Ճիշդ Եւ Սխալ Դասեր Պատերազմից. Ռէալիզմ, Տեսլական Եւ Պարտուողականութիւն.
Հայաստանի եւ Արցախի ծանր պարտութիւնը 44օրեայ պատերազմում հասկանալիօրէն բերեց վերլուծութիւնների, հակասութիւնների, մեղաւորների փնտռտուքի, ապատեղեկատուութեան հեղեղի եւ փոխադարձ մեղադրանքների անվերջանալի շղթայի:
Ազգը շոկի մէջ է, քանի որ պատերազմի մեծ մասի ընթացքում նրան մոլորեցրել էին, թէ յաղթանակը մօտ է: Թէեւ պատերազմի մանրամասների մասին քիչ բան է յայտնի, թէ՛ սոցիալական ցանցերում, թէ՛ լրատուամիջոցներում կարծես թէ, բացատրութիւնների ու եզրակացութիւնների պակաս չկայ ոչ մի կողմից:
Բայց ամենավտանգաւոր երեւոյթը, թերեւս, որ կրկին գլուխ է բարձրացրել, հին մտածողութիւնն է, որը քաջ յայտնի է իր ջատագովներով՝ ի դէմս նախագահ Լեւոն Տէր Պետրոսեանի եւ ժամանակին նրա խորհրդական Ժիրայր Լիպարիտեանի: Հակիրճ՝ այն պաշտպանում է տեսակէտը, թէ Հայաստանը պէտք է իրատեսօրէն դիտարկի իր ուժեղ եւ թոյլ կողմերը՝ հակառակորդների հետ յարաբերակցութեան տեսանկիւնից, չշփոթի ցանկալին ռազմավարութեան հետ, հրաժարուի յաւակնութիւններից, որոնք ակնյայտօրէն իր կարողութիւններից վեր են, ընդունի հարեւանների հետ խաղաղութիւնը եւ համակեցութիւնը, սակարկի եւ զիջի տարածքներ ի շահ տնտեսական եւ ֆիզիկական անվտանգութեան, խուսափի Թուրքիայի կամ Ադրբեջանի դէմ ուղղուած չնչին սադրանքից՝ ռազմական թէ դիւանագիտական (ինչպէս օրինակ՝ Սեւրի պայմանագրի մասին յիշատակումը), եւ յոյս ունենայ, որ այդպէս նրանց հանդարտեցնելով՝ Հայաստանը կ՛ապրի խաղաղ եւ կը բարգաւաճի: Ըստ այս մտածողութեան՝ հայերը տառապում են երազանքների վրայ հիմնուած քաղաքական մշակոյթից, եւ մենք թոյլ ենք տալիս, որպէսզի պատրանքներն առաջնորդեն մեր դատողութիւնը:
Անկարայում գործող թուրքական «Ավիմ» վերլուծական կենտրոնը վերջերս մի մեկնաբանութիւն հրապարակեց, որտեղ ներկայացնում է Լիպարիտեանի տեսակէտները՝ դրանք անուանելով սթափութեան կոչ ու գովաբանելով վերջինիս պացիֆիզմը (խաղաղապաշտութիւնը-Խմբ.), հեռատեսութիւնը եւ կանխատեսումների ճշգրտութիւնը: Անկասկած, այսպիսի մտածողութիւնը շոյում է Թուրքիայի ականջները, եւ ոչ իզուր:
Տէրպետրոսեանական/ լիպարիտեանական մտածողութիւնը յատկապէս վտանգաւոր է այսօր այն առումով, որ այն վերածնուել է վրէժխնդրութեամբ եւ «մենք դա միշտ էլ ասում էինք ձեզ» լրացման ուղեկցութեամբ, որը, հաշուի առնելով պատերազմի ահռելի կորուստները, սկսել է արձագանգ գտնել արդէն բարոյալքուած, հիասթափուած եւ շփոթուած հասարակութեան շրջանում: Ի վերջոյ, մենք նոր ենք պարտուել մի պատերազմում, որ նրանք ասում էին՝ երբեք չէինք կարող յաղթել, որն էլ չկասկածող եւ միամիտ շատ դիտորդների համար ապացուցում է ոչ միայն նրանց ճշմարտացիութիւնը, այլեւ այն, որ նրանց դատողութիւնը նոյնպէս ճիշդ էր: Սա վտանգաւոր է, քանի որ ոչինչ չէր կարող աւելի հեռու լինել ճշմարտութիւնից:
Թոյլ տուէք սկսել իրատեսութեան հայեցակարգից: Ճիշդ գնահատել տուեալ իրավիճակը, այնպէս, ինչպէս կայ իրականում՝ առանց զգացմունքների եւ նախապաշարմունքների, փաստերն ընդունել այնպէս, ինչպէս որ կան, նշանակում է լինել իրատեսական: Բայց ենթադրել, թէ այսօրուայ իրողութիւնները կը լինեն նաեւ վաղը, որ մենք ուժ չունենք ձեւաւորելու կամ փոխելու դրանք, որ արտաքին հանգամանքները կամ չեն փոխւում, կամ փոխուելու դէպքում հնարաւորութիւններ չեն ստեղծում փոխելու սեփական հանգամանքները, իրատեսական չէ: Դա հիմնուած է աշխարհի մասին կարծրացած տեսակէտի վրայ: «Կարծրացած մտածողութիւնը» միայն ընդունելը չէ, այլեւ պահի իրողութիւններին տրուելը: Կարճ ասած, դա պարտուողական է: Այն չունի տեսլական եւ յաւակնութիւն իրատեսօրէն կերտելու այլ ապագայ, քան ներկան է: Այս մտածողութեամբ ոչ մի քաղաքական ղեկավարութիւն չի կարող ծառայել իր ազգին, քանզի ապագայի վերաբերեալ իրատեսական տեսլական ունենալն ու դրան հետեւելու վճռականութիւնն են արդիւնաւէտ քաղաքական ղեկավարութեան նախադրեալները:
Այո, մենք պարտուեցինք պատերազմում, բայց ոչ այն պատճառներով, որոնք ներկայացնում է այդ մտածողութիւնը: Մենք պարտուեցինք պատերազմում, որովհետեւ յաղթանակից եւ 1994ին զինադադարի վերաբերեալ Բիշքեկի արձանագրութիւնից անմիջապէս յետոյ մենք չհամախմբեցինք մեր ձեռքբերումները միջազգային իրաւական միջոցներով եւ ինտենսիւ (խտացեալ-Խմբ.), կանխամտածուած եւ նպատակաուղղուած դիւանագիտութեամբ, որպէսզի ապահովէինք Արցախի կարգավիճակը եւ փոխէինք գերակայող միջազգային ընկալումը, թէ Արցախն Ադրբեջանի տարածքի անբաժանելի մասն է: Որովհետեւ մենք չափազանց երկար հարբած մնացինք մեր յաղթանակով եւ չկարողացանք արդիականացնել մեր բանակը: Որովհետեւ վերջին 26 տարին մենք անցկացրինք ինքնագոհութեան եւ կոռուպցիայի մէջ: Որովհետեւ մենք չունէինք տնտեսական զարգացման, ռազմական պաշտպանութեան, բարեկեցիկ Հայաստանի եւ Արցախի վերաբերեալ յստակ եւ հասանելի տեսլական, ոչ էլ այդպիսի տեսլականի իրագործման համար բաւականաչափ նուիրուածութիւն մեր պետականութեանը: Որովհետեւ Հայաստանի քաղաքական եւ ռազմական վերնախաւը երջանիկ ապրում էր այն հնացած ենթադրութեամբ, թէ Հայաստանը միշտ կարող էր ապաւինել իր անվտանգութեան արտաքին երաշխաւորին՝ անտեսելով, թէ ինչպէս էր աշխարհը, տարածաշրջանը եւ այդ ենթադրեալ երաշխաւորի շուրջ զարգացող հանգամանքները փոխւում: Որովհետեւ մենք ներդրումներ չարեցինք մեր կարողութիւնների զարգացման եւ երկրի ամրապնդման մէջ, իսկ մեր քաղաքական վերնախաւն անկախութեան ողջ ընթացքում, եղած ստատուս-քուոն ընդունելով այնպէս, կարծես այլ տարբերակ չէր կարող լինել, աւելի շատ հետաքրքրուած էր իր իսկ հարստացմամբ, քան պետութիւն կառուցելով եւ Հայաստանի վերահսկողութեան տակ գտնուող բոլոր տարածքները բնակեցնելով:
Այս մտածողութեան պաշտպաններն ամէն ինչում չէ, որ իրատես էին: Նրանց համոզմունքը, որ եթէ Հայաստանը գոհացնէր Թուրքիային եւ Ադրբեջանին, կապրէր խաղաղ, ներդաշնակ եւ կ՛ունենար փոխշահաւէտ բարիդրացիական յարաբերութիւններ այդ երկու երկրների հետ, մոլորութիւն էր եւ շարունակում է լինել: Գաղտնիք չէ, որ Ադրբեջանի ապագայ տարածքային յաւակնութիւններն աւելին են, քան վերջին պատերազմում ձեռք բերուածը: Թուրքիան, մեծ մասամբ այն պատճառով, որ դեռ պէտք է ընդունի Հայոց Ցեղասպանութիւնը եւ հաշտուի այդ իրողութեան հետ, դեռեւս բացայայտօրէն դրսեւորում է ցեղասպանական մտադրութիւններ՝ միջազգային հանրութեան կողմից չարժանանալով պատժի կամ յանդիմանութեան: Մեր հարեւանների իրական մտադրութիւնները գնահատելիս նոյնքան կարեւոր է իրատես լինել, որքան նրանց հնարաւորութիւնները գնահատելիս:
Սխալ եւ ամենավտանգաւոր դասը, որ կարող ենք քաղել պատերազմից, այն է, որ այն երբեք հնարաւոր չէր յաղթել, հետեւաբար այն երբեք հնարաւոր չի լինի յաղթել ապագայում, ուստի Հայաստանը պէտք է պարզապէս ընդունի իր ճակատագիրը, պահանջի դէպքում գնայ յետագայ զիջումների, յարմարուի նոր իրողութիւններին եւ ընդունի դրանք ոչ միայն որպէս այսօրուայ իրողութիւններ, այլեւ՝ որպէս ապագայ սերունդների ճակատագիր:
Ճիշդ դասը, որ պէտք է քաղել, հակառակն է. պատերազմը հնարաւոր էր յաղթել, եթէ վերջին 26 տարում մենք պատրաստուէինք դրան: Որքան էլ տարօրինակ հնչի, պատերազմից նոյնիսկ հնարաւոր կը լինէր խուսափել, եթէ մենք իսկապէս պատրաստ լինէինք դրան, որովհետեւ եթէ մենք իսկապէս պատրաստ լինէինք, մենք յաղթած կը լինէինք պատերազմը նոյնիսկ մինչեւ դրա սկսելը:
Քաղաքական ցանկացած ղեկավարութիւն Հայաստանում պէտք է ունենայ ռէալ , սթափ եւ առանց էմոցիաների գնահատական երկրի ներկայ դրութեան վերաբերեալ: Բայց դա նաեւ քաղաքական ղեկավարութեան պատասխանատուութիւնն է այդ իրատեսութիւնը տարածել երկրի ամենայաւակնոտ ներուժի գնահատման վրայ, դրսեւորել կամք, վճռականութիւն եւ անձնուրաց նուիրում՝ ցանկացած գնով իրացնել այդ ներուժը: Իրատեսութիւնը չի բացառում երեւակայութիւնը, հնարամտութիւնը, ապագայի մասին պատկերացումը, համարձակութիւնը, յաւակնութիւնը եւ քաջութիւնը: Ընդհակառակը, այս յատկանիշներն իսկական իրատեսի անբաժանելի մասն են:
«Իրատես լինելու համար պէտք է հաւատալ հրաշքների», ասել է Իսրայէլի առաջին վարչապետ Դաւիթ բեն Գուրիոնը: 73 տարի առաջ նրա հիմնադրած պետութեան գոյատեւման հնարաւորութիւններն աւելի լաւը չէին, քան Արցախինը, իսկ այն յաղթահարեց ու այսօր ծաղկում է:
Փետրուար 4, 2021
Յօդուածը թարգմանուել է անգլերէնից՝ հրատարակուած The Armenian Weekly Փետուար 2ի կայքում։