«Սփիւռքի հաւաքական ներուժի թիրախային ներգրաւուածութիւնը՝ համահայկական օրակարգի համատեքստում»

ՀՅԴ Բիւրոյի անդամ, ՀՅԴ Հայ դատի կեդրոնական գրասենեակի պատասխանատու Կիրօ Մանոյեանի ելոյթը «Դէպի կայուն եւ երկարաժամկէտ խաղաղութիւն» խորագրով քննարկմանը.

– Վերնագրում նշուած մի քանի բառերի, եզրոյթների սահմանումը, աւելի ճիշդ՝ գաղափարական ըմբռնումի սահմանումը պէտք է կատարել, որպէսզի յետոյ ասուելիքները իմաստ ունենան.

– Սփիւռքը ընդհանրապէս ընկալւում է որպէս Հայաստանից, ոչ միայն Հայաստանի Հանրապետութիւնից դուրս ապրող հայութիւնը. բայց դա ոչ-ամբողջական բացատրութիւն է։ Այսօր արդէն խօսւում է հայկական ոչ թէ մէ՛կ Սփիւռքի, այլ Սփիւռքների մասին։ Եթէ 25 տարի առաջ կարելի էր խօսել յատկապէս Ցեղասպանութեան հետեւանքով աշխարհասփիւռ եղած զանգուածների կողմից ձեւաւորուած Սփիւռքի եւ 1970-ականներից՝ Խորհրդային եւ ապա վերանկախացած Հայաստանի Հանրապետութիւնից արտագաղթածներից ձեւաւորուած շերտի մասին, այսօր արդէն այս տեսակաւորումը ա՛լ աւելի է շերտաւորուել՝ հայախօս, ոչ-հայախօս եւ այլ շերտերով։

– Երկրորդը «հաւաքական ներուժն» է. հայկական Սփիւռքի կամ Սփիւռքների հաւաքական ներուժը ամբողջութիւնն է այն ներուժին, որ առկայ է թէ որպէս հաւաքականութիւնների եւ թէ որպէս առանձին անհատների ներուժը եւ այս՝ ոչ մէկ ձեւով միասնական, համադրուած ներուժ չէ։ Այդ ներուժը բազմաբնոյթ է՝ մշակութայինից մինչեւ առողջապահութիւն եւ առեւտուր, ֆինանսականից մինչեւ բարձր տեգնոլոգիաներ, եւ ինչ որ իմաստով՝ գրեթէ անսահմանափակ։ Իրականութիւն է նաեւ, որ ո՛չ Խորհրդային Հայաստանի եւ ոչ էլ՝ վերանկախացած Հայաստանի Հանրապետութեան օրերին՝ այս ներուժը կարելի եղած է սահմանել։ Եւ դա ոչ որովհետեւ տեղեկահաւաքը ճիշդ կամ լաւ չէ կազմակերպուած, այլ՝ որովհետեւ խնդիրը տեղեկահաւաքի մէջ չէ, այլ տեղ է. ո՞ւր… քիչ ետք կ’ասեմ։

– Երրորդը՝ «թիրախային ներգրաւուածութիւնը՝ համահայկական օրակարգի համատեքստում»։ Նախ պէտք է սկսել «համահայկական օրակարգից». «համահայկական օրակարգը» իմ պատկերացմամբ՝ ընդգրկում է թէ՛ պետութեան պահպանման ու հզօրացման, եւ թէ՛ Սփիւռքի պահպանման ու հզօրացման համար կենսական խնդիրները, եւ «թիրախային ներգրաւուածութիւնը» վերաբերւում է բոլո՛ր ոլորտներում այդ ներուժի ներգրաւուածութեանը։ Այլ խօսքով՝ թէ երկրի տնտեսութեան՝ բոլոր ոլորտներով եւ ճիւղերով, կրթութեան, գիտութեան, մշակոյթի, առողջապահութեան, բարձր տեխնոլոկիաների եւ պաշտպանութեան, ներքին եւ արտաքին քաղաքականութեան, արդարադատութեան եւ ցանկացած այլ բնագաւառում, իսկ Սփիւռքի կամ Սփիւռքների դէպքում՝ կրթական, մշակութային, քաղաքական ազդեցութեան, լայն իմաստով տնտեսական հնարաւորութիւնների ընդարձակման շուրջ կարելի է «համահայկական օրակարգ» ձեւաւորել եւ այդ օրակարգի խնդիրների լուծման համար օգտագործել ո՛չ միայն Սփիւռքի հաւաքական ներուժը, այլ նաեւ՝ պետութեան ամբողջ եւ հայ ազգի հաւաքական ներուժը. ոչ միայն պետական կառոյցների, այլ նաեւ հասարակութեան տարբեր շերտերի եւ խմբերի եւ առանձին անհատների ամբողջական ներուժը։

– Որոշ գնահատականներ եմ տալու, հաստատումներ եմ կատարելու, որոնք չեն վերաբերւում միայն Հայաստանի Հանրապետութեան ներկայ իշխանութիւններին։ Տարբերութիւնն այն է, որ ներկայ իշխանութիւնները մեծաւ մասամբ ապիկար են եւ որ աւելի վատն է՝ առաջնորդւում են մէկի կողմից՝ ո՛վ կա՛մ ինչ-ինչ պատճառներով անմեղունակ է, կամ՝ որ աւելի հաւանական է՝ այլ առաքելութեամբ է վերցրել իշխանութիւնը կամ բերուել, դրսի ուժերի կողմից բերուել իշխանութեան ղեկին։

– Այսպէս. «համահայկական օրակարգը» ընդհանրապէս հասկացուել է որպէս հայկական պետութեան վերաբերեալ օրակարգ. խօսք չի եղել, կամ քիչ է եղել Սփիւռքի (կամ Սփիւռքների) կարիքներին վերաբերեալ օրակարգի մասին։ Եթէ լինէր, պիտի ասուէր որ Սփիւռքի գոյութիւնը երկարաձգելու համար կենսական է «Հայաստան՝ երկիր դրախտավայր»ի տեսլականի պապանումը։ Վերանկախացման առաջին տարիներին, խօսք է գնացել նոյնիսկ դրա մասին, որ այս պետութիւնը, Հայաստանի Հանրապետութիւնը պատկանում է միայն նրանց՝ ովքեր այստեղ ապրում են, իսկ այս պետութիւնում կարող են ապրել այնքան մարդիկ միայն՝ որոնց այս պետութիւնը կարող է կերակրել։ Մեր՝ Դաշնակցութեան համոզմամբ, «ազգը՝ իբրեւ պատմական, մշակութային, լեզուական եւ ընկերային-քաղաքական ուրոյն ամբողջութիւն, հիմնական արժէք է եւ էական գործօն՝ համամարդկային զարգացման ու հոգեմտաւոր բազմակողմանի հարստացման։ Ազգը մարդկային ընկերութեան զարգացման ամենակենսունակ միջավայրն է, ուր անհատը ձեռք կը բերէ հոգեմտաւոր բարգաւաճման լայն հնարաւորութիւն, լիակատար հաղորդակցութեան եւ սեփական կարողութեանց զարգացման առաւելագոյն կարելիութիւն»։ «Ամէն ազգի բնական եւ անկապտելի իրաւունքը կը կազմէ սեփական հայրենիքը – իր պատմական-աշխարհագրական բնօրրանը – իբրեւ ինքնուրոյն գոյատեւման, յառաջդիմութեան եւ ստեղծագործութեան կենսական ազդակ։ Իր հայրենի տարածքին վրայ իւրաքանչիւր ազգի գոյատեւման երաշխիքը անկախ եւ իրաւական պետականութիւնն է։ Ան կը մարմնաւորէ [պէ՛տք է մարմնաւորի] ազգի քաղաքական կամքը, կը պաշտպանէ [պէ՛տք է պաշտպանի] անոր շահերը եւ կ՚ապահովէ [պէ՛տք է ապահովի] անոր անվտանգութիւնն ու ինքնուրոյն զարգացումը։ Անկախ պետականութիւնը նաեւ նախապայման է ընկերութեան բնականոն յառաջընթացին»։

– Բայց այսօր ի՞նչ ենք տեսնում. ոչ միայն ազգն ու պետութիւնը, այլեւ՝ ազգայինն ու պետականն են արհեստականօրէն իրար հակադրւում։ Երկար ժամանակ մեր սեփական պետականութիւնը եւ կամ անկախ պետականութիւնը չունենալուն է վերագրւում որ մենք՝ հայերս չունենք պետական մտածողութիւն եւ առաջարկւում է, նոյնիսկ պարտադրւում է որ այս պետականութիւնը դատարկուի իր ազգային նկարագրից։ Պարտադրւում է արհեստականօրէն խեղաթիւրել, աղճատել մեր անցեալի, հետեւաբար նաեւ մեր ներկայի ընկալումն ու ապագայի տեսլականը։ Եւ սա ներկայացւում է որպէս «նոր», «իրական» Հայաստան կերտելու ճիգ։ Պարզ է, որ նման մօտեցումով, այսպիսի «գաղափարական լիցքով» — աւելի ճիշդ՝ այսպիսի ապազգային գաղափարական սնանկութեամբ — գոյութիւն չունի եւ չի կարող լինել համահայկական օրակարգ։ Այսպիսի ապազգային գաղափարական գծով, միայն կարելի է տեսնել սեփական — ոչ թէ՝ պետական — սեփական շահը եւ այդ շահին համար՝ մնացածին, մեր կողքինին, մեր դիմացինին, դրսեցիին կարողութիւնները օգտագործելու, շորթելու հնարաւորութիւնը։ Այս հակազգային գաղափարախօսութեամբ — եթէ կարելի է այդպէս կոչել այն — առաջնորդուելով միայն կարելի է 1990 թուականին Հայաստանի առաջին գումարման Գերագոյն խորհուրդի ընտրութիւններին Մարտունիից, Մարտակերտից, Ստեփանակերտից ու Արցախի այլ բնակավայրերից մասնակցած, տասնամեակներ շարունակ Հայաստանի Հանրապետութեան անձնագիր կրած տասնեակ հազարաւոր մարդկանց մի օրուայ մէջ ասել, որ «դուք Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացի չէք. այդ անձնագիրը ընդամէնը ճամբորդական փաստաթուղթ է»։

– Ե՛ւ Հայաստանի Հանրապետութիւնը իր ամբողջութեամբ, պետական համակարգով եւ ժողովրդով ու հասարակական շերտերով ու անհատներով, ե՛ւ Սփիւռքը (Սփիւռքները)՝ իր/ենց համայնքներով, կառոյցներով, խմբակցութիւններով ու անհատներով իրականում ունեն անհրաժեշտ ներուժը, որը կը բաւարարի ամբողջ ազգին, ներառեալ պետութեան բազմապիսի կարիքները հոգալուն։ Քիչ առաջ ասում էի, որ խնդիրը այն չէ, որ այդ ներուժի մասին լաւ տեղեկահաւաք չի եղել, խնդիրը այն է, որ մեր պետականութիւնը պէտք է լինի այնպիսին, որ որպէս ազգի «ինքնուրոյն գոյատեւման, յառաջդիմութեան եւ ստեղծագործութեան կենսական ազդակ», իրեն ձգի այդ ներուժը։ 1988 թուականից եղել են պահեր, ակնթարթներ երբ մեր պետականութիւնը, իր երկու՝ Արցախի ու Հայաստանի Հանրապետութիւն­ներով, սկսել է այդ ձգողականութիւնը դրսեւորել։ Բայց արդէն 2020 թ. Նոյեմբերի 9-ից յետոյ, ՀՀ ներկայ իշխանութիւնների վարած քաղաքականութեան պատճառով, սկսել է ինքնիրենից՝ Հայաստանի Հանրապետութիւնից եւ երբեմն էլ՝ ընդհանրապէս հայկականութիւնից հայերի վանելու գործընթաց։

– Տարիներ առաջ, մեր կուսակցութիւնը փորձագէտներից կազմուած մի խմբի պատուիրեց մի ուսումնասիրութիւն կատարել եւ դրա վրայ հիմնուած ծրագիր մշակել՝ նուազեցնելու Հայաստանի Հանրապետութիւնից արտագաղթը եւ խթանելու ներգաղթը։ Եզրակացութիւնը եղաւ այն, որ նման առանձին ծրագիր չի կարող գործել՝ եթէ երկրի ամբողջ վիճակը չբարեփոխուի, եթէ չվերանան պետական կառավարման բոլոր թերացումներն ու սխալները, եթէ Հայաստանի Հանրապետութիւնը չդառնայ այնպիսի հայկական պետութիւն, որ հայկական ինքնութիւն դաւանող մարդկանց հպարտութիւն չներշնչի, եւ որպէս արդիւնք՝ դէպի իրեն չձգի հայերի, մեծ թուով հայերի։ Ահա այստեղ է այս թեմայի վերնագրի հարցադրման բանալին ու պատասխանը. Հայաստանի Հանրապետութիւնը — ի վերջոյ նաեւ Արցախի Հանրապետութիւնը — պէտք է վերածենք այնպիսի պետութեան, որտեղից ոչ միայն մարդիկ ստիպուած չեն զգայ հեռանալու, այլ ընդհակառակը՝ այն դէպի իրեն կը ձգի ողջ հայութեանը, կամ առնուազն մեծ մասը հայութեան այն հատուածին, որ ունի ազգայի՛ն մտածողութիւն, աշխարհահայեացք, եւ այս ուղղութեամբ առնուազն մասնակի յանձնառութիւն։

– Հայ ժողովրդի, ամբողջ հայ ժողովրդի, ոչ միայն Սփիւռքի հաւաքական ներուժի՝ համահայկական օրակարգի շուրջ ներգրաւելու համար այստեղ բնակուելը կարեւոր է, բայց միակ միջոցը չէ։ Կարելի է կերտել այնպիսի պետականութիւն, որ աշխարհի մէկ հեռաւոր անկիւնում, հայութիւնից հեռու ապրող մէկ հայ գիտնական՝ ցանկանայ — եւ աւելի կարեւորը՝ պետութիւնից հնարաւորութիւն ստանայ — իր մասնագիտական ներդրումը ունենալու երկրի զարգացմանը։

– Եղաւ ժամանակ, երբ խրախուսելու համար սփիւռքահայ գործարարների այստեղ ներդրում կատարել, ասւում էր «եկէք, զուտ բիզնես շահի տեսանկիւնից ներդրում արէք, հայրենասիրութեան կարիք չկայ»։ Չի կարող այդպիսի բան լինել. առանց հայրենասիրութեան՝ հայ մարդը զուտ շահադի­տա­կան նպատակներով ներդրում չի անի այստեղ. զուտ շահադիտական նկատառումներով ներդրում անելու համար այստեղից շատ աւելի շահաւէտ վայրեր, երկրներ կան։ Հա՛յը, հայրենասէ՛ր հայը, անկախ բնակութեան վայրից եւ ունեցած քաղաքացիութիւնից, Հայաստանում այնքան ներդրում պիտի անի — իսկ պետութիւնը ոչ միայն դա պիտի խթանի, այլ այդ ներդրումը նաեւ պիտի այնպէս պաշտպանի —, որ ոչ-հայն էլ ցանկանայ այստեղ ներդրում անել։ Իսկ աշխարհի հեռաւոր մի անկիւնում, հայութիւնից հեռու ապրող հայ գիտնականն էլ առանց հայրենասիրութեան՝ իր գիտական հմտութիւնները չի ներդնի Հայաստանի Հանրապետութեան զարգամանն ու հզօրացմանը գործում։

– Համահայկական օրակարգի համատեքստում ամբողջ հայութեան — ոչ միայն Սփիւռքի — հաւաքական ներուժի թիրախային ներգրաւուածութիւնը ապահովելու գործում մեծ, շատ մեծ է պետութեան դերը, որ պէտք է ստեղծի հնարաւորութիւնը, հնարաւորութիւնները այդ ներգրաւուածութիւնը իրականացնելու։ Իսկ այսօր ի՞նչ ունենք մենք, եւ սա միայն վերջին տարիների խնդիր չէ. վերջին չորս տարում, վեց տարում, տաս կամ քսան տարում միայն Հայաստանի Հանրապետութիւնում բնակուող ՀՀ քաղաքացին, ով պատմական եւ կամ ինչ-որ այլ հանգամանքների բերումով Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիութիւնից բացի մէկ այլ քաղաքացիութիւն ունի, մեր օրէնսդրութիւնը ա՝յդ հային համարում է անվստահելի, երբեմն նոյնիսկ կասկածելի։ Այսպէս, Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիութիւնից բացի նաեւ այլ քաղաքացիութիւն ունեցողը չի կարող լինել Կոռուպցիայի կանխարգելման յանձնաժողովի անդամ, Հանրային ծառայութիւնները կարգաւորող մարմնի անդամ, Մրցակցութեան պաշտպանութեան յանձնաժողովի անդամ, Հեռուստատեսութեան եւ ռատիոյի յանձնաժողովի անդամ, չի կարող իրականացնել վիճակախաղի կազմակերպման գործունէութիւն, չի կարող լինել ՀՀ Կեդրոնական բանկի խորհրդի նախագահ, նախագահի տեղակալ կամ խորհրդի անդամ, չի կարող լինել դատաւոր, չի կարող նշանակուել մարզպետ, չի կարող ընտրուել Մարդու իրաւունքների պաշտպան, եւայլն։ Միաժամանակ, սակայն, միայն Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացի չհանդիսացողի համար ոչ միայն արգելք չկայ այլ երբեմն կայ պարտադրանք — արդար պարտադրանք — ծառայելու զինուած ուժերում։ Ուրեմն պիտի եզրակացնել, որ մեր երկրի սահմանները պաշտպանել կարելի է վստահիլ երկքաղաքացուն, բայց Հեռուստատեսութեան եւ ռատիոյի յանձնաժողովի անդամի գործ՝ ոչ, չի կարելի…

– Կարելի է առարկել, որ այլ երկրներում էլ կան նման սահմանափակումներ։ Կարող է եւ կան. բայց այլ երկրներում կան նաեւ այլ կարգաւորումներ, որոնք արտասահմանում գտնուող կամ բնակուող քաղաքացուն փաստացի չեն զրկում համապետական քուէարկութիւններին մասնակցելու իրաւունքից։ Իսկ մեր դէպքում այդպէս չէ. այն օրը երբ որդեգրուեց երկքաղաքացիութեան մասին օրէնքը, նաեւ ընտրական օրէնսդրութեան մէջ փոփոխութիւն կատարուեց եւ դրսում գտնուողները եւ կամ բնակուողները զրկուեցին համապետական քուէարկութիւններին մասնակցելու իրաւունքից։

– Այլ երկրների դէպքում, նաեւ հետզհետէ զարգանում է իրենց օրէնսդիր մարմիններում՝ արտասահմանում բնակուող քաղաքացիները ներկայացնող պատգամաւորների ընտրութեան համակարգը։ Սրանք իրականում մեխանիզմներ են՝ հիմնուած տուեալ պետութեան իւրայատկութիւնների վրայ։ Մեր մօտ էլ քննարկուել են տարբերակներ՝ Սփիւռքից ընտրովի կամ նշանակովի, ներկայացուցչական եւ այլ՝ առաւելաբար բարձրագոյն գործադիր իշխանութեան որպէս խորհրդատու եւայլն, բայց նաեւ որպէս օրէնսդիրի երկրորդ պալատ։ Սակայն, դրանք չեն հիմնականը. հիմնականը ազգի իրողութեան եւ համազգայինի հասկացողութեան առկայութիւնն է կամ այդ հասկացողութեան բացակայութիւնը։ Իսկապէս ուզո՞ւմ ենք մեր հաւաքական ներուժի ներգրաւումը համահայկական օրակարգի հարցերի կարգաւորման գործում. հարցը շատ ակտուալ է այսօր. Կը պահե՞նք միայն Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացի հանդիսացող եւ վերջին վեցուկէս տարին պետութիւնը անդունդից անդունդ, կորստից կորուստ առաջնորդողին, թէ՝ վստահում ենք իր ամբողջ կեանքը ազգին, եկեղեցուն ու Հայրենիքին նուիրած մարդուն։