«Արաս» հրատարակչութիւն. Դիմադրութիւն՝պատմութեան անարդարութիւնների դէմ

Հարցազրոյց Սթանպուլի «Արաս» հայկական հրատարակչութեան տնօրէն Ռոպեր Քոփթաշի հետ

Սոֆիա Յակոբեան

Դեռեւս 24 տարի առաջ՝ Մկրտիչ Մարկոսեանի, Արտաշէս Մարկոսեանի, Հրանդ Տինքի, Եդուարդ Թովմասեանի եւ Խաչիկ Ափելիգանի կողմէն հիմնադրուած «Արաս» հայկական հրատարակչութեան գիրքերը կը պատմեն այն ամէնը, որոնց մասին մենք շատ լաւ տեղեակ ենք:

Եկաւ մէկ պահ, երբ սթանպուլահայութիւնը հասկացաւ, որ մեր տուներու պատերի ներսը շշուկով խօսուող պատմութիւնները այլեւս պիտի դուրս գան միայն մերը լինելու վիճակէն եւ խօսուին, պատմուին եւ խօսուին ամենաշատը հենց թուրքերու հետ:

«Արասը» կարծես կ’արտացոլէ 21-րդ դարի պոլսահայութեան ճիշդ խճանկարը: Պոլսոյ սրտում՝ Իսթիքլալ պողոտայի վրայ «Արաս»ի գրասենեակը այստեղ եղած հին, բայց վեհ շէնքերէն մէկի առաջին յարկը կը գտնուի, քիչ մը վար կ’իջնենք եւ դուռը կը թակենք: Ճերմակ երկաթէ դուռը կը բանան եւ մեր առաջ է «Արաս»ի փոքրիկ, համեստ, շատ կոկիկ ու հազար ու մի պատմութիւնների հանգրուան դարձած գրասենեակը:

Քովս եկած հայաստանցի ընկերուհիս արդէն լսած էր, որ պոլսահայերը «հայախօս չեն» եւ թրքերէն իր գիտցած բարեւը՝ «մերհապա» արտասանեց: Որին ի պատասխան «Արաս»ի գլխաւոր տնօրէն, «Ակօս»ի նախկին խմբագիր Ռոպեր Քոփթաշը պիտի ժպտալով եւ շատ գեղեցիկ արեւմտահայերէնով ըսէր. «Իսկ ինչո՞ւ թրքերէն…»:

Այո՛, «Արաս»ը պոլսահայութիւնն է, որ կայ՝ փոքրիկ, անկիւնում ծուարած, բայց անչափ հպարտ եւ ինչ-որ տեղ՝ մեր բաց անցեալը ներկային մէջ:

– 1993 թ.-ին հիմնադրուած «Արաս»ը վկան եւ վերապրողը եղաւ Թուրքիոյ մէջ քաղաքական մի քանի փուլերու: Գրեթէ 25-ամեայ աս ընթացքին մէջ Թուրքիոյ մէջ նոր իշխանութիւն, կրօնական նոր մօտեցումներ, մէկ յեղաշրջում եւ մէկ յեղաշրջման փորձ, թուրք-քիւրտական հակամարտութեան սաստկացում, ժամանակաւոր խաղաղութիւն ու նորանոր բախումներ ապրուեցան, ինչպէս նաեւ բազմաթիւ այլ քաղաքական վայրիվերումներ: Որպէս ցեղասպանութեան մասին բացէիբաց խօսող եզակի հրատարակչութիւններէն մէկը, «Արաս»ի համար աս շրջաններէն ո՞րն էր առաւել դժուարին:

– Թուրքիոյ մէջ եթէ հայ էք եւ առաւել եւս մտային աշխատանք կը տանիք՝ բոլոր շրջանները դժուար են: Հարցը սա է բայց. երբ 1993 թ.-ին «Արաս»ը հիմնուեցաւ ցեղասպանութեան մասին խօսիլ շատ կարելի չէր, արդէն Թուրքիոյ մէջ այս նիւթը միայն ԱՍԱԼԱ-ի դէպքերով կը խոսուէր: 1990-ական թուականներուն Այշէնուր եւ Ռագըպ Զարաքօլուի հիմնած «Պելկէ» հրատարակչութեան կողմից գիրքեր հրատարակելու սկսած էին, եւ Թաներ Աքչամը իր առաջին գիրքը՝ «Հայոց ցեղասպանութիւնը եւ մարդկային իրաւունքներու հարցը», 1994 թ.-ին հրատարակած էր, բայց ասոնք դժուարին քայլեր էին, եւ «Արաս»ը միտքը ունէր ցեղասպանութեանը ուղղակիօրէն չդիպնալ, այդ բառի կիրառմամբ գիրք չհրատարակել, բայց գրականութեան միջոցով ցեղասպանութեան հետեւանքները զգացնել թուրք ժողովրդին: Այսինքն քիչ մը անուղակիօրէն՝ ցեղասպանութեան զոհ դարձած գրողներու գիրքերը հրատարակելով, այս հողերուն հայ մշակոյթի մասին, կարգ մը քաղաքներու, իրենց գիւղերու մասին գրող հեղինակներու գործերը հրատարակելով՝ թուրքերուն, քիւրտերուն այդ գիտակցութիւնը տալ, որ այս երկրին մէջ, աս հողերուն վրայ հայերն ալ կային եւ կորսուեցան: Քանի որ մինչեւ 1990-ականները միայն ցեղասպանութեան մասին չէ, հայ մշակոյթի մասին ալ խօսիլ կարելի չէր,
եւ կամ հայերու ցոյց տուած ներդրումները՝ Թուրքիոյ ընդհանուր մշակոյթին մէջ… Շատ յայտնի օրինակ մըն է քաղաքի պալատները՝ Տոլմապահչէն, որը Պալեան ընտանիքի կողմէ հիմնուած է, սակայն Պալեանի իտալական տոհմի ճարտարապետները շինած են կ’ըսուէր: Անիի ժառանգութեան մասին որեւէ բան չկար: Այսինքն հայերը որպէս փոքրամասնութիւն, անշուշտ կային, այդ աչքով կը նայուէին, բայց արմատները եւ այս երկրի մշակոյթին իրենց ներդրումը խօսակցութեան նիւթին առարկայ չէր: Ուրեմն ատիկա մեր պաշտօնն էր նախ եւ առաջ, անոր համար աշխատեցանք:

Ասոնք 1990-ականներուն էին, որոնք Թուրքիոյ դժուար ժամանակներն էին: Քրտական հարցը շատ ճգնաժամային փուլերէ կ’անցնէր, Եւրամիութեան անդամակցութեան հարցի մէջ կարգ մը բարեփոխումներ կ’ընթանային, ասոր հակազդեցութիւնն ալ կար ազգայնական շրջանակներու կողմէ եւ, անշուշտ, երկրի վիճակը լաւ չէր:

Քանի տարի մը վերջ «Ակօս» շաբաթաթերթը հիմնուեցաւ, նորէն աւելի փափուկ լեզուով, բայց քիչ մը աւելի խիզախ կեցուածք մը ունեցաւ, ցեղասպանութեան մասին ինքն ալ ուղղակիօրէն չխօսեցաւ, բայց քանի որ թերթ ըլլաը ուրիշ բան է, առօրեայ քաղաքական հարցերու հետ աւելի մէջ մէջի կը մտնէ, «Ակօս»ը, երբ որ պէտք եղաւ, այդ խիզախ կեցուածքը ցոյց տուաւ:

2000-ական թուականներուն երկիրը քիչ մը հանգստանալ սկսաւ, մանաւանդ Էրտողանի եւ իր կուսակցութեան յաջողութիւնը 2002-էն սկսեալ, բանակի դէմ իր մղած պայքարը երկիրը քիչ մը փոխեցին, կարգ մը բարելաւումներ եղան, ժողովրդավար կարգ մը քայլեր առնուեցան եւ այս առումով կարգ մը հարցերու մասին խօսիլ աւելի դիւրին դարձաւ: Անոր հետեւանքով է, որ «Արաս»ը» առաջին անգամ ցեղասպանութեան մասին գիրքեր հրատարակել սկսաւ, աւելի հանգստացաւ ըսենք: Հիմա Հրանդ Տինքի սպանութենէն յետոյ երկրին վիճակը ինչ էլ լինի՝ քանի որ նիւթը սեղանի վրայ դրուեցաւ, ծեծուելու սկսաւ, ամէն մարդ կը խօսի, ժողովուրդին որոշ մասը տեղեակ է, եւ քանի որ բոլոր աս բոլոր ձեր ըսած ժամանակային շրջաններու մէջ կարգ մը թուրքեր եւ քիւրտեր հայամէտ դարձան, հայերուն հասկանալու սկսան՝ մեզ համար այլեւս ետքայլ մը չկայ, այսինքն՝ երկրի վիճակը արդէն ինչ էլ լինի՝ մենք մեր հրատարակած գործերը պիտի շարունակենք:

– 2000-ական թուականներուն երկիրը քիչ մը հանգստանալ սկսաւ ըսինք, իսկապէ՞ս Էրտողանի քաղաքական վերելքի սկիզբը հանգստութիւն բերեց նաեւ հայ համայնքին, այդ մասին յաճախ կը խօսուի:
– Մինչեւ 2010 թ.-ը կարգ մը բարելաւման շրջաններէ անցանք, մանաւանդ մեր համայնքային հիմնարկները եւ համայնքը կարգ մը կալուածներ ետ ստացաւ պետութենէն: Եւ մօտեցումը լաւ էր: Սակայն 2010-էն յետոյ երկրի վիճակը փոխուեցաւ, քանի որ Էրտողանը փորձեց ամբողջ ուժը իր ձեռն առնել, իր անձնական իշխանութիւնն աւելի զօրացնել, երկրի ընդհանուր վիճակը վատացաւ, եւ մենք ալ՝ որպէս այս երկրի քաղաքացիներ, բոլոր ադ վատ շրջաններէն անցանք: Բարեկարգումները միայն հայերով չեն կարող սահմանափակուել այս երկրին մէջ: Սպաննուեցաւ Հրանդ Տինքը, նրա սպանութեան դատավարութիւնն ալ այս իշխանութեան շրջանին կը շարունակուի եւ 10 տարի որեւէ դրական մերձեցում այս դատավարութեան մէջ չեղաւ, Սեւակ Պալըքճըի պարագան ալ նոյնն է:

Թրքական պետութիւնը միատարր չէ, տարբեր ուժեր կ’աշխատին անոր մէջ, բայց քանի որ այսօր իշխանութիւնը «Արդարութիւն եւ զարգացում» կուսակցութեանն է, եղածի պատասխանատուութիւնը նրան կը պատկանի:

– Նոյնիսկ այս դժուար պայմաններուն մէջ Իսթանպուլը կը շարունակէ մնալ արեւմտահայ գրականութեան իւրատեսակ կեդրոն: Սարոյեանի «Թութակ»ը, օրինակ, եկայ եւ ձեզմե գնեցի, քանի որ ո՛չ Երեւանի, ո՛չ էլ որեւէ գաղութի մէջ չկրցայ գտնել Սարոյեանէն նոր հրատարակութիւն արեւմտահայերէնով: Նպատակ ունի՞ք տարածելու այս գիրքերը նաեւ Հայաստանի կամ Սփիւռքի մէջ:
– Մեր հրատարակած գրքերը՝ հայերէն կամ թուրքերէն, տեսակ մը դիմադրութիւն են, ժամանակի եւ պատմութեան անարդարութիւնների դէմ դիմադրութիւն են, եւ աս գիտակցութեամբ այս գործը կ’ընենք: Հայերէն գիրք հրատարակելն էլ շահ հետապնդելով չէ արուած, ճիշդ հակառակը՝ մեզ զոհողութիւններով հնարաւոր կը դառնայ, բայց մենք կ’ուզենք 40 ընթերցող անգամ եթէ ունենայ հայերէն գիրքը՝ մենք սեղանի վրայ գործը կը դնենք:

Քանի որ մենք դժուարին պայմաններու մէջ կ’իրականացնենք հրատարակչական գործը եւ քանի որ մեր առաջնահերթ հարցը Թուրքիոյ ժողովուրդն ու պայմանները փոխելու պայքարի մասը կը կազմի, մենք մինչեւ հիմա մեր հրատարակած գիրքերը Հայաստանի կամ Սփիւռքի մէջ ծախուի ըսելով չարեցինք այս գործը, հոն, անշուշտ, ինքնաքննադատութիւն ընելով պիտի ըսեմ, որ թերութիւն մը ունինք: Ադ գաղափարը պիտի զարգացնենք: Կարծում եմ լաւ գրողները, ինչպէս Զապէլ Եսայեանը կամ Զաւէն Պիպերեանը մտաւորական հատուածը պէտք է ընթերցի արեւմտահայերէնով Հայաստանի մէջ:

– Ովքե՞ր աւելի շատ կը կարդան ցեղասպանութեան, հայկական մշակոյթի ու առհասարակ հայկական թեմատիկայով հրատարակած ձեր գիրքերը:

– 50-60 000-անոց հայկական համայնք մը կայ Պոլսոյ մէջ, սակայն մեր հրատարակած թրքերէն գիրքերը մեծ մասամբ հայերը չեն կարդար դժբախտաբար: Անշուշտ, թուրք ժողովուրդն իր թուով աւելի մեծ է, թուրքեը կը կարդան, քիւրտերը կը կարդան: Անշուշտ, կապուած է մեր հրատարակած գիրքին նիւթին: Աւելի շատ Թուրքիոյ մէջ անոնք, որոնք ազատամիտ են, ձախակողմեան են, մօտ են այս գաղափարներուն եւ ժողովրդավար հայեացք մը ունին, կ’ուզեն, որ Թուրքիան փոխուի՝ ասոնց մէջ մեր ընթերցողները շատ են, կան, եւ կ’աջակցին եւ միշտ կը գնահատեն, մեր գրքերու մասին թրքական կայքերու մէջ յօդուածներ կը հրապարակեն: Այդ տեսակի մէջ մեր հանդէպ ընդունելութիւնը լաւ է: Մենք գիտենք, որ մեր հրատարակած գիրքերը թրքական հրատարակչական շուկային մէջ յարգի գիրքեր են: Թէ՛ մեր խմբագրական բծախնդրութեամբ, թէ՛ մեր նիւթերով եւ գաղափարի ուժով:

– Հրատարակուած գրքերի տպաքանակը ամբողջութեամբ կը սպառուի՞ սովորաբար:

– Ընդհանրապէս՝ այո, ամբողջութեամբ կը սպառուին: Կարգ մը գիրքերու սպառումը մէկ տարիէն աւելի կը տեւէ, բայց լաւ ընդունելութիւն գտած գիրքերը սովորաբար միջինը երեք ամսում կը սպառին: Օրինակ՝ Զապէլ Եսայեանի մեր հրատարակած վերջին գիրքը երեք ամսում սպառուեց՝ թրքերէնով:

– Ամենաշատ հետաքրքրութիւնը ո՞ր մէկ գրողի շուրջ արձանագրեցիք:

– Մկրտիչ Մարկոսեան: Առաջին օրէն ի վեր: «Կեաւուրի թաղը» գիրքը արդէն 20 տպագրութիւն ըրած ենք եւ նորէն պիտի ընենք: Մեր հրատարակած գործերու մէջ ամենալաւ ընթերցուած հեղինակը Մկրտիչ Մարկոսեանն է: «Կեաւուրի թաղը» գործի հայերէնը, թրքերէնը եւ քիւրտերէնն ալ հրատարակեցինք: Նաեւ Թագուհի Թովմասեանի «Ձեր սեղանը շէն լինի» թրքերէն գիրքը լաւ վաճառուեցաւ, որը կը պատմէր հայկական խոհանոցային աւանդոյթների մասին: Զապէլ Եսայեանը, Զաւէն Պիպերեանը նոյնպէս լաւ կ’ընթերցուին:

– Պոլսահայ գրականութիւնը զօրաւոր պատմութիւն եւ հիմքեր ունի, այս նոր ժամանակաշրջանին մէջ պոլսահայ երիտասարդ գրողներ կ’աշխատե՞ն ձեզի հետ եւ ինչպէ՞ս կը տեսնէք պոլսահայ գրականութեան, կարծես թէ, ոչ այնքան լուսաւոր ապագան: Ի հարկէ՝ եթէ կայ այսօր պոլսահայ մոտեռն գրականութիւն:

– Ոչ վաղ անցեալին կար, բայց հիմա կրնամ ըսել, որ չկայ: Դժբախտաբար:
Արեւմտահայերէն արդէն գրեթէ չկայ, իսկ թրքերէնով ստեղծագործող հայ ժամանակակից գրողներէն ամենէն յայտնին Կարին Քարաքաշլըն է, որը իրականութեան մէջ փորձած է հայերէն ալ գրել, չհրատարակուած ծրար մը ունի, եւ կարծեմ պիտի հրատարակենք: Թրքերէնով Ժագլին Չելիքը կայ նաեւ: Վերճիհան Զիֆլիօղլուն կայ հայերէն գրող, երկու գիրքերը հրատարակեցինք: Եթէ չեմ սխալիր՝ ուրիշ հայերէն գրող չկայ: Թրքերէնով Մարգար Եսայեանը, որը երեսփոխան է Մեճլիսի մէջ, երեք գիրք հրատարակեց: Գէորգ Գիրգորեանը կար, այլեւս շատ քիչ կը գրէ: Ունինք մեր սերունդէն Սեւան Տէյիրմէնճեան, որը Հայաստան ուսանած է, ինքը որպէս գրականութեան մասնագէտ մեր սերունդին մէջ հայերէնը ամենալաւ եւ վարժ գործածող եւ գրող անձերէն մէկն է:

– Ուրեմն ե՞րբ ընդհատուեց պոլսահայ գրականութեան պատմութիւնը: Չեմ կարծեր, որ դա ցեղասպանութեան շրջանին եղաւ:

– Ո՛չ, ցեղասպանութենէն վերջ հանրապետական շրջանին կար պոլսահայ գրականութիւն, եւ ասոնց ամենավերջին շղթաներէն Մկրտիչ Մարկոսեանն էր, Ռոպեր Հատէճեան, Ռուբէն Մաշույեան, Զարեհ Խրախունի, Զահրատ, Յակոբ Մնձուրին… Այս ամէնը մեծ անուններ են իրականութեան մէջ: Այո, ցեղասպանութենէն վերջ կար պոլսահայ գրականութիւն, բայց այդ շղթան չշարունակուեցաւ:

– Ինչո՞ւ…

– Լեզուն շատ նահանջեց: Հայերէնը միայն դպրոցներու, դասարաններու մէջ մնաց: Մեր վարժարաններու մէջ անգամ թրքերէնը աւելի զօրաւոր է այսօր: Հայերէն դասաւանդութիւնը տեսակ մը բեռ դարձաւ, որովհետեւ մանկավարժական սխալներ եղան: Մենք տարիներով շատ հին գրքերով ու մեթոտներով հայերէն սովորեցինք: Եւ ժամանակակից սթանպուլահայութիւնը այսօր մեծ մասամբ գաւառներէն եկած են, գաղթած ընտանիքներու զաւակներ են, եւ քանի որ ցեղասպանութենէն վերջ հայկական դպրոցները ամբողջ Թուրքիայի մէջ բացի Սթանպուլից ամբողջովին գոցուած էին, գաւառացի գաղթողները հայերէն արդէն չէին գիտեր, օրինակ՝ իմ հայրը չէր գիտեր, անոր համար մեր տունին մէջ ալ թրքերէն կը խօսուէր: Ես ալ երբ որ 7 տարեկան էի եւ հայկական դպրոց գացի, հոն սկսայ առաջին անգամ հայերէն սովորել, եւ լեզուս տկար էր, շատ տկար էր:

Պոլսահայութիւնը դէպի Եւրոպա, դէպի Արեւմուտք մեծ գաղթ ունեցաւ հանրապետութեան տարիներին, ասոնք աւելի բնիկ պոլսեցի, տնտեսապէս աւելի առաջաւոր եւ հայերէնը աւելի լաւ գիտցող, աւելի շատ մտաւորական դասակարգն էր… Անոնք երբ որ գացին աւելի աղքատ եւ թրքախօս գաւառացի հայերը Պոլիս եկան եւ մնացին: Լեզուի կորուստ մը եղաւ այդ գաղթով: Եւ ի հարկէ՝ վարժարաններու մէջ հայերէն դասաւանդելու ձեւը փոխել պէտք էր, բայց չըրին: Հայերէնը դարձաւ դասարանի մէջ շատ բարձր որակով սովորեցնելու լեզու մը: Եւ քանի որ աս երեխան իր տան մէջ հայերէն չի լսեր, մամային, պապային հետ հայերէն չի խօսիր եւ դպրոց կու գայ՝ հայերէնը իրեն շատ դժուար կը մօտեցուի, ատիկա բեռ կը դառնայ, կարդացածէն համ չ’առներ տղան, ճաշակը չի մշակուիր, սէրը չի մշակուիր լեզուի հանդէպ: Աս էր սխալը: Իրականութիւնը այս է, վիճակը այս է: Եթէ ճիշդ միջոցներով մօտեցուի՝ աս հարցը լուծել կարելի է: Ասոր ալ մեր դիմադրութիւնը ցոյց տալ կարելի է, քանի որ 16-17 վարժարան ունինք Պոլսոյ մէջ: Կարելի եղած չափով ասոր համար ջանք թափողներ կան, մայրենի լեզուով տունին մէջ իրենց երեխաների հետ խօսողներ ունինք այսօր շատ, որպէսզի իրենց զաւակի հայերէնի հիմքերը զօրաւոր ըլլան: Օրինակներէն մէկը ես եմ: Դպրոցները նոր ջանքեր կը թափեն, նոր մեթոտներ կը կիրարկեն, մանաւանդ մեր մանկապարտէզները հայերէն խաղերով ու երգերով կ’աշխատին, հայերէնը մայրենի լեզու դարձնելու ջանքին մէջ են եւ իսկապէս յաջողութիւն կը ստանանք այդ տեսակետէն: Պատմութիւնը ետ չենք կրնար բերել, բայց վաղն հոն կանգնած է, եւ կարող ենք հայերէնով խօսող լաւ սերունդ մը ունենալ Պոլսոյ մէջ: Անիկա ալ յոյսը կը տայ մեզի նոր դուռեր բանալու: