական նշանակութիւն ունի: Եւ` «դժուար է խորաչափել քաղաքական կշիռը այն գնդակին, որ […] Թեհլիրեանի ձեռքով պարպուեցաւ Թալէաթի վրայ: […] Հսկայ մայրաքաղաքը զգում էր կարծես, որ դատասրահում դատւում էր ոչ թէ մի պարզ հայ, այլ դատւում էր համայն մարդկութիւնը, որ անպատիժ ձգեց մի անմեղ ժողովրդի նկատմամբ գործադրուած ապրիլեան անօրինակ Եղեռնը» (68):

Թեհլիրեանի արարքը չէր կրնար քաղաքական չըլլալ, մանաւանդ երբ նկատի կ՛առնենք  դատավարութեան ամբողջ ընթացքը:

Գերմանական դատարանը շատ աշխատեցաւ, որ քաղաքական բնոյթ չստանայ դատավարութիւնը: Թեհլիրեանի պաշտպան փաստաբան Նիմայեր տեղ մը կ՛ըսէ. «Պ. նախագահը դատավարութեան առաջին օրը ըսաւ, թէ մենք քննելու չենք այս դէպքը դատական ընթացիկ հարցերէ տարբեր ձեւով: Ուրեմն այս դատավարութիւնը քաղաքական դատավարութիւն մը պիտի չդառնայ: […] Ես կը կարծեմ, որ մենք կրցանք գործնական մնալ: Եթէ դուք ծանօթանայիք այն ստուար նիւթին, որ մենք կրնայինք ներկայացնել ձեզի, այն ատեն կու տայիք մեզի ամենախղճամիտ ինքնասահմանափակման վկայականը» (69):

Ինչ ալ ըլլայ սակայն, դատավարութեան ընթացքին եղած ելոյթները եւ Ցեղասպանութեան հրապարակումները չէին կրնար քաղաքական չդարձնել դատավարութիւնը: Այսպէս. պաշտպան Ատոլֆ Ֆոն Կորտոն կը յայտարարէր` ի շարս այլ բաներու. «Թեհլիրեանը, ինչպէս իր բոլոր ցեղակիցները, համոզուած էր, որ Թալէաթն է բոլոր սարսափներուն հեղինակը. եւ դուք ցոյց տուիք, որ կը հաւատաք ատոր: […] Բաւական է այն պարզ ու անվիճելի իրողութիւնը, որ քանի մը ամսուան ընթացքին 1.800.000 հայերէ 1. 400.000-ը տեղահանուած են, եւ այդ վերջիններէն մէկ միլիոնը` սպաննուած: […] Խնդրեմ` դուք ինքներդ կը խորհիք, հնարաւո՞ր է ատիկա առանց համակարգեալ ղեկավարութեան` վերէն: Իրապէս թուրք կառավարութիւնը այնքան անզօ՞ր էր, որ ի վիճակի չըլլար այդ աղէտին դէմ միջոցներ ձեռք առնելու…» (70):

Այլ պաշտպան մը. Եոհաննէս Վերթաուէր կը հաստատէր, այլ բաներու կարգին. «Մէկ միլիոն սպաննուածներու, ամբողջ ժողովուրդի մը վրիժառուն է, որ կանգնած է այդ ժողովուրդի բնաջնջման պատասխանատու անձին, բոլոր տանջանքներուն հեղինակին դիմաց: […] Ան, այսպէս, վար կ՛իջնէ, ներկայացնելու համար արդարութեան ոգին ընդդէմ բռնի ուժի սկզբունքին: Ան վար կ՛իջնէ, ան` ներկայացուցիչը մարդկութեան ընդդէմ հակամարդկայնութեան, ներկայացուցիչը արեւային իրաւունքին ընդդէմ խաւար անիրաւութեան: Ան կու գայ իբրեւ ներկայացուցիչը ճնշուածներուն` ընդդէմ ճնշողներու հաւաքական ներկայացուցիչին: Ան կու գայ յանուն մէկ միլիոն սպաննուածներու ընդդէմ մէկուն, որ ուրիշներու հետ միասին այդ ոճիրներուն բեռը կը կրէ» (71):

Բոլոր ելոյթներուն մէջ ամէնէն տպաւորիչը գերմանացի արեւելագէտ եւ հոգեւորական Եոհան Լեփսիուսինն էր, որ մանրամասն, ընդարձակ եւ բացառիկ վկայութիւն մը տուաւ իթթիհատականներու կողմէ կազմակերպուած հայկական ջարդերու մասին: Լեփսիսուս ջարդերու ատեն արդէն հրատարակած էր «Գաղտնի տեղեկագիր Հայաստանի ջարդերուն» աշխասիրութիւնը: Աւելի ուշ ան հրատարակեց «Գերմանիան եւ Հայաստանը» գործը, որուն նիւթերը կը կազմեն Գերմանիոյ արտաքին գործերու նախարարութեան փաստերը: Լեփսիուսի ելոյթը ցնցիչ տպաւորութիւն ձգեց դատաւորին եւ փաստաբաններուն վրայ, որոնք անտեղեակ էին ջարդերուն: Ան կ՛ըսէր.

«Տեղահանութիւնը, ընդհանուր աքսորը, որ արդէն 1915 ապրիլին որոշուած էր, կը վերաբերէր Թուրքիոյ ամբողջ հայ ժողովրդեան […]: Թուրքիոյ բնակչութեան մէջ կար պատերազմէն առաջ` 1.850.000 հայ:  […] Մօտաւորապէս 1.400.000 հայ տեղահան եղած են: Ի՞նչ կը նշանակէ այս միջոցառումը: Թալէաթի կողմէ ստորագրուած հրամանագրի մը մէջ կը գտնուի սա խօսքը. «Աքսորավայրն է Ոչնչութիւն»: Համաձայն այս հրամանագրին, արեւելեան Անատոլուի նահանգներէն դէպի հարաւ տեղահան եղող ամբողջ բնակչութենէն միայն 10 առ հարիւրը աքսորավայր պիտի հասնէր. մնացած 90 առ հարիւրը ճամբան արդէն պիտի սպաննուի, բացի ոստիկաններէն եւ քիւրտերէն առեւանգուած կիներէն ու աղջիկներէն` մնացածը անօթութենէ եւ ուժասպառութենէն պիտի մեռնէին»(72):

Գերմանական դատարանը ոչ միայն քաղաքական բնոյթ չուզեց տալ դատավարութեան, այլեւ աշխատեցաւ կարճի կապել զայն: Խորքին մէջ այս երեւոյթը կը նպատակադրէր մեղմացնել մեղսակցութիւնը գերմանական պետութեան եւ գերմանացի բարձրաստիճան զինուորականներուն ու դիւանագէտներուն, որոնք օժանդակեցին եւ նոյնիսկ որոշ չափով ծրագրեցին հայկական ջարդերը: Այսպէս, Թեհլիրեանի դատավարութեան վկայութեան չկանչուեցան Թուրքիոյ մէջ գերմանացի դեսպան Ֆոն Վանկենհայմը եւ զօրավար Ֆոն Տեր Գոլցը, որ քսան տարի մարզած էր թրքական բանակը. ան մէկն էր հայերու տեղահանման գաղափարը յղացողներէն, որ իր ծառայութեան համար «փաշա» տիտղոսը ստացաւ: Դատարանը հրաժարեցաւ զանոնք վկայութեան կանչելէ, որովհետեւ երկուքին մեղսակցութիւնը շատ բացայայտ էր հայկական ջարդերուն մէջ: «Հակառակ Թեհլիրեանի դատավարութեան ընթացքին  կատարուած պնդումներու` գերմանական ոստիկանութիւնը Պերլինի մէջ իսկապէս կը հովանաւորէր ու կը պաշտպանէր թուրք ոճրագործները, մինչ գերման կառավարութիւնը մերժած էր անոնց արտայանձնումը` յայտարարելով, որ «Ինք չի հաւատար, որ Թալէաթ փաշա գիտակցօրէն քաջալերած ըլլայ ծանօթ բարբարոսութիւնները», բան մը, որ սակայն նոյն գերման կառավարութիւնը շատ մօտէն գիտէր` շնորհիւ իր դեսպանին եւ հիւպատոսներու տեղեկագիրներուն»(73):

Ցեղասպանութեան մէջ գերմանացիներու մեղսակցութեան սքանչելի վկայութիւն մըն է պաշտպան փաստաբան Նիմայերի հետեւեալ արտայայտութիւնը. «Պատերազմի ատեն Գերմանիոյ պատերազմական եւ ուրիշ հաստատութիւնները հոս` երկրին մէջ եւ դուրսը  լռութեան մատնեցին եւ քողարկեցին հայկական սարսափները այնպիսի՛ եղանակով մը, որ կը հասնէր ներելի սահմանի վերջին գծին: Անշուշտ գերմանացիները ջանացին մինչեւ որոշ աստիճան` դադրեցնել սարսափները: Բայց թուրք ժողովուրդը ըսաւ ինքնիրեն. «Անհնարին է, որ այս բոլորը տեղի ունենան առանց գերմանացիներու կամքին: Չէ՞ որ գերմանացիները զօրաւոր են»: Ուրեմն մենք` գերմանացիներս Արեւելքի եւ ամբողջ աշխարհին մէջ թուրքերու հետ մէկտեղ պատասխանատու դարձած ենք հայկական սարսափներուն համար: Մեծ գրականութիւն մը կայ Ամերիկայի, Ֆրանսայի եւ Արեւելքի մէջ, որ նպատակ ունի ցուցնելու, թէ գերմանացիները իրական թալէաթներ եղած են Թուրքիոյ մէջ»(74):

Երրորդ. Թեհլիրեանի վրէժխնդրական արարքը քարոզչական մեծ անդրադարձ ունեցաւ թէ՛ ներքին`  հայկական եւ թէ՛ արտաքին մակարդակներու վրայ: Առանց չափազանցութեան, ինչպէս յայտնեցինք նախապէս, ամբողջ Եւրոպան, նոյնիսկ աշխարհը, հեւիհեւ հետեւեցան Թեհլիրեանի ահաբեկման եւ դատավարութեան: Գերմանական, անգլիական, ամերիկեան եւ ֆրանսական թերթերը բազմաթիւ յօդուածներ հրատարակեցին հայկական ջարդերուն եւ Հայկական հարցին մասին: Գաղափար մը տալու համար այս քարոզչութեան մասին, գերմանական «Die Zukunft» երկշաբաթաթերթի յօդուածագիր` Մաքսիմիլիան Հարտէն, ի շարս այլ բաներու, հետեւեալը կը գրէր. «Թալէաթը նախ որպէս ներքին գործոց նախարար ու ապա իբրեւ մեծ վեզիր գլխաւոր մեղաւորն է: Չնայելով, որ նա ուրանում էր, բայց նրա մեղսակցութիւնը ապացուցուած է իր իսկ հայրենակիցների համոզմամբ: Ուսանող Թեհլիրեանը որոնեց եւ դուրս բերեց այդ վախկոտ հրէշի թաքստոցը եւ օրը ցերեկով Պերլինի փողոցներում գնդակահարեց իր ծնողների եւ ազգի սպաննիչին: Վրէժը իմն է, ասում է Տէրը, եւ արգիլում է իր նմանի սպանութիւնը: Ո՜վ բարեպաշտներ, արդեօք հայ քրիստոնեայի ձեռքը Աստուծոյ զէնքը չէ՞ր, իր բարձր կամքը չէ՞ր արդեօք, որ վրիժառուի միտքը լուսաւորեց եւ նրան Եւրոպայի աղտոտ խառնափնդորութեան միջով անզգամ չարագործութեան հետքի վրայ առաջնորդեց` աւելի իմաստուն կերպով, քան զօրավարները արին այդ, իրենց կուրօրէն հպատակուող զօրքերի միջոցով»(75):

Բնականաբար թրքական մամուլը վերապահ գտնուեցաւ Թալէաթի ահաբեկման գործին: Այնուամենայնիւ գտնուեցան քանի մը թրքական թերթեր, որոնք քաջութիւնը ունեցան հարազատօրէն ներկայացնելու Թալէաթի անձնաւորութիւնն ու նկարագիրը: Անոնցմէ մէկն է թուրք նշանաւոր գրագէտ Ճենապ Շեհապէտտինի «Գիշատիչ թռչուններ» խորագրեալ յօդուածը, որ լոյս տեսաւ «Փէյամ Սապահ» թերթին մէջ: Երկար մէջբերում մը կը կատարենք այս յօդուածէն, որովհետեւ լաւագոյնս կը բնութագրէ անոր դիմագիծը.

«Թալէաթ կատաղի փառամոլ մըն էր, երեսփոխանութիւնը չգոհացուց իր մեծամոլութիւնը, անբաւական եղաւ նաեւ նախարարութիւնը, թերեւս մեծ եպարքոսութիւնն ալ արհամարհեց: Ան ամէն օր քիչ մը աւելի ձեռնհասութիւն, քիչ մը աւելի ուժ, քիչ մը աւելի տիրապետութեան իրաւունք շահելու կ՛աշխատէր: Ի գին ամէն բանի` ուզեց անդուլ ընդարձակել իր ազդեցութեան սահմանները: Ուզեց, որ իր շուրջը կազմուի գովաբանողներու օղակ մը, ստրկացնողներու շրջանակ մը, փառքի լուսապսակ մը, թէեւ` կրկներեւոյթ: […]

«Անոր իտէալն էր «երեւալ», երեւալ, միշտ երեւալ, միշտ քիչ մը աւելի բարձրանալով` երեւալ: Եւ օրին մէկը զայն մեր գլխուն վրայ տեսանք: Այս ստորածինին մեկնակէտէն մինչեւ հասած դիրքը ուղղահայեաց գիծ մը միայն կայ, հակառակ ասոր` դեռ չէր յագեցած բարձրանալէ: Քանի իր աստիճանը բարձրացաւ, այնպէս կարծեց, թէ հոգին ուղեղը, սիրտը, հմտութիւնը, հայեցողութիւնը եւ հեռատեսութիւնն ալ մեծցան, բարձրացան… Թալէաթ շատ դիւրաւ ինքնախաբէութեան անձնատուր եղաւ, մանաւանդ որ իր ականջները լեցուեցան շուրջիններուն ներբողականներով: Դիւրին եւ արագ յաջողութիւններով արբեցաւ ինքնավստահութեամբ: Իր առջեւը ա՛լ չէր կրնար երեւակայել ո՛չ մէկ պատնէշ, որ իր յաղթանակներուն արգելք ըլլար: […]

«Ճիշդ է որ քանի բարձրացաւ, երեւաց, բայց իր տեսողութեան շրջանակը չընդլայնեցաւ: Հրդեհի աշտարակին գագաթը բարձրացող կոյր մըն էր: Արեւ կարծեց այն հրդեհը, որ մեզ շրջապատած էր: Անկարող էր զանազանելու կենսատու եւ կիզիչ ջերմութիւնները… առաքինութիւն էր այն ոճիրը, որ իրեն նպաստաւոր էր: Կը ճանչնար միայն այն օրէնքները, որ իր ցանկութիւններուն կը ծառայէին: Ճշմարտութիւնը ընդունելի էր, ցորչափ բարձրանալու միջոց մըն էր` ճիշդ սանդուխի դստիկոններու պէս: […]

«Կը նախընտրէր, որ պետութիւնը իր ձեռքին մէջ մեռնէր, քան թէ բարգաւաճէր ուրիշներու ձեռքին մէջ […]

«Թալէաթ «ոչինչ» մը չէր, «ոչինչ» մը յեղափոխութիւն մը չի կրնար կատարել, եւ եթէ անոր «ոչինչ» ըսեն, արդարացում մը գտած կ՛ըլլանք իր վարչական սխալներուն: Ան ոչինչ չէր. «քոմիթեճի» մըն էր […], ահարկու «քոմիթեճի» մը… չար տաղանդ մը ունէր. թակարդ լարելու, դարանակալ ըլլալու, յանկարծակիի բերելու ընդունակ, խարդախ, լարախաղաց, խաբեբայ տաղանդ մը: Թէ՛ իր անհատական կեանքին, թէ՛ հանրային կեանքին մէջ Թալէաթի յենարանը, լծակը, ուժը տոկունութիւնը միեւնոյն բանն էր` էնթրիկ:

«Շատ խոնարհ խաւէ մը բարձրացաւ ամէնէն բարձր դիրքին` շնորհիւ էնթրիկի: Սակայն իր բախտածառը որքան բարձրացաւ, այնքան յայտնի եղաւ, որ արմատները աղբի մէջ էին: Թալէաթ ուր որ ալ բարձրանար, կը տեսնուէր, որ ոտքին ցեխի ծանր զանգուած մը փակած է: Անոր եպարքոսութիւնը տեսակ մը օձային արքայութիւն էր… Քանի բարձրացաւ, տափատին կարկտանները երեւցան: Կուրծքը բաւականաչափ լայն չէր` կարենալ շնչելու համար բարձր սարերու վրայ: Քանի բարձրացաւ, այնքան զգաց իր կուրծքի տկարութիւնը եւ մտածեց, թէ փրկութիւնը խաւ մը աւելի բարձրանալու մէջ է: Ու այս մտածումով մագլցեցաւ ու մագլցեցաւ, եւ երբ եպարքոսութեան հասաւ, ինքն ալ զգաց իր կուրծքին տկարութիւնը:

«Ա՛լ հասկցած էր, որ նոյնիսկ զինք դարպասողներու աչքին «արհամարհուած արձան» մըն էր: Ինքն ալ զգացած էր, որ թէ՛ իր դիրքը եւ թէ՛ համբաւը պատմութեան առջեւ զինքը ամբաստանող վկաներ պիտի ըլլային: Յոյսը անոր համար այլեւս շնչարգելութիւնն էր: Ամէն մէկ յաջողութեան մէջտեղը կար իրեն սպասող անքնութիւնը, որ որեւէ մղձաւանջէ աւելի տառապագին էր: […]

«Հակառակ իր պաշտօնական փայլին` Թալէաթ ապրեցաւ դժբախտ: Ամէն բանի արժանացաւ` առանց որեւէ բան վայլելու:

«Թալէաթ ունէր սատանայական գոռոզութիւն մը, որ կը ջանար պարտկուիլ խորամանկութեան մտերմիկ ձեւերու մէջ: Քաղաքական պարտութեան մը հաւանականութիւնը անոր գոռոզութեան համար անհանդուրժելի հեռանկար մըն էր: Եւ սակայն կը զգար, որ ամէն քայլ զինքը կը մօտեցնէր այս հաւանականութեան: Ան կը գիտակցէր, որ այս յափշտակուած փառքի ճամբան ուշ` կանուխ պիտի յանգի անկման եւ քայքայման…»(76):

