Հայագիտութիւնը Իբրեւ Մերձաւոր-Միջին Արեւելեան Գիտութիւն

Սեդա Պարսումեան Տատոյեան

1. Նիւթը, խնդրահարցը եւ հիմնական թեզ արդի հայագիտութեան մասին

Իբրև գիտութիւնը ժողովուրդի մը որ ծագումով, հողով և բնակավայրով կը պատկանի  հսկայական տարածութեան որ կ’երկարի հարաւային Կովկասէն մինչև Կապադովկիա, և Սև Ծովէն մինչև Միջերկրական, հայագիտութիւնը իր կարգին կը պատկանի անոր: Այսինքն անիկա է Մերձաւոր-Միջին Արևելեան գիտութիւն, նման արաբագիտութեան, իրանագիտութեան, ասորագիտութեան և ուրիշներու: Ուրեմն հայոց հետ առընչուած բոլոր հարցերը պէտք է դիտել, բացատրել և պատմականացնել իբրև օրկանական մասերը Մերձաւոր-Միջին Արևելեան աշխարհին: Անոր յատուկ կրօնական, էթնիք-ցեղային և տեղական տարբերութիւնները ևս մաս կը կազմեն շրջանին իւրայատուկ կազմութեան: Ասինքն, տարբերութիւնները բաժնող և սահմանափակող սահմաններ չեն, ճիշդ է հակառակը: Իւրաքանչիւր ժողովուրդի կամ հաւաքականութեան ու համայնքի ինքնուրոյնութիւնը կազմուած ու զարգացած է այդ բազմագոյն յատակէն ցոլացնելով զա՛յն և ոչ թէ անոր հակադրաբար:

Հիմնուած այս պատմական-աշխարհագրական իրականութեան վրայ՝ հայ-իսլամական միջ-գործօնական (interactive) պատմութիւնը ևս – ոչ թէ ինչպէս սովորաբար կը կոչեն հայ-արաբական փոխ-յարաբերութիւններ կամ պարզապէս փոխ-յարաբերութիւններ – միաժամանակ հայագիտական և Մերձաւոր-Միջին Արևելեան գիտութիւն է:

Երևութապէս յստակ այս կացութիւնը սակայն խնդրական (problematic) է:

Խնդրահարցը կամ problematique-ը ան է որ սկսեալ հին մատենագրութենէն և գրեթէ ամէն տեղ, հայագիտութիւնը չէ դիտուած և մշակուած համաձայն ա՛յս իրականութեան, այսինքն իբրև գիտութիւնը Մերձաւոր-Միջին Արևելեան ժողովուրդի մը: Ուրեմն կան հակասութիւններ մէկ կողմէ հայոց պատմական փորձառութեանը մեծ շրջանին մէջ, և միւս կողմէ հայագիտութեան տեսանկիւններուն, արտադրուած գրականութեան և «քաղաքականութեանց» (policies): Անոր արմատական վերանայումը կը թուի ըլլալ անխուսափելի և անհրաժեշտ: Այս ուղղութեամբ երեք տասնամեայ իմ ուսումնասիրութեանս հիմնական վիճարկումը (argument) կամ թեզը հետեւեալն է.-

Եթէ Պատմական Հայաստանը՝ նաեւ արդի Հանրապետութիւնները կը գտնուին հարաւային Կովկասէն մինչեւ արեւելեան Փոքր Ասիա հսկայ տարածութեան վրայ, և եթէ եօթներորդ դարէն իվեր այս շրջանը մեծ մասամբ եղած է իսլամական իշխանութեանց տակ – արաբական, սելճուք, թրքական, մոնկոլական, պարսկական – ապա, եթէ մինչև անցեալ դարուն վերջին տասնամեակները հայոց մեծամասնութեան բնակավայրը տարածուած է Սև և Կասպիան Ծովերէն մինչև Իրաք, Իրան, Սուրիա, Լիբանան, Պաղեստին և Եգիպտոս, ուրեմն իբրև այս լայն շրջանին բնիկներն ու  գործօն տարրերը՝ բոլոր հայոց ամէն տեղ պատմական փորձախռութիւնները մաս կազմեն շրջանի՛ պատմութեան ևս և պէտք է որ սերտուին իբրև այդպիսիք: Իրողապէս, հայոց պատմական և մշակութային զարգացումն ու գոյատևումը ուղղակիօրէն առընչուած են իրենց ունեցած ուժական միջ-գործօնութեանց և ոչ թէ պատեանային գոյութեան կամ խորհրդաւոր էութեան մը: Ըստ տեղական գրականութեանց՝ իսլամական աշխարհներուն մէջ հայոց գործունէութեան կերպերը եղած են ուղղակի, բարդ և  բազմակողմանի: Դժուար է վերբերել և հաստատել այսպէս կոչուած «հայկական-ազգային» մնայուն և շարունակական քաղաքականութիւն, գաղափարաբանութիւն և ռազմավարութիւն՝ բացի տարբեր մասերու ու տեղերու մէջ յարաշարժութենէ և առաձգականութենէ: Ասոնց շնորհիւ գոյատևած է ժողովուրդին ամբողջութիւնը մեծ բնակավայրին տարբեր տեղերուն և պայմաններուն մէջ:

Ամփոփելով.-  Քանի որ բնութեան նման, պատմութիւնը ևս չի կրնար ունենալ մասնակի և անհատական «գրպաններ» ու օրէնքներ, իրենց հսկայական բնակավայրին նաև հայրենի հողերու վրայ հայերը եղած են ենթակայ շրջանին օրէնքներուն և պայմաններուն: Ուրեմն այսպէս կոչուած «հայկական բաները» (things Armenian) միաժամանակ են նաև «Մերձաւոր-Միջին Արևելեան բաներ», որոնք պէտք է որ ուսումնասիրուին և պատմականացուին իբրև այդպիսիք, ոչ թէ իբրև գերազանցապէս և «զուտ» «հայկական բաներ»: Տարբեր է պատկերը հայ գրականութեան մէջ ուրեմն կայ հակասութիւն:                Պատճառներէն ամէնէն պարզը ան է որ ընթացիկ և աւանդական հայ պատմագրութեան նեղ և միակողմանի տարազներուն և հեղինակներու մտակառոյցներուն (construct) համար անմատչելի կամ անբաղձալի էին պատմական փորձառութեանց և գործունէութեանց  իրողական պարագաները: Հայոց պատմութիւնները պէտք էր որ ըլլային հայ իրողակա՛ն վիճակին և փորձառութեանց ցոլացումները, առանց գոյացապաշտութեան (essentialism) և հայակեդրոնացումի (Armenocentrism): Երկրորդը կը նշանակէ այսպէս կոչուած «հայկական բաները» նկատել կեդրոնական՝ իսկ մնացեալը շրջանակային (peripheral) և երկրորդական, ոչ-կենսական:

 

1. Երեք տասնամեակներու ուսումնասիրական եղափոխական գործընթացս – Վեց գործեր

 

Ինչպէս յայտնի է խորագրէն՝ ներկայս վերլուծական մըն է վերջին գործիս հրատարակութեան առիթով.- Islam in Armenian Literary Culture. Texts, Contexts, Dynamics (Louvain: Peeters, 2021) [ Իսլամը Հայ Գրական Մշակոյթին մէջ-Բնագիրներ, Հիմնավայրեր, Ուժընթացք]:

Վեցերորդը՝ տասնըչորս դարեր տևող հայ-իսլամական միջ-գործօնական (interactive) պատմութեան մէջ՝ անիկա ձևով մը լրումն է մտաւորական ասպարէզիս գործընթացին մէջ կարևոր հանգրուանի մը:  Այլապէս, շատ տարածուն և գրեթէ ամբողջովին մութ և անմշակ նիւթերու վերլուծումին և պատմականացումին նուիրուած՝ երկարաշունչ ուսումնասիրութիւն մըն է: Այս աշխատանքը պէտք էր որ կատարուէր իբրև բնական և տրամաբանական շարունակութիւնը գործընթացի մը, զոր սկսած էի երեք տասնամեակ առաջ Յովհաննէս Երզնկացիի (մ. 1293) արտակարգ և խիզախ պարագայով, որուն պիտի անդրադառնամ վարը:

Իբրև փիլիսոփութեան ուսանող մտաւորական արկածախնդրութիւնս սկսաւ 1969ին, առանց յստակ քարտէսի (road map) և շարունակուեցաւ, սակայն տարիներ ետք միայն: Ծնունդով, զարգացումով և շրջապատով իսլամական աշխարհի մէջ և անոր բնիկ՝ համոզուած էի թէ գոյութիւն ունի՛ ընդարձակ մարզ մը «հայ-իսլամական միջ-գործօնական բաներու» և համապատասխան պատմութեան մը՝  իր գրականութեամբ, նիւթերով և մեթոտով: Նա՛և համոզուած էի թէ այս նիւթերուն պատմականացումը պիտի պատճառէր Կոպեռնիկեան յեղափոխութիւն մը այն տարազներուն մէջ, որոնցմով ներկայացուած են այսպէս կոչուած «հայկական բաները» աւանդական և ընդունուած-տիրական (mainstream) պատմագրութեան մէջ:  Պէտք էր յայտնաբերել, մշակել և յառաջացնել նոր հայագիտական մարզ մը, որ անպայմանօրէն տարբեր լոյսի տակ պիտի բերէր ընդունուած պատումներն ու վերլուծումները: Ծանօթ ըլլալով արաբական աղբիւրներու՝ մինչ այդ կատարուած այսպէս կոչուած «յարաբերութիւններու» կամ «փոխ-յարաբերութիւններու» մասին գրականութիւնը  հիմնուած էր, իմ կարծիքով,  նեղ և սահմանափակ հասկացողութեանց վրայ: Գերագոյն նպատակս էր  –  և տակաւին է – բանալ «հայ-իսլամական միջ-գործօնական պատմութեան» (interactive history) ժամանակակից (contemporary) քննական (critical), ամբողջաբանական (holistic) և միջմարզային (interdisciplinary) Մերձաւոր-Միջին Արևելեան գիտութիւն մը:

Ամէն փոփոխութիւն կը սկսի կէտէ մը: Ըստ Փիլիսոփայական Մեկնաբանութեան (philosophical hermeneutics)  այս կէտը կը կոչուի «յարմար-յատուկ տեղեկութիւնն» (relevant information): Ասիկա այն նոր գիտելիքն է, որ կը դառնայ տեսակ մը ազդակ, գործիք և միջոց որոշ խնդիրներու բացատրութեան և լուծումին համար: Գոյաբանական տեսակէտէ՝ անգամ որ որդեգրուի այս մակացութիւնը (knowledge), այլևս անհատը և իր ճանաչողութեան իրերը չեն կրնար մնալ նոյնը: Որովհետև այլևս կը փշրուին  իր մտահորիզոնը կամ իրերը տեսնելու իր պարագիծերը: Օրինակ՝ Կոպեռնիկեան յեղափոխութենէն ետք – այն կարծիքը թէ արևը՝ և ոչ թէ երկիրն է կեդրոնը – աստղագէտներն ու իրենց  տիեզերաբանութիւնը (cosmology) չէին կրնար մնալ նոյնը:  Փշրուած էր իրենց հորիզոնը տիեզերքը տեսնելու և բացատրելու: Նո՛ր տեղեկութիւնը կը պարտադրէր նո՛ր տիեզերաբանութիւն մը:

Իմ պարագայիս՝ այդ «յատուկ տեղեկութիւնը» եղաւ Բանբեր Մատենադարանի 1958ի հատորին մէջ Երզնկացիի Ի Տաճկաց Իմաստասիրաց Գրոց Քաղեալ Բանք ին առաջին հրատարակութիւնը: Յօդուածը տեսայ իբրև ուսանող 1969ին: Սեն Արևշատեանը, հրատարակիչը, գաղափար չ’ունէր թէ ովքեր էին այդ «տաճիկ» կամ իսլամ իմաստասէրները: Սակայն արաբական փիլիսոփայութեան տեղեակ մէկու համար պարզ էր թէ Երզնկացիի 40 էջնոց փոքր ձեռագիրը յաճախ տառացի և ընդհանրապէս թոյլ գիտութեամբ և անբաւարար լեզուով սկսնակի մը ամփոփումն էր տասներորդ դարուն Պասրայի մէջ խումբ մը գիտնականներու չորս հատորանի հանրագիտարանային գործին:  Կը կոչուէր Ռասա’էլ Իխուան ալ-Սաֆա’ կամ Մաքրութեան Եղբայրութեան  Թուղթեր:

Խմբակին անդամներուն հաւաքական աշխատանքով գրուած 2000 մեծադիր էջերով այս գործը հաւաքածոյ մըն է ժամանակի բոլոր գիտութեանց, նաև իրենց յատուկ աստուածաբանութեան: Այս գիտնականները  ոչ միայն հաւաքաբանական նորպղատոնականներ (eclectic neoplatonists) էին, այլ նաև ունէին յստակ խորհրադապաշտական և Իսմայիլական աշխարհահայեացք և բնազանցութիւն (metaphysics): Ուղղափառ իսլամութեան համար անընընդունելի և աղանդաւորական նկատուած այս գործը գաղտնօրէն, ամբողջութեամբ կամ տարբեր ծաւալի ամփոփումներով իսմայիլական քարոզիչներու միջոցով կը տարածուէր շրջանին մէջ:

Պատմականօրէն Երզնկան եղած էր թէ քրիստոնեայ և թէ իսլամ աղանդաւորականներու ապաստանարան: Արևմտեան Եփրատի և միջազգային վաճառականական ուղիներու վրայ՝ աշխարհաքաղաքացիականած այս գեղեցիկ քաղաքը նաև գրաւած էր իսմայիլական քարոզիչները, վաճառականներու և «խոճա»ներու ծպտումով: Զարմանալի չէ որ ուսումնատենչ պատանի Յովհաննէս Երզնկացիին հասնէր Ռասա’էլին նման գրաւիչ հատոր մը: Զարմանալին ան է որ իր հայ վարդապետական ասպարէզէն առա՛ջ կարդացած այս իսլամական հանրագիտարանը շարունակէր խոր ազդեցութիւն նա՛և իր յետագայ գրականութեան վրայ: Աւելի զարմանալին այն պարագան է որ Երզնկացիի միջոցով Մաքրութեան Եղբայրներու ոչ-քրիստոնեայ և ոչ-հայկական գիտութիւններն ու աշխարհայեացքը առանց արգելքի մտնէին տասնըերրորդ դարու և յաջորդ դարերու ոչ միայն գրականութեան՝ այլ հայ եղբայրութեանց կանոնագրութիւններուն և հայ տիեզերաբանութեան մէջ ևս: Երզնկացիի գործերը մեծ ընդունելիութիւն գտած էին հայ վանական ուսումնական կեդրոներուն մէջ և այսպէս նոր և աղանդաւորական-իսլամական իմացքներ կ’որդեգրուէին քրիստոնէական միջավայրի մէջ առանց սկզբունքային արգելքի: Կը նշանակէ թէ ամբողջ շրջանին մէջ կային ընդհանուր պայմաններ և զարգացումի հուներ, մասնաւորաբար քաղաքներու խառն բնակչութեանց համար:

Մի քանի յօդուածէ ետք հրատարակեցի Յովհաննէս Երզնկացիի ‘Ի Տաճկաց Իմաստասիրաց Գրոց Քաղեալ Բանք’ ին Իսլամական Աղբիւրները  և Փիլիսոփայական Արձակը Այդ Լոյսին Տակ (Beirut,1991): Այսպէս, և ինչպէս որ անդրադարձայ՝ ուղղակի կապերու առաջնորդող Երզնկացիի աղբիւրներուն մինչ այդ անյայտ պարագան այն «յատուկ գիտութիւնն» էր որ  ամբողջութեամբ փշրեց այսպէս կոչուած «հայկական բաներու» հորիզոնս:

 

Երզնկացիի մասին հետազօտութիւններս  առաջնորդեցին հայ-իսլամական միջ-գործօնական ցարդ անծանօթ բազմաթիւ երևոյթներու և իրողութեանց: Ասոնք պատմական փաստեր էին հայոց քաղաքական, զինուորական և ընկերային ուղղակի գործունէութեան Կապադովկիայէն, մինչև հարաւային Եփրատ, Կիլիկիա, Իրաք, Սուրիա, Լիբանան, Պաղեստին և Եգիպտոս: Հայոց մասին մեծ ծաւալով տեղեկութիւն կայ արաբական պատմութեանց մէջ և անո՛նք եղած են աղբիւրներս: Հայ պատմագրութիւնը գրեթէ ամբողջութեամբ անտեղեակ է – կամ խուսափած է – այս ուղղութեամբ որևէ աշխատանքէ:

Յաջորդ և «բնական» աշխատանքս էր վերբերել տասներորդ դարէն մինչև տասնըերկրորդը՝ հայ առաքելականներու, քաղքեդոնականներու,  աղանդաւորականներու և իսլամ հայերու ուղղակի զինուորական ու քաղաքական գործունէութիւնը Հիւսիսային Միջագետքէն մինչև Եգիպտոս: Մի քանի յօդուածներէ ետք հրատարակեցի երկրորդ և ամբողջովին ինքուրոյն աշխատութիւնը՝ Ֆաթիմիական Հայերը – Մշակութային և քաղաքական Փոխյարաբերութիւններ Մերձաւոր Արևելքի Մէջ (The Fatimid Armenians: Cultural and Political Interactions in the Near East, Leiden: Brill, 1997):

Իր կարգին, հայ պատմագրութեան մէջ ամբողջովին աննկատ անցած՝ բայց  Միջնադարեան Մերձաւոր Արևելեան աշխարհին մէջ հայոց ուղղակի և կեդրոնական դերին ամէնէն ցայտուն պարագան «Հայկական Շրջանը» կամ դարն  էր Եգիպտոսի մէջ Ֆաթիմիական Խալիֆէութեան շրջանին (969-1171): 1074էն մինչև 1171, եօթը հայ- իսլամ վէզիրներ (բացառութեամբը Վահրամ Բահլաւունիի) մօտ վաթսուն տարի բացարձակ իշխանաւորներ էին: Փաստօրէն, առաջինին` Պատր ալ-Ճամալիի մեծ մասամբ հայ ռազմիկներով զինուորական միջամտութեամբ, ֆաթիմիականները դար մը ևս գոյատևեցին հակառակ Սելճուք և խաչակրական սպառնալիքներուն: Ըստ Արաբական աղբիւրներու տասըերկրորդ դարուն հարիւր հազարի հասած էր հայոց թիւը Եգիպտոս: Միևնոյն շրջանին, 1060-1080, Կապադոկիայէն մինչև Հիսիսային Սուրիա և Եգիպտոս երևան եկան հինգ հայ-իսլամ իշխանապետութիւններ: Մերձաւոր-Միջին Արեւելան գիտութեանց, նաև արաբական միջնադարեան պատմութեանց մէջ ծանօթ-անծանօթ պարագաներ են ասոնք, որոնք անպայմանօրէն պէտք է որ հետազօտուին հայկակա՛ն կողմին ծանօթ գիտնականներու կողմէ: Այսպէս, Ֆաթիմիական Խալիֆէութեան մէջ «Հայկական Շրջանