Նախ՝ Արարատ լեռը, յետոյ՝ Անին․ հատուցման քայլերի յաջորդականութիւնը՝ նոր մենագրութիւնում
ՀՀ ԳԱԱ (Գիտութիւններու Ազգային Ակադեմիա) հայագիտութեան եւ հասարակական գիտութիւններու բաժանմունքին նախաձեռնութեամբ լոյս տեսած է «Ցեղասպանութեան հետեւանքով հայ ժողովրդի կորուստներուն եւ հատուցման կառուցակարգերու մեթոտաբանական հիմքերը» մենագրութիւնը՝ կը յայտնէ Yerkir.am-ը։ Այս հատուցման այն մեթոտաբանութիւնն է, որ պատուիրուած էր Հայոց ցեղասպանութեան 100-ամեակի Համահայկական հռչակագրին ընդունումէն ետք։
«Թուրքական կողմը խորամանկ ձեւով մեզ ներքաշել էր անպտուղ բանավէճի մէջ Հայոց ցեղասպանութեան հարցով՝ որի իմաստը մերժողական կեցուածք ընդունելն էր՝ ընդօրինակելով յունական սոփեստութեանը՝ շարունակում եմ պնդել, որ չի եղել եւ մարդիկ մի օր կը սկսեն հաւատալ։ Մենք էլ սկսեցինք ասել՝ եղել է եւ մեր հիմնական նպատակը՝ հողերի պահանջատիրութիւնը, որի մասին մեր ժողովուրդը բացականչում էր փողոցում, մոռացանք, սկսեցինք պահանջել ճանաչում», աշխատութեան շնորհանդէսին ըսած է հեղինակային խումբի ղեկավար, ՀՀ ԳԱԱ պատմութեան բաժանմունքի տնօրէն Աշոտ Մելքոնեանը, ընդգծելով որ ժամանակի հետ պետական մակարդակով բարձրացուեցաւ հատուցման հարցը, եւ պատուիրուեցաւ այս մենագրութիւնը՝ իբրեւ անոր մեթոտաբանութիւն։
«Նախ խորհրդանշական քայլեր են լինելու՝ Արարատ լերան տարածքի փոխանցմամբ Հայաստանին, Անիի աւերակների փոխանցմամբ։ Այս քայլերը հարկաւոր են, որ թուրք հասարակութիւնը եւ Թուրքիա պետութիւնը կամաց-կամաց հասկանան, որ պէտք է այդ տարածքային հատուցումն էլ լինի», պարզաբանեց ՀՀ ԳԱԱ պատմութեան բաժանմունքի Հայկական հարցի եւ Հայոց ցեղասպանութեան պատմութեան բաժնի վարիչ, հեղինակային խումբի անդամ Արմէն Մարուքեան։
Այս քայլերուն պէտք է յաջորդէ հայ-թրքական սահմանին անմիջապէս մօտ բնակավայրերու հարցը՝ Սուրմալուի գաւառը, Կարսը, Արտահանը, որոնք, ինչպէս գիտենք, Հայաստանի Առաջին Հանրապետութեան անբաժան մասերը եղած են եւ Մոսկուայի ու Կարսի ապօրինի պայմանագիրներով բռնազաւթուած են։
«Դրանք միջազգային իրաւունքի եւ պայմանագրային իրաւունքի կոպիտ խախտումներով ստորագրուած փաստաթղթեր են։ Այս տեսակէտից, մենք կարծում ենք, որ նախքան որեւէ բնակավայր Հայաստանին միացնելը, պէտք է այդ ամբողջ բնակավայրի՝ դիցուք գիւղի, կադաստրային փաստաթղթերը մէջտեղ բերուեն եւ եթէ պարզուեց, որ տուեալ հողը կամ տունը պատկանել է հայի, այնտեղ ներկայումս բնակուող թուրքը, քիւրտը, ով ուզում է լինի, այլեւս չպէտք է բնակուի, հակառակ դէպքում պէտք է վարձավճար վճարի հայի օրինական տանը բնակուելու համար», ըսած է Արմէն Մարուքեանը, միաժամանակ ընդգծելով որ այդ փաստաթղթերը Թուրքիայի Հանրապետութիւնը 7 փականքի տակ է պահում։
Հայերուն պատկանած գոյքը բացայայտելէ ետք, ըստ մենագրութեան հեղինակներուն, այնտեղ բնակող թուրքը կամ քիւրտը կը գիտակցին, որ կա՛մ պէտք է վարձավճար վճարեն այդ տան օրինական սեփականատէրերու ժառանգորդներուն, կա՛մ հեռանան այդ տարածքէն։
«Եթէ կարողանանք աստիճանաբար այդ քայլերը կատարել, այդտեղ բնակուող քրտերը կամ թուրքերը ինքնաբերաբար մի մասը կը հեռանան, որովհետեւ այլեւս շահաւէտ չի լինի այդտեղ ապրելը։ Միւս խնդիրը, եթէ դա միացւում է ՀՀ-ին, բնականաբար տուեալ քիւրտը կամ թուրքը այդտեղ կ’ապրի ոչ թէ որպէս ՀՀ քաղաքացի, այլ Թուրքիայի քաղաքացի։ Այսինքն, խօսքը Թուրքիայի քաղաքացիներին զանգուածաբար ՀՀ քաղաքացիութիւն շնորհելու մասին չէ», ըսած է Արմէն Մարուքեան։
Աշխատութեան ստեղծման մասնակցած են բազմաթիւ գիտահետազօտական համալսարաններու աշխատակիցներ եւ մենագրութիւնը հայ հանրութեան սեղանին դրած է Միացեալ Նահանգներու նախագահ Վուտրօ Ուիլսընի իրաւարար վճռի՝ Նոյեմբեր 22-ի, տարեդարձի նախօրեակին՝ ընդգծեց Աշոտ Մելքոնեան։
«Եթէ այդ հետեւանքերը չպիտի վերանան, Հայաստանը կը մնայ անկլավային (Հ.- միջերկիր, enclave) վիճակում եւ չի ունենայ 1920 Օգոստոսի 10-ի՝ Սեւրի պայմանագրով նախատեսուած ելքը դէպի Սեւ ծով», ըսած է ան:
Նախկինին, երբ Աշոտ Մելքոնեանը այս հարցը կը բարձրացնէր, կ’ըսէին՝ այդ հեքիաթ կամ երազ է։ Պատմաբանը կը հակադարձէ՝ եթէ անգամ հեքիաթ է, շատ քաղցր հեքիաթ է, որուն հասնելուն ամբողջ սերունդներ հաւատացեր են։
Հոլոքոստի հատուցումը, որ սկսած է 1952 Սեպտեմբեր 10-էն, առ այսօր կը շարունակուի, ընդգծեցին աշխատութեան հեղինակները, հակառակ որ հողային խնդիր չկայ։ Հայ ժողովուրդի կորուստի հատուցման պարագային նաեւ տարածքի վերադարձի հարց կայ, այնպէս որ պէտք է պատրաստ ըլլալ, որ այս պարզունակ մակարդակին, կենցաղային խօսակցութեամբ լուծուող խնդիր չէ։
«Այս խնդիրը շատ է չարչրկւում եւ պարզունակ ձեւով ներկայացւում է, թէ՝ ենթադրենք թուրքերը այդ ամբողջ տարածքը՝ Արեւմտեան Հայաստանը, տուեցին քրտերով հանդերձ, ի՞նչ պէտք է լինի, որ հայոց պետականութիւնը կը կորսուի։ Նման պարզունակ դատողութիւններով մենք արժեզրկում ենք հենց հատուցման գաղափարը։ Մեր աշխատութեան մէջ նշում ենք, որ տարածքային խնդիրները՝ հայրենիքի նկատմամբ իրաւունքի վերականգնումը, նման յախուռն ձեւով չի կարող կատարուել, այլ աստիճանական։ Աշխատութիւնում գործնական առաջարկներ ենք ներկայացրել Հայոց Ցեղասպանութեան հետեւանքների վերացման համար թէ՛ մշակութային ժառանգութեան վերականգնման, թէ՛ նիւթական կորուստների հետ կապուած», ըսած է Արմէն Մարուքեան։
Աշոտ Մելքոնեանը այս հարցը կարեւորեց նաեւ անով, որ հատուցումը ինքնանպատակ չէ, այլ խփուածի, զրկուածի, զարկուածի բարդոյթէն ազատելու նպատակ կը հետապնդէ։
Աննա Պալեան