Չորրորդ. Թալէաթի ահաբեկան որոշումը տրուած էր, ինչպէս յայտնեցինք, ՀՅԴ Թ. Ընդհանուր ժողովին կողմէ: Ահաբեկումէն ետք Հայ յեղափոխական դաշնակցութիւնը որեւէ ձեւով չստանձնեց արարքին պատասխանատուութիւնը: Տասնապետեան կը հաստատէ, որ` «հասկնալի պատճառներով նման որոշում մը պիտի չհրատարակուէր Թ. Ընդհանուր ժողովի որոշումներու գրքոյկին մէջ, բայց Ս. Թեհլիրեանի, Մ. Թորլաքեանի եւ Ա. Շիրակեանի յուշագրութիւնները կը փարատեն ամէն կասկած` եղեռնի պատասխանատուներու ահաբեկումներուն կազմակերպուածութեան մասին»: Մինչեւ 1956, նման նիւթեր չէին հրատարակուած, ոչ ալ, ինչպէս Վ. Նաւասարդեան կը հաստատէր 1956-ին «Թալէաթի ահաբեկման շուրջ Դաշնակցութեան կողմէ որեւէ պաշտօնական յայտարարութիւն էր եղած»(77): Նաւասարդեան կը յայտնէ դարձեալ, որ Սողոմոն Թեհլիրեանի յուշերը Թալէաթի սպանութեան լրիւ պատմութիւնը չեն: «Ապրիլեան Մեծ եղեռնի գալիք պատմիչը Թալէաթի սպանութիւնը իր բոլոր ծալքերով ներկայացնելու համար առատ նիւթ պիտի գտնի նաեւ ՀՅԴ դիւանի մէջ»(78):

Թալէաթի ահաբեկումը կազմակերպուեցաւ բացառիկ բծախնդրութեամբ: Հետախուզական հետապնդումները կատարուեցան հրաշալի  գաղտնապահութեամբ եւ ահաբեկումը գործադրուեցաւ անթերի կերպով:

Թեհլիրեանի վրէժխնդրական արարքը ամբողջութեամբ կը պատկանի Հայ յեղափոխական Դաշնակցութեան: Պէտք է հաստատել սակայն, որ անիկա առաջին օրէն դուրս եկած է Դաշնակցութենէն եւ կը պատկանի ամբողջ հայութեան: Իրողութիւնը այն է, որ հայութեան բոլոր հոսանքները հրաշալի վերաբերում ունեցան Սողոմոն Թեհլիրեանի ահաբեկման նկատմամբ` ընդգծելով արարքին համազգային բարոյական արժէքը:

Այսպէս,

Ռամկավար ազատական կուսակցութեան Պոսթընի պաշտօնաթերթը «Ազգ»-ը խմբագրականով մը` «Հայուն արդար վրէժը» խորագրեալ (19 մարտ 1921)` կը գրէր ի շարս այլոց.

«Արիւնարբու գազանը, հայ ցեղին ամենավայրագ երդուեալ թշնամին, շան մը պէս գետին փռուեցաւ դիտապաստ` հայ կտրիճի մը գնդակէն, Պերլինի մէկ արուարձանին` Շարլոթենպուրկի մէջ, Հարտենպըրկըրի փողոցին վրայ:

«Կեցցէ՜: Ձեռքը դալա՛ր Սողոմոն Թեհլիրեանի…

«Այս եղաւ ինքնաբուխ եւ հզօր զգացումը, որ երկրաշարժի մը պէս ուժգին ու միաժամանակ ցնեց հայ սրտերն ի սփիւռս աշխարհի, եւ հպարտ գոհունակութիւնը, որ անզուսպ հրճուանքով մը դուրս ժայթքեց ամէն մէկ հայու ճնշուած կուրծքէն` ի լուր թուրք բորենիի սատակման:

[…]

«Մենք ապրողներս հրճուանքով կը ծափահարենք հայ արդար վրէժի այս գործադրութիւնը ոճրագործի մը վրայ, որ պարզ ամբաստանեալ մը չէ, այլ դատապարտեալ մը` թէ՛ իր իսկ երկրին Պատժական դատարանէն, թէ՛ միջազգային օրէնքէն եւ թէ՛ մարդկային բարոյականին ու խղճին առջեւ (79)»:

Վերակազմեալ հնչակեաններու օրաթերթը` «Պահակ», 12 ապրիլ 1921-ի համարով լոյս կ՛ընծայէր խմբագրական մը` «Լոյս մը` խաւարին մէջ» խորագրեալ, ուր կ՛ըսուի, այլ բաներու կարգին.

«Համակ ժողովուրդ մը գահավիժած էր արցունքի հովիտը. մէկ հարուած, մէկ կորովի սիրտ, մէկ մարդ իր հուժկու ափերուն մէջ բռնած կռուող հայրերու անմահ հոգին, զերթ ռումբ, զայն արձակեց Մողոքին վրայ, որ կը տիրէ այդ արցունքի հովիտին եւ ահա զայն խորտակող ռումբէն ժայթքած բոցերը արեւներ եղան եւ լացող հոգիները լուսաւորեցին պարտութեան արցունքի հովիտը: Յուսահատութիւնը մեռած է այլեւս, եւ Յոյսը ազատութեան, Լոյսը երջանիկ ապագային կը շողարձակեն: Սողոմոն Թեհլիրեան փրկեց ազգին պատիւը» (80):

Իսկ Ամերիկայի ՀՅ Դաշնակցութեան պաշտօնաթերթ «Հայրենիք» օրաթերթը «Նեմեսիս» խորագրեալ խմբագրական մը հրատարակեց իր 18 մարտ 1921-ի համարին մէջ, ուր կ՛ըսուի, այլ բաներու կարգին.

«Վերջապէս արդարութեան ձեռքը բարձրացաւ եւ գետին գլորեց բիւրաւոր զոհերու տխրահռչակ դահիճը, օսմանեան աւազակապետութեան նախկին վեզիրը` Թալէաթ փաշան:

«Եթէ Թալէաթ ապրէր այս աշխարհի վրայ եւ իր բնական մահով երթար հողին տակ, հայութեան խիղճին վրայ պիտի ծանրանար ահաւոր մղձաւանջ մը, եւ բիւրաւոր զոհերու ոսկորները պիտի խլրտէին իրենց անծանօթ հողակոյտերուն մէջ: Լաւ է, որ այդ անիրաւութիւնը խնայուեցաւ հայութեան եւ անոր բիւրաւոր հայ զոհերուն, որոնց վրէժը կը գոռայ եւ պիտի գոռայ գալիք դարերու ընթացքին` վերապրող հայութեան հոգիին մէջ:

«Թալէաթ աւելի վատ եղաւ, քան իր նախորդը` Ապտիւլ Համիտ, աւելի յանդուգն եւ անսանձ, քան` բոլոր թուրք ջարդարարներն ու թալանճիները, եւ այդ իսկ պատճառով, հակառակ իր բոլոր խորամանկութիւններուն եւ զգուշութիւններուն, ինքզինքը գտաւ հայութեան մէկ մեծ զաւկին, անվեհեր եւ վրէժխնդիր զաւկին առջեւ, որ վայրկենաբար փշրեց կոտորածներ եւ նախճիրներ ծրագրող իր դիւային ուղեղը» (81):

Այո՛, Սողոմոն Թեհլիրեանի արարքը կը պատկանի ամբողջ հայութեան: Ասիկա իր լաւագոյն արտայայտութիւնը գտած է դատավարութեան ընթացքին պաշտպան Վերթաուէրիի հետեւեալ խօսքին մէջ. «Ան կու գայ յանուն մէկ միլիոն սպաննուածներու` ընդդէմ մէկուն, որ ուրիշներու հետ միասին այդ ոճիրներուն բեռը կը կրէ:

Հայ ազգը հազար տարիէ ի վեր, մինչեւ ամէնէն փոքրիկ երեխան, կանգնած է անոր ետին: Ան կը կրէ, ու ասոնք են իր խոհերը, դրօշակը արդարութեան, դրօշակը մարդկայնութեան, դրօշակը վրիժառութեան` իր քոյրերու եւ ազգականներու պատուին համար: Այս խոհերով ան կ՛ելլէ ընդդէմ անոր, որ պղծել տուաւ իր ընտանիքին պատիւը, ոչնչացնել տուաւ ընդհանուր բարօրութիւնը, ամբողջ ժողովուրդ մը բնաջինջ ընել տուաւ մարմնապէս» (82):

Այս բոլորէն վեր`

Թեհլիրեանի ահաբեկումը մարդկային հրաշալի փիլիսոփայութիւն մը ունի իր մէջ, որ թէեւ հակասական տարրեր կրնայ ունենալ, սակայն չի դադրիր հրաշալի փիլիսոփայութիւն ըլլալէն: Դատավարութեան ատեն ատեանի նախագահը Թեհլիրեանին կը հարցնէ, թէ ինչո՞ւ արդեօք ան ինքզինք յանցաւոր չի համարեր:

Ա.- Ինքզինս յանցաւոր չեմ համարեր, որովհետեւ խիղճս հանգիստ է:
Ն.- Խիղճերնիդ ինչո՞ւ հանգիստ է:

Ա.- Մարդ մը սպաննած եմ, բայց մարդասպան չեմ:
Ն.- Կ՛ըսէք, թէ խղճի խայթ չունիք, ձեր խիղճը մաքուր է: Դուք ձեզ չէ՞ք յանդիմաներ: Բայց հարցուցէ՛ք դուք ձեզի. արդեօք Թալէաթ փաշան սպաննել կ՛ուզէի՞ք:

Ա.- Այս հարցումը չեմ հասկնար. ես զինքը արդէն սպաննած եմ:
Ն.- Կ՛ուզեմ ըսել, թէ զինք սպաննելու ծրագիր ունէի՞ք:

Ա.- Ես որեւէ ծրագիր չունէի:
Ն.- Ե՞րբ արթնցաւ ձեր մէջ այդ գաղափարը:

Ա.- Դէպքէն գրեթէ երկու շաբաթ առաջ. ինքզինքս շատ վատ կը զգայի եւ ջարդերու պատկերները դարձեալ աչքերուս առջեւ կը նկարուէին: Մօրս դիակը տեսայ. այդ դիակը ոտքի ելաւ, առջեւս կանգնեցաւ եւ ըսաւ ինծի. դուն տեսար, թէ Թալէաթ հոս է եւ անտարբե՞ր կը մնաս, դուն այլեւս իմ զաւակս չես:
Ն.- (Այդ խօսքերը կրկնելով երդուեալներուն) Իսկ դուք ի՞նչ ըրիք:

Ա.- Յանկարծ արթնցայ եւ որոշեցի այդ մարդը սպաննել:
Ն.- […] Ի՞նչ զգացում ունեցաք, երբ Թալէաթ փաշան մեռած առջեւնիդ տեսաք. ի՞նչ մտածեցիք:

Ա.- Թէ անմիջապէս յետոյ ի՛նչ զգացի, չեմ գիտեր:
Ն.- Բայց ժամանակ անցնելէ ետք եղածին արդէն անդրադարձած ըլլալու էք:

Ա.- Ոստիկանատուն բերուելէս ետքն է, որ անդրադարձայ, թէ ի՛նչ էր եղածը:
Ն.- Ուրեմն ի՛նչ կը մտածէիք ձեր ըրածին վրայ:

Ա.- Սրտի գոհունակութիւն մը զգացի:
Ն.- Իսկ այսօ՞ր:

Ա.- Դեռ այսօր ալ եղածէն շատ գոհ եմ:
Ն.- Բայց գիտէ՛ք անշուշտ, թէ բնական պայմաններու մէջ ոչ ոք իրաւունք ունի իր դատաւորը ըլլալու, նոյնիսկ եթէ շատ բաներ կրած ըլլայ:

Ա.- Չեմ գիտեր. մայրս ինծի պատուիրեց, որ Թալէաթ փաշան սպաննեմ, որովհետեւ ջարդերու պատասխանատուն է. ասկէ միտքս ա՛յն աստիճան գրաւուած էր, որ չէի գիտեր, թէ պէտք չէ սպաննեմ (83):

«Մարդ սպաննած եմ, բայց մարդասպան չեմ: Թեհլիրեանը ահաբեկիչ էր, սակայն արարքը ահաբեկչութիւն չէր: Բուն ահաբեկիչը, ի բնէ, թուրք պետութիւնն է, որուն բոլո՛ր գործերը, պատմութեան բոլո՛ր ժամանակներուն ահաբեկչութիւն են: Մեր օրերուն արդէն ականատես ենք թուրք պետութեան ահաբեկչական ծրագիրներուն եւ արարքներուն թէ՛ երկրին ներքին եւ թէ՛ արտաքին մակարդակներու վրայ:

Ուրեմն, Թալէաթը ահաբեկիչ է եւ իր արարքը ահաբեկչութիւն է: Թեհլիրեան ահաբեկիչը ահաբեկեց Թալէաթ ահաբեկիչը եւ վրէժը լուծեց ահաբեկչութենէ:

Աւելորդ չենք համարեր հաստատել, որ Թեհլիրեանի վրէժխնդրական արարքին ընթացքին ոչ մէկ պատահական մարդ կամ անցորդ վնասուած է: Առհասարակ, 1920-ական թուականներու «Նեմեսիս»-ի վրէժխնդրական բոլոր գործողութիւններու ընթացքին, թիրախներէն բացի,  ոչ մէկ մարդ սպաննուած կամ վիրաւորուած է:

***

Երբ տեղի կ՛ունենար 15 մարտ 1921-ի Թալէաթի ահաբեկումը, Մոսկուայի մէջ կը պատրաստուէր ռուս-թրքական «բարեկամութեան եւ եղբայրութեան» դաշնագիրը, որ ստորագրուեցաւ յաջորդ օր: Այդ դաշնագրով Խորհրդային Ռուսիան թրքական հող կը հռչակէր ոչ միայն Արեւմտեան Հայաստանը, այլեւ Արեւելեան Հայաստանէն թուրքերու կողմէ բռնագրաւուած տարածքները, գլխաւորաբար` Կարսը եւ Արտահանը: Աւելի՛ն. Նախիջեւանը իբրեւ ինքնավար հողամաս կը դրուէր Ազրպէյճանի հովանաւորութեան տակ (84): Այսինքն կը նուրիրագործուէր Պրեսթ-Լիթովսքիի դաշնագիրը, որ ստորագրուած էր 3 մարտ 1918-ին (85), ինչպէս  նաեւ կը նորոգուէր այն քաղաքականութիւնը, որ հիմք դրուած էր թալէաթներու կողմէ` եղբայրական գործակցութիւն հաստատելով ռուս պոլշեւիկներու հետ: Պատահականութիւն չէր, որ երկու այլ ոճրագործներ` Ճեմալ եւ Էնվեր փաշաները արդարադատութենէ փախչելով (անոնք ալ ի բացակայութեան մահուան դատապարտուած էին) եւ ռուսերու հետ եղբայրական յարաբերութեան մէջ ըլլալով` իրենք զիրենք աւելի ապահով կը զգային Ռուսիոյ մէջ, քան Գերմանիոյ: Բոլոր պարագաներու հայ վրիժառու եւ արդարհատոյց գնդակները հասան նաեւ անոնց: Ճեմալ փաշան ահաբեկուեցաւ Արտաշէս Գէորգեան-Պետրոս Տէր Պօղոսեան-Ստեփան Ծաղիկեան երրորդութեան կողմէ, Թիֆլիս, Չեկայի (դատական գերագոյն մարմին) շէնքին առջեւ, 25 յուլիս 1922-ին (86): Ճեմալ փաշան Մեծ եղեռնի կազմակերպիչ ըլլալէ անկախ մեծ դերակատարութիւն ունեցաւ Մոսկուա- Անգարա բարեկամական յարաբերութիւններ հաստատելուն մէջ: Իսկ Էնվեր կը սպաննուի Խորհրդային Թիւրքիստանի մէջ, 28 օգոստոս 1922-ին ամենայն հաւանականութեամբ խորհրդահայ զինուորի մը ձեռամբ: Այսինքն ամբողջ շարքէն Էնվերի ահաբեկումն էր միայն, որ Դաշնակցութեան գործը չեղաւ (87):

Վերադառնալով Թեհլիրեանին` Թալէաթի ահաբեկումը նաեւ յիշեցում մըն էր աշխարհին, որ հայութեան հաշուոյն անարդարութիւն կը պատահէր Մոսկուայի դաշնագրի ստորագրութեամբ պոլշեւիկ Մոսկուայի եւ քեմալական Անգարայի միջեւ:

Է. Նկարագիրի Գիծեր. Իսկական Հերոսը

Սողոմոն Թեհլիրեան նուրբ եւ զգայուն խառնուածքի տէր երիտասարդ մըն էր, ամչկոտ եւ փափկանկատ: Կը պատկանէր աւետարանական համայնքի: Տխուր ու մելամաղձոտ տղայ մը: Իր կենսագիրներէն մէկը կը յայտնէ, որ Թեհլիրեան Մատթէոս Զարիֆեան կը կարդար, Պետրոս Դուրեան կը վերլուծէր, հոգեբանական կնճիռներով լեցուն գիրքեր կը կարդար: Զգացական պոռթկումներով լեցուն` «Ալագեազ» կ՛երգէր (88):

Սողոմոն Թեհլիրեան իր կատարած վրէժխնդրական արարքը որեւէ ժամանակ անձնական դրամագլուխի չվերածեց, արարքը լծակի չվերածուեցաւ իր քով: Ան մնաց համեստութեան խորհրդանիշ: Իր որդին` Շահէնը, կը յայտնէ, որ հայրը քիչ կը խօսէր, յատկապէս` բազմութեան մէջ, մանաւանդ չէր ուզեր խօսիլ Պերլինի իրադարձութիւններուն մասին: Երբեք չէր զբաղեր ինքնամեծարումով եւ չէր պատկերացներ ինքզինք հերոսի պատուանդանին վրայ:

Ահա՛ իսկական հերոսը:

Սեդրակ Բախտիկեան, Թեհլիրեանի մօտիկներէն, կ՛ըսէր իրեն. «Պերլինի մասին ոչ մէկ խօսք` նամակներուդ մէջ. հոս գալէդ վերջն ալ` ինքնաբերաբար ոչ մէկ խօսք: […] Երբ ստիպուած կը պատմես Պերլինի մասին, կարծես ամչնալով կը պատմես: Անձնական դերանուն չունիս. ուրախ պիտի ըլլայիր, եթէ ուրիշի մը մասին պատմէիր: Նոյնիսկ մեզի հետ, երբ կը պատմես, գործը կատակի կը տանիս: Դեռ չլսեցի, որ ըսէիր. «Ես Թալէաթը սպաննեցի» (89):

Թալէաթի ահաբեկումէն ետք, Թեհլիրեան Մանչեսթըրի վրայով կ՛անցնի Միացեալ Նահանգներ: Մարդիկ, ընկերներ ու բարեկամներ կը փափաքէին տեսնել զինք, կ՛ուզէին հետը խօսիլ: Ամիսներ կը տեւեն այցելութիւնները, քաղաքէ քաղաք: Ինք կը գանգատէր. «Մինչեւ ե՞րբ պիտի տեւեն այս այցելութիւնները: Շատ դժուար է դիմանալ մարդոց, մանաւանդ` ծեր կիներու նայուածքներուն: Երբեմն կարծես պիտի խեղդուիմ այդ  նայուածքներուն մէջ: Տասնեակներով, երբեմն հարիւրներով աչքեր քեզի կը նային (90):

Բոլոր այցելութիւններուն եւ հանդիպումներուն, ինչպէս կը գրեն կարգ մը յուշագրողներ, Թեհլիրեան գրեթէ չէ խօսած վրէժխնդրական արարքին մասին, իսկ եթէ ստիպուեր է պատմելու, կարծէք ամչնալով պատմած է (91):

Ը. Թեհլիրեանի Կեանքը Մինչեւ Մահ (1960)

Միացեալ Նահանգներէն ետք Թեհլիրեան կը փոխադրուի Սերպիա, ուր կը գտնուէին հայրը, հօրեղբայրները եւ եղբայրները: Կը պսակուի Անահիտ Թաթիկեանին հետ եւ բնակութիւն կը հաստատէ Պելկրատի Վալեւօ գիւղաքաղաքի Դալմատինսկա փողոցի թիւ 78 տունը: Կնոջ հետ կը բանայ սուրճի սեփական խանութ մը: Այր ու կին սքանչելիօրէն կը վարեն իրենց գործը մինչեւ Բ. Աշխարհամարտի աւարտը: Պելկրատի մէջ աշխուժ գործունէութիւն կը ծաւալէ ՀՅԴ Պալքանեան կեդրոնական կոմիտէութեան կազմին մէջ (92):

Հ. Գինոյեան ուշագրաւ դրուագներ գրի առած է Թեհլիրեանի կեանքէն` ուղղակի լսելով իրմէ (93): Թեհլիրեանի պատմելով` 1927-28 տարիներուն Եուկոսլաւիա լաւ յարաբերութեան մէջ կը գտնուէր Թուրքիոյ հետ: Օր մը կը հաղորդուի, որ Թուրքիոյ վարչապետ Իսմեթ Ինէօնիւ Պելկրատ պիտի այցելէ: Սակայն թուրք ապահովութեան մարդիկ եուկոսլաւ պատասխանատուներուն կը յայտնեն, որ Պելկրատի մէջ կը գտնուի Թալէաթի ահաբեկիչը` Սողոմոն Թեհլիրեան: Պելկրատի ոստիկանապետը, առ ի զգուշութիւն, կ՛որոշէ հսկողութեան տակ պահել մայրաքաղաքի բոլոր հայերը: Առ այդ, իր քով կը հրաւիրէ Պելկրատի Հայ ազգային խորհուրդի ատենապետը, որուն կը յայտնէ իր որոշումը եւ կը գանգատի, որ` «Թեհլիրեանը ձեր մէջ է, եւ ինք լուր չունի»: Իր կարգին, ատենապետը կը յայտնէ, թէ ինք Սողոմոն Թեհլիրեան անունով հայ մը չի ճանչնար Պելկրատի մէջ: Արդարեւ, Սողոմոն Թեհլիրեան մինչեւ վերջ կը ճանչցուէր անցագրային Սարօ Մելիքեան անունով, որովհետեւ լաւ գիտէր, որ թրքական իշխանութիւնները կրնան օր մը բռնել զինք:

Ոստիկանապետին եւ ատենապետին միջեւ խօսակցութիւնը տեղի կ՛ունենար այն պահուն, երբ Սողոմոն Թեհլիրեան գործով կը բացակայէր Պելկրատէն: Երբ Պելկրատ կը հասնի Թեհլիրեան, իր կինն ու Ազգային խորհուրդի ատենապետը կը տեղեկացնեն զինք ոստիկանապետին կարգադրութիւնը, որով պիտի բանտարկէր բոլոր հայերը Ինէօնիւի այցելութեան օրերուն, իրենց վախը կը յայտնեն եւ կը զգուշացնեն զինք, որ տունէն դուրս չելլէ: «Իսկ ես,- կը պատմէ Թեհլիրեան,- քիչ մը նեղուած` ըսի կնոջս, որ պէտք էր ոստիկանապետին յայտնէի իմ ինքնութիւնս: Կինս պատասխանեց. «Վախցայ, որովհետեւ թուրքերը կրնան պահանջել քեզ, եւ եուկոսլաւները կը յանձնեն թերեւս, ո՞վ կրնայ փրկել քեզ անոնց ձեռքէն»:

Քիչ մը հանգստանալէ ետք, Թեհլիրեան առանց կնոջը բան մը յայտնելու` կ՛երթայ ոստիկանատուն եւ կը ներկայանայ ոստիկանապետին: Այս վերջինը, թթուած երեսով, աթոռ մը կը հրամցնէ Թեհլիրեանին եւ կ՛ըսէ.

«Սողոմոն Թեհլիրեանը մեր քաղաքը կ՛ապրի եղեր, եւ ես լուր չունիմ: Եթէ պատահի, որ ան փորձանք մը բերէ Թուրքիոյ վարչապետի գլխուն, վա՜յ ինծի: Մեռած օրս է: Ես ի՞նչ ոստիկանապետ եմ, որ լուր չունիմ անոր այստեղ ներկայութենէն»:

Թեհլիրեան ոտքի կ՛ելլէ եւ գլուխը բարձր բռնած կը յայտարարէ. «Ձեր դէմ կեցած` ձեզի հետ խօսողը Սողոմոն Թեհլիրեանն է»:

Ոստիկանապետը կարծես քարացած` Թեհլիրեանին կը նայի, ապա ոտքի կ՛ելլէ, ձեռքը կ՛երկարէ եւ Թեհլիրեանին մօտենալով` վիզը կը փաթթուի եւ կը սկսի համբուրել: Ան կ՛ըսէ.

«Ես քեզի մինչեւ հիմա Մելիքեան անունով կը ճանչնայի, ինչո՞ւ ինձմէ գաղտնի կը պահէիր ինքնութիւնդ,- ապա, կը շեշտէ,- դուն պիտի չբանտարկուիս միւս հայերուն նման, այլ ազատ ես եւ պիտի գաս ճիշդ այն ճամբուն բազմութեան առաջին շարքին, ուրկէ պիտի տեսնես թշնամիդ մօտէն: Սակայն խօսք տուր, որ… չար գործ պիտի չտեսնես»:

«Պատուոյ խօսք տուի»:

«Երբ յաջորդ օրը Ինէօնիւի թափօրը կ՛անցնէր, ես հոն էի, առաջին շարքին, եւ տեսայ ոստիկանապետը, որ, վիզը ծռած ինծի կը նայէր: Ժպիտով բարեւեցի զինք եւ ձեռքերս խաչաձեւեցի վստահութիւն ներշնչելու համար»:

Թեհլիրեան յաջորդ օրը կրկին կ՛երթայ ոստիկանապետին, որ դարձեալ ճակատը համբուրելով` կ՛ըսէ.

«Ես յարգանք ունիմ հերոսներու հանդէպ: Դուն ազգիդ վրէժը լուծեցիր: Երանի՜ շատ Սողոմոններ գտնուէին մեր մէջ: Մենք ալ ժամանակին շատ տառապեցանք թուրքերու լուծին տակ»:

Թեհլիրեանին եւ Պելկրատի ոստիկանապետին միջեւ բարեկամութիւնը կը շարունակուի մինչեւ Բ. Աշխարհամարտի աւարտը, երբ Թեհլիրեան հարկադրաբար դուրս ելաւ Եուկոսլաւիայէն: Բարեկամութիւն մը, որմէ օգտուեցաւ ամբողջ պելկրատահայութիւնը:

Այս դրուագին մէկ այլ տարբերակը կը պատմէ Բաբգէն Սիմոնեան, որ Հայաստանի մէջ Սերպիոյ պատուոյ հիւպատոս է: Սիմոնեան 1980-ական թուականներուն եօթը տարի եղած է Սերպիա եւ քանիցս առիթը ունեցած է այցելելու Վալեւօ գիւղաքաղաքը, ուր կ՛ապրէին Թեհլիրեանները: 1988-ին ան տեսակցած է Թեհլիրեանի անդրանիկ որդիին` Շահէնին հետ, որ հարուստ դրուագներ պատմած է իր հօրը մասին:

Շահէնին պատմելով` 1937-ին, Բ. Աշխարհամարտէն առաջ, Թուրքիոյ ապահովութեան մարմինները կը դիմեն Եուկոսլաւիոյ իշխանութիւններուն եւ կը յայտնեն, որ Պելկրատի մէջ բնակութիւն հաստատած է Թալէաթի ահաբեկիչը` Սողոմոն Թեհլիրեան: Ի պատասխան Թուրքիոյ պահանջներուն` Եուկոսլաւիոյ ոստիկանութիւնը կը յայտնէ, որ երկրին մէջ Թեհլիրեան ազգանունով քաղաքացի չկայ: Ինչպէս յայտնեցինք, Թեհլիրեանը ծանօթ էր Սարօ Մելիքեան անունով:

Ըստ Շահէն Թեհլիրեանին, հայրը լաւ որսորդ էր, եւ Եուկոսլաւիոյ մէջ կար որսորդկան միութիւն մը, որուն անդամագրուած էին այլազան ասպարէզներու մարդիկ: Անոր անդամ էր նաեւ Պելկրատի ոստիկանապետը, որ լաւ յարաբերութիւն ունէր Սողոմոն Թեհլիրեանին հետ եւ կը յարգէր զայն: Օր մը ոստիկանապետը իր մօտ կը կանչէ Սողոմոն Թեհլիրեանը: Հանդիպման ընթացքին ոստիկանապետը հարց կու տայ, թէ կը ճանչնա՞ր արդեօք Սողոմոն Թեհլիրեան անունով մարդ մը: Հայրս համարձակ անձնաւորութիւն էր, կը պատմէ Շահէն Թեհլիրեան, պահելու եւ առաւել եւս կորսնցնելու ոչինչ ունէր: Կը պատասխանէ, որ Թեհլիրեանը ինքն է եւ ոստիկանապետին կը պատմէ ամբողջ ճշմարտութիւնը Հայոց ցեղասպանութեան մասին: Ոստիկանապետը շփոթի կը մատնուի, ուշի-ուշով մտիկ կ՛ընէ Սողոմոնին խօսքերը, ապա բարեկամաբար կը յորդորէ զգուշանալ եւ որքան հնարաւոր է հեռու մնալ հանրութեան աչքէն, գէթ` ժամանակաւորապէս, քանի դեռ խառնիխուռն եւ վտանգաւոր օրեր են(94):

Թէեւ երկու դրուագները նոյնը չեն ժամանակի եւ շարժառիթներու իմաստով, սակայն անոնց ոգին նոյնն է: Անոնք դրսդւիրումն են Թեհլիրեանի խիզախութեան, յանդգնութեան, համարձակութեան եւ ինքնավստահութեան:

* * *

Բ. Աշխարհամարտէն ետք պոլշէւիկացած սերպական իշխանութիւնները կը գրաւեն Սողոմոնին ստացուածքը, ինչպէս` շա՜տ-շատերունը: Թեհլիրեան հարկադրաբար կը լքէ Եուկոսլաւիան: Դէպի Միացեալ Նահանգներ ճամբուն վրայ Թեհլիրեան կ՛անցնի գազապլանքայէն (Մարոք) եւ Փարիզէն: Գազապլանքա կը մնայ 1950-1955, իսկ Փարիզ` 1955-1957(95): 1957-ին կ՛անցնի Միացեալ Նահանգներ: Թեհլիրեան ուր որ գտնուեցաւ, անպայման գործ մը գտաւ իր ապրուստին համար եւ բեռ չեղաւ ազգին ու կուսակցութեան:

Մ. Նահանգներու մէջ Թեհլիրեան զբաղեցաւ հաշուապահութեամբ` Ճորճ Մարտիկեանի «Օմար Խայեամ» ճաշարանին մէջ, Սան Ֆրանսիսքօ: Վերստին ժամանակ տրամադրեց կուսակցական գործ կատարելու: Մեծ եռանդով կը մասնակցէր ձեռնարկներու(96):

Թեհլիրեան հեռու 1960-ին` իբրեւ ՀՅԴ քալիֆորնիոյ Կեդրոնական կոմիտէի անդամ. այն մարմինին, որուն ստեղծման մէջ մեծ դեր կատարեց ան: Թածուեցաւ Ֆրեզնոյի հայկական «Արարատ» գերեզմանատան մէջ, Անդրանիկի գերեզմանին կողքին(97):

Թ. Թեհլիրեանին Նուիրուած Երգը

Ազատագրական պայքար մղող ժողովուրդները, բոլո՛րը, ունին իրենց յեղափոխական երգերը, որոնք ոգեւորող են եւ մեծ դեր կը խաղան սերունդներու, յատկապէս երիտասարդներու դաստիարակութեան մէջ: Հայկական յեղափոխութիւնը եւ հայ ազատամարտը յօրինած են եւ կը շարունակեն յօրինել յեղափոխական երգեր` հերոսական դէմքերու եւ դէպքերու նուիրուած: Այս վերջինները, ինչպէս ըսինք, մաս կը կազմեն դաստիարակութեան, սակայն ամբողջ դաստիարակութիւնը չեն, մանաւանդ որ կրնան ունենալ տեղեկութիւններ, որոնք իրականութեան չեն համապատասխաներ:

Սողոմոն Թեհլիրեանին նուիրուած երգը «Գինի լից»-ն է(98): Երգի տուներէն մէկը կ՛ըսէ.

Թալէաթ փաշան փախաւ Պերլին,
Թեհլիրեանը հասաւ ետին,
Զարկաւ ճակտէն, փռեց գետին,
Գինի լից, ընկե՛ր ջան, գինի լից,
Խմողաց անուշ, անուշ, խմողաց անուշ:

Ճիշդ է, որ Դաշնակցութիւնը իր թիրախները պատուհասած է ճակտէն, ինչպէս եղած է շատերու պարագային, սակայն Թեհլիրեանի արձակած փամփուշտը Թալէաթի ետեւէն էր. փամփուշտը մտած է Թալէաթի ականջին տակէն, անցած է ուղեղէն եւ դուրս ելած է գլխի առաջամասէն, աչքի վրայէն: Այսինքն Թեհլիրեան պայթեցուցած է այն ուղեղը, որ Հայոց ցեղասպանութիւնը ծրագրեց եւ գործադրեց: Հետեւաբար ոչինչ կը փոխուի երգի արժէքէն, երբ «ճակտէն» բառը փոխարինուի «գլխէն» բառով: Շատեր, տաքարիւն երիտասարդ դաշնակցականներ, կրնան նեղանալ ասկէ, սակայն իրականութիւնը այս է: Հիմնաւորելու համար այս հաստատումը` յայտնենք, որ Թեհլիրեանի դատավարութեան մէկ նիստին իրեն կը հարցուի, այլ հարցումներու կարգին, հետեւեալ հարցումը.

Ն.- Իրեն` [Թալէաթին] մօտեցա՞ք. այս նպատակով Հարտինպերկ փողոցը կտրեցի՞ք:

Ա.- Փողոցին այս կողմէն վազեցի, մինչեւ որ իրեն հասայ. յետոյ փողոցը կտրեցի եւ իր վրայ վազեցի:

Ն.- Անոր երեսը դիտեցի՞ք, հետը խօսեցա՞ք:

Ա.- Հետը չխօսեցայ, մայթին վրայ քովէն անցայ եւ յետոյ վրան կրակեցի:

Ն.- Իրապէս քովէն անցա՞ք. ճակատէ՞ն իր վրայ կրակեցիք, թէ՞ կողմնակի` ետեւէն մօտեցաք եւ կրակեցիք:

Ա.- Թալէաթ փաշային հասած ժամանակս արդէն ետեւը կը գտնուէի:

Ն.- Ուրեմն կռնակէն կրակեցիք:

Ա.- Այո՛:

Ն.- Գլխո՞ւն նշան առիք:

Ա.- Բոլորովին մօտեցայ անոր:

Ն.- Ատրճանակին փողը գլխուն մօ՞տ բռնեցիք:

Ա.- Այո՛:

Ն.- Յետոյ ի՞նչ եղաւ:

Ա.- Այսչափը գիտեմ միայն, աւելին չեմ կրնար նկարագրել, որ Թալէաթ փաշան գետին ինկաւ, եւ երեսէն արիւն կը հոսէր, եւ թէ` բազմութիւն մը շուրջը կանգնած էր(99):

Այս բոլորէն ետք, չի բաւեր մեր ստամոքսները լեցնենք միայն գինիով. անհրաժեշտ է կարդա՛լ Թեհլիրեանի «Վերյիշումներ»-ը: Ճիշդ է, որ քիչ մը ծաւալուն գործ է, սակայն ներշնչման եւ դաստիարակչական անսպառ նիւթ կարելի է գտնել այնտեղ:

Պէտք է գիտնալ, որ դիւրին գործ չէր Թալէաթի ահաբեկումը: Անոր որոշումը տրուած էր, ինչպէս յայտնած ենք նախապէս, 1919-ին: Պէտք եղած էր երկու տարի մնայուն փնտռտուք եւ հետապնդում կատարել Թալէաթի որջը գտնելու համար: Այսօրուան արհեստագիտութիւնը չկար: Այժմու հաղորդակցական միջոցները չկային: Չկար Դիմատետրը: Նամակները տեղ կը հասնէին նամակատուներու միջոցով: Թեհլիրեանը Թալէաթին նկարը տեսած էր թերթերու մէջ: Իր քով միայն մէկ տեսակ լուսանկար կը գտնուէր: Թալէաթը Գերմանիոյ մէջ, ինչպէս ըսինք, կերպարանափոխուած էր: Թեհլիրեանի յուշերէն կարելի է ապրիլ որսին հասնելու հեւքը, տագնապը: Վերջապէս, ան, որ կարդացած է եւ կը կարդայ Թեհլիրեանին յուշերը, գինին աւելի համով կ՛իջնէ ստամոքսին մէջ, իսկ իր ձայնը կ՛ելլէ թէ՛ ուղեղէն եւ թէ՛ սիրտէն:

Ժ. Թեհլիրեանին Եւ Թեհլիրեանէն

5 մայիս 2017-ին ՀՅԴ «Սողոմոն Թեհլիրեան» ակումբին մէջ (Նոր Ամանոս) բացումը կատարուեցաւ Թեհլիրեանի կիսանդրիին, որուն հեղինակն է շնորհալի քանդակագործ Վարդան Աւեսեանը: Շնորհակալ գործ: Կոմիտէն կատարեց իր խղճի պարտքը: Սփիւռքի տարածքին Սողոմոն Թեհլիրեանը խորհրդանշող յուշարձան մըն ալ կայ Ֆրեզնոյի մէջ, վեց-եօթը մեթր բարձրութեամբ. արծիւը կը բզկտէ օձը:

Հայաստանի մէջ Թեհլիրեանին նուիրուած երեք յուշարձաններ կան: Առաջինը` Թալինի շրջանի Մաստարա գիւղին մէջ: Երկրորդը` Երեւանի մէջ, Աջափնեակ թաղամասի Շինարարներու փողոցի համեստ անկիւն մը տեղադրուած է (8 օգոստոս 2003) անոր կիսանդրին, որ շինուած է Ղարաբաղի վարդագոյն մարմարէ: Բարձրութիւնը` երեք մեթր: Յուշարձանի հեղինակն է Լեւոն Թոքմաքճեան, իսկ հովանաւորը` Արծրուն Խաչատրեան:

Սողոմոն Թեհլիրեանի երրորդ յուշարձանը տեղադրուած է Շիրակի մարզի Մարալիկ քաղաքի հրապարակին վրայ, 22 ապրիլ 2015-ին, Հայոց ցեղասպանութեան հարիւրամեակի ձեռնարկներու ծիրին մէջ: Պրոնզաձոյլ այս արձանը ունի չորս մեթր բարձրութիւն. Թեհլիրեանը կանգնած է կրանիթէ պատուանդանին` ատրճանակը ձեռքին: Գործն է վաստակաւոր նկարիչ Սամուէլ Պետրոսեանի, իսկ բարերարն է Եուրա Յովհաննիսեանը:

Յուշարձաններու կողքին, Մարսէյի հրապարակներէն մէկը կը կրէ Սողոմոն Թեհլիրեանին անունը: Հրապարակի անուանափոխման արարողութիւնը տեղի ունեցաւ 21 ապրիլ 2017-ին: Ձեռնարկի կազմակերպիչներն են Մարսէյի քաղաքապետարանը եւ Ֆրանսայի Հայոց կազմակերպութիւններու համակարգող խորհուրդը:

Սողոմոն Թեհլիրեան գեղարուեստական գրականութեան նիւթ հայթայթած է հետեւեալներուն.

ա. Բոգդան Վերդեան` «Ծաղիկներս մնացին հեռւում» (վէպ Թեհլիրեանի մասին), Երեւան, 1991:

բ. Ռոբերտ Կարայեան` «Արդարահատոյց» (վիպակ` նուիրուած Ս. Թեհլիրեանին, պատմուածքներ, յօդուածներ), Երեւան, 2004:

գ. Պերճ Զէյթունցեան` «Ոտքի՛, դատարանն է գալիս» (տրամա նուիրուած Ս. Թեհլիրեանին), տես «Մեծ լռութիւն» (տրամաներ), Երեւան 1983 (100):

Այս բոլորէն անկախ, Թեհլիրեանին եւ առհասարակ «Նեմեսիս»-ի մասին բազմաթիւ յօդուածներ եւ գրութիւններ լոյս տեսած են եւ կը տեսնեն Հայաստանի մէջ: Պատրաստուած են եւ կը պատրաստուին բազում տեսերիզներ եւ ժապաւէններ:

Սողոմոն Թեհլիրեանի դատավարութեան առաջին սղագրական արձանագրութեան տպագրութիւնը եղած է դատավարութեան տարին իսկ, 1921-ին, Վիեննա, Մխիթարեան տպարանէն` «Դատավարութիւն Թալէաթ փաշայի սղագրական զեկուցում» խորագիրով: Ասիկա վերհրատարակուած է Երեւանի մէջ, 1990-ին: Թարգմանաբար հրատարակուած է անգլերէնով, ֆրանսերէնով եւ ռուսերէնով:

Թեհլիրեանի յուշերը գրուած են ընտանիքի բարեկամ Վահան Մինախորեանի կողմէ, որ 1930-1940-ական թուականներուն Պելկրատի «Զեմգոր» գրադարանին մէջ կը պաշտօնավարէր իբրեւ գրադարանապետ: Սողոմոն Թեհլիրեան որդին` Շահէնը, կը պատմէ, որ 1940-ական թուականներուն Մինախորեանը յաճախ գտնուած է իրենց տունը` հօրը մասին գիրք գրելու նպատակով: Թեհլիրեան Մինախորեանին կու տար մանրամասն տեղեկութիւններ: Ամէն գրառումէ ետք «գալիս էր մեր տուն, միասին խմբագրում ու ձեւակերպում էին»: Այդ գրառումները առանձին հատորով լոյս տեսան Գահիրէի մէջ, 1956-ին, «Վերյիշումներ (Թալէաթի ահաբեկումը)» խորագրով: Պէտք է աւելցնել, որ գիրքի հրատարակումէն առաջ, 1948-50 տարիներուն, «հայրս արտագրում էր Վահանի արած գրառումները` այդ ամէնը ձեռագիր վիճակում ունենալու համար»: Եուկոսլաւիոյ մէջ համայնավար վարչակարգ հաստատուելէ ետք, Սողոմոն Թեհլիրեան ժամանակաւորապէս հաստատուեցաւ Մարոք: «Մեկնելուց առաջ, սակայն, հայրս կարծում էր, որ Մինախորեանի գրառումների իր արտագրած տարբերակը արտասահման տանելիս մաքսատանը կարող է կասկած յարուցել եւ խնդիրներ առաջացնել: Այդ պատճառով փաթեթաւորուած ձեռագիրը նա թողեց աներոջս մօտ` յուսալով, որ այդպէս աւելի ապահով կը լինի ու աւելի բարենպաստ ժամանակներ կը գան: Այդ տարիներին գողութեան դէպքեր յաճախ էին լինում: Ո՞վ իմանայ, գուցէ արժէքաւոր այդ ձեռագիրն էր գողութեան զոհ դարձաւ» (101):

Թեհլիրեանի յուշերը, հատուածաբար կամ ամբողջական, թարգմանուած են բազմաթիւ լեզուներու` անգլերէն, ֆրանսերէն, ռուսերէն: Թեհլիրեան ունի նաեւ հայ ու օտար կայքեր:

Թեհլիրեանի մահէն ետք իր կինը` Անահիտ, «Հայրենիք» ամսագրին ղրկած է իր ամուսնոյն անտիպ յուշերը` «Իմ առաջին ոխը թուրքերուն դէմ», որ լոյս տեսաւ նոյնանուն ամսագրին երեք յաջորդական համարներու մէջ (102):

Սողոմոն Թեհլիրեանի հօրեղբօր որդիին` Սամուէլ Օսկանեանին թոռան` Արա Օսկանեանին վկայութեամբ, Թալէաթի սպանութենէն ետք, Թեհլիրեան բանտը գտնուելու ժամանակ, իր պաշտպան փաստաբաններու թելադրութեամբ օրագիր պահած է, որ դատի ժամանակ կրնար նպաստել իր արդարացման: Դատարանին մէջ անոր կարիքը չզգացուեցաւ: Թեհլիրեանի մահէն ետք իր կինը այդ օրագիրը յանձնած է Արա Օսկանեանի հօր` Վահէ Օսկանեանին, որ, իր կարգին, յանձնած է Հայաստանի պետական արխիւին (103):

Արա Օսկանեանի վկայութեամբ դարձեալ, իր եղբայրը` Արմէն, գրի առած է մեծ հօր` Սամուէլի բոլոր պատումները Սողոմոն Թեհլիրեանին մասին, սակայն Արմէնին ողբերգական մահէն ետք (խեղդուած` ծովուն մէջ) յայտնի չէ, թէ ո՛ւր են այդ գրառումները (104):

Արա Օսկանեան կը յայտնէ նաեւ, որ Թեհլիրեանի դատավարութենէն ետք գերմանական դատարանը Թեհլիրեանին կը վերադարձնէ այն ատրճանակը, որով սպաննած էր Թալէաթը: Բ. Աշխարհամարտի տարիներուն, երբ սերպ իշխանութիւննրը սկսած են խուզարկել տուները, Թեհլիրեան իր ատրճանակը նետած է Դանուբ գետը (105): Պէտք է հաստատել, որ Թեհլիրեան իր յուշերուն մէջ ոչ մէկ ակնարկութիւն ունի իր ատրճանակին մասին, բացի այն, որ Թալէաթը սպաննելէ ետք ինք նետած է ատրճանակը (106): Կան նաեւ Արա Օսկանեանէն տարբեր կարծիքներ, ըստ որոնց, Եուկոսլաւիայէն դուրս ելլելու ատեն Սողոմոն Թեհլիրեան իր երկրորդ զաւկին` Զաւէնին մարմինին վրայ պահած է ատրճանակը, որ այժմ կը գտնուի Զաւէնին կամ անոր ընտանիքին մօտ: Բոլոր պարագաներուն, ասոնք վարկածներ են պարզապէս:

*
*   *

Վերջացնելու համար.

Թեհլիրեանի պատմելով` անգամ մը, 1956-ին կամ 1957-ին,  Միացեալ Նահանգներ երթալու ճամբուն վրայ, Փարիզի մէջ կազմակերպուած էր հաւաքոյթ մը` ֆրանսահայ գաղութին կողմէ: Այդ հաւաքոյթին կը մասնակցէր նաեւ Ամենայն Հայոց կաթողիկոսը` Վազգէն Ա.: Եւրոպայի տարբեր շրջաններէն բազմաթիւ հայեր եկած էին տեսնելու երկու մեծ հայերը: Բոլորն ալ անխտիր, հակառակ Թեհլիրեանի կամքին, կը ցանկային համբուրել անոր մատը, որով սեղմած էր Թալէաթը սպաննող ատրճանակի բլթակը:

Ժամանակ մը ետք Վազգէն Ա. կը մօտենայ Թեհլիրեանին, կը համբուրէ անոր ճակատը եւ կ՛ըսէ. «Քու մատդ համբուրողները շատ աւելի էին, քան իմ աջս համբուրողները»: Ապա վեհափառը ներկաներուն դառնալով` կը յայտարարէ. «Այսպէ՛ս պէտք է յարգուի հերոսը: Ազգ մը, որ հերոս չունի, պատմութիւն չունի»(107):

Մենք հերոս ունինք, ուրեմն պատմութիւն ալ ունինք:

Վկա՛յ` Սողոմոն Թեհլիրեանը:

Հայոց պատմութիւնը չէր գրուեր, եթէ չըլլային թեհլիրեանները:

Հայոց պատմութեան անունն է` Սողոմոն Թեհլիրեան:

——————————-

 

1. Գր. Ամիրեան, «Սողոմոն Թեհլիրեան», «Հայրենիք» ամսագիր, ԼԹ. տարի, 7 յուլիս 1962, էջ 12:
2. Աստղիկ Յակոբեան, «Ինչո՞ւ Թեհլիրեան եւ ոչ Թեհլերեան», panarmenian.net, 15 մարտ 2016:
3. «Թեհլիրեաններն ու անոնց պայքարը», «Ազդակ» օրաթերթ, 24 մայիս 2008, էջ 6:
4. Նոյն տեղ: Տեսնել նաեւ Սողոմոն Թեհլիրեան, «Իմ առաջին ոխը թուրքերուն դէմ», «Հայրենիք» ամսագիր, Խ. տարի, թիւ 5 մայիս 1962, էջ 1-6, թիւ 6, էջ 7-14 եւ թիւ 7-8, էջ 47-53:
5. Ն. Պ., «Հայկական վրիժառութեան սրբալոյս դէմքը», «Ազատ օր» օրաթերթ, 2 ապրիլ 2013, էջ 2:
6. Աստղիկ Յակոբեան, անդ.:
7. Նոյնտեղ:
8. «Թեհլիրեաններն ու անոնց պայքարը» անդ.:
9. Աստղիկ Յակոբեան, անդ.:
10. Վահան Մինախորեան, «Սողոմոն Թեհլիրեան. վերյիշումներ (Թալէաթի ահաբեկումը)», Բ. տպագրութիւն, մատենաշար «Յուսաբեր», թիւ 57. Գահիրէ, տպ. «Յուսաբեր», 1956, էջ 62: Նաեւ` Գոհար Խանումեան, «Սողոմոն Թեհլիրեան-120», ՀՀ Գիտութիւնների Ազգային Ակադեմիա, Հայոց ցեղասպանութեան թանգարան-ինստիտուտի կայք:
11. Մինախորեան, նոյնտեղ, էջ 70:
12. Նոյն տեղ, էջ, 71-73:
13. Նոյն տեղ, էջ, 74-75:
14. Նոյն տեղ, էջ, 75-76:
15. Նոյն տեղ, էջ, 78-79:
16. Նոյն տեղ, էջ 79:
17. Նոյն տեղ, էջ 83:
18. Նոյն տեղ, էջ 88:
19. Նոյն տեղ, էջ 91-92:
20. Նոյն տեղ, էջ 92-93:
21. Նոյն տեղ, էջ 94:
22. Նոյն տեղ:
23. Նոյն տեղ, էջ 94-95:
24. Խանումեան, անդ.:
25. Մինախորեան, անդ., էջ 164:
    26.- Նոյն տեղ, էջ 176-177:
    27.- Նոյն տեղ, էջ 188:
    28.- Նոյն տեղ, էջ 205:
    29.- Նոյն տեղ:
    30.- Նոյն տեղ, էջ 206:
    31.- Նոյն տեղ, էջ 205:
    32.- Ուիքիփետայի արեւմտահայերէն բաժին:
    33.- Սեդրակ Բախտիկեան, «Սողոմոնը», «Հայրենիք» ամսագիր, ԼԸ. տարի, թիւ 8, օգոստոս 1960, էջ 83:
    34.- Ստեփան Ալաջաջեան, «Նախաբանի փոխարէն» «Սողոմոն Թեհլիրեանի դատավարութիւնը (սղագրութիւն)», Երեւան, «Արեւազուն», 1990, էջ 3-4:
    35.- Գ. Լազեան «Հայաստան եւ Հայ դատը ըստ դաշնագրերուն», Գահիրէ, տպարան «Յուսաբեր», 1942, էջ 117-118:
    36.- Թեհլիրեան արդարահատոյցը», խմբ. Յարութիւն Քիւրքճեան, հրատարակութիւն ՀՅ Դաշնակցութեան, Պէյրութ, Համազգայինի «Վահէ Սէթեան» տպարան, 1981, էջ 173:
    37.- Ալաջաջեան, անդ., էջ 4:
    38.- Խանումեան, անդ:
    39.- Հրաչ Տասնապետեան, «ՀՅ Դաշնակցութիւնը իր կազմութենէն մինչեւ Ժ. Ընդհանուր ժողով (1890-1924)», հրատարակութիւն ՀՅ Դաշնակցութեան, Աթէնք, «Դրօշակ»-ի տպարան, 1988, էջ 162, 171-172: Նաեւ` Յակոբ Մանճիկեան, Քնար Մանճիկեան, Վրէժ-Արմէն Արթինեան եւ Համօ Ապտալեան (խմբ.):
    «Յուշամատեան Հայ յեղափոխական դաշնակցութեան ալբոմ-ատլաս», Բ. հատոր, հրատարակութիւն Հայ յեղափոխական դաշնակցութեան Արեւմտեան Ամերիկայի Կեդրոնական կոմիտէի, Կլենտէյլ, «Նեքսթ տէյ քալըր փրինթինկ»,  2001, էջ 214-217:
    40.- Երուանդ Փամպուքեան (խմբ.), «Մեծ եղեռնի առաջին վաւերագրողը Շաւարշ Միսաքեան», «Խաչիկ Պապիկեան հրատարակչական հիմնադրամ», թիւ 9, Անթիլիաս, տպարան կաթողիկոսութեան Հայոց Մեծի Տանն Կիլիկիոյ, 2017:
    41.- Միսաք Թորլաքեան, «Օրերուս հետ», Գ. հրատարակութիւն, Պէյրութ: Համազգայինի «Վահէ Սէթեան» տպարան, 2001, էջ 244-314:
    42.- Ամիրեան, անդ, էջ 13-14:
    43.- Տասնապետեան, անդ, էջ 162:
    44.- Արշաւիր Շիրակեան, «Կտակն էր նահատակներուն», բ. տպագրութիւն, Պէյրութ, Համազգայինի «Վահէ Սէթեան» տպարան, 1986, էջ 280-284: Տեսնել նաեւ Կարօ Գէորգեան, «Ամէնուն տարեգիրքը», Ը. տարի, 1961: Պէյրութ, տպարան «Մշակ», 1961, էջ 263-269 եւ էջ 591-592:
    45.- Տասնապետեան, անդ, էջ 162:
    46.- Արամ Երկանեան, «Գիրք մատուցման եւ հատուցման», Պէյրութ, տպարան «Օնիպար», 1954:
    47.- Շիրակեան, անդ., էջ 207:
    48.- Մինախորեան, անդ., էջ 218-219:
    49.- Նոյն տեղ, էջ 218-219:
    50.- Նոյն տեղ, էջ 225-226: Նաեւ` Գէորգեան, անդ, էջ 590:
    51.- Մինախորեան, անդ., էջ 212:
    52.- Նոյն տեղ:
    53.- Նոյն տեղ, էջ 237:
    54.- Նոյն տեղ, էջ 236-237:
    55.- Նոյն տեղ, էջ 240:
    56.- Նոյն տեղ, էջ 251:
    57.- Տասնապետեան, անդ., էջ 163:
    58.- Մինախորեան, անդ., էջ 574:
    59.- Տասնապետեան, անդ, էջ 163:
    60.- Մինախորեան, անդ, էջ 276:
    61.- Նոյն տեղ, էջ 302-303:
    62.- Նոյն տեղ, էջ 306-308
    63.- Նոյն տեղ, էջ 310
    64.- Բախտիկեան, անդ, էջ 87:
    65.- Ն. Պ., անդ, էջ 2:
    66.- Ուիքիփետիա, անդ:
    67.- Քիւրքճեան, անդ, էջ 304-305:
    68.- Վահան Նաւասարդեան, «Երկու խօսք», Քիւրքճեանի մէջ, անդ, էջ 16-17:
    69.- Քիւրքճեան, անդ, էջ 300:
    70.- Նոյն տեղ, էջ 234:
    71.- Նոյն տեղ, էջ 280-281:
    72.- Նոյն տեղ, էջ 170-172:
    73.- Նոյն տեղ, էջ 173:
    74.- Նոյն տեղ, էջ 300-301:
    75.- Մինախորեան, անդ, էջ 446-447:
    76.- Տասնապետեան, անդ, էջ 171:
    77.- Քիւրքճեան, անդ, էջ 5:
    78.- Մինախորեան, անդ, էջ 21:
    79.- Մէջբերուած Մինախորեանի մէջ, անդ., էջ 459:
    80.- Նոյն տեղ, էջ 459:
    81.- Նոյն տեղ, էջ 450-453:
    82.- Քիւրքճեան, անդ., էջ 281:
    83.- Նոյն տեղ, էջ 100-101,111:
    84.- Լազեան, անդ., էջ 208-211, նաեւ` Նաւասարդեան, անդ., էջ 9-15:
    85.- Լազեան, անդ., էջ 95-97:
    86.- Միքայէլ Այվազեան, «Ովքեր են սպաննել Ճեմալ փաշային», երկրորդ, լրամշակուած հրատարակութիւն (խմբ.` Գէորգ Խուդինեան), Երեւան, «Ֆէնոմէն» հրատարակչութիւն, 2016:
    87.- Տասնապետեան, անդ., էջ 171:
    88.- Բախտիկեան, անդ, էջ 81:
    89.- Նոյն տեղ, էջ 85:
    90.- Նոյն տեղ, էջ 84-85:
    91.- Նոյն տեղ, էջ 85:
    92.- Ն. Պ., անդ, էջ 2:
    93.- Հ. Գինոյեան, «Ուշագրաւ դրուագներ Սողոմոն Թեհլիրեանի կեանքէն», «Ազդակ», 10 սեպտեմբեր 1964:
    94.- Բաբգէն Սիմոնեան, «Սողոմոն Թեհլիրեանի ոդիսականը», «Դրօշակ», ապրիլ 2009, թիւ 4 (1607), էջ 22:
    95.- Խանումեան, անդ:
    96.- Ամիրեան, անդ, էջ 16:
    97.- Նոյն տեղ:
    98.- «Ազգային հայրենասիրական եւ յեղափոխական նոր երգարան», հրատարակութիւն` ՀՅԴ Լիբանանի Պատանեկան միութիւններու, Պէյրութ, Համազգայինի «Վահէ Սէթեան» տպարան, 2004, էջ 224-225:
    99.- Քիւրքճեան, անդ, էջ 110:
    100.- Ուիքիփետիա – հայերէն բաժին:
    101.- Սիմոնեան, անդ, էջ 21-22:
    102.- «Հայրենիք» ամսագիր, Խ. տարի (1962), թիւ 5 (մայիս), էջ 1-6, 6 (յունիս), էջ 7-14 եւ թիւ 7-8 (յուլիս-օգոստոս), էջ 47-53:
    103.- «Թեհլիրեաններն ու անոնց պայքար», անդ, էջ 6:
    104.- Նոյն տեղ:
    105.- Յակոբեան, անդ:
    106.- Մինախորեան, անդ, էջ 308:
    107.- Գինոյեան, անդ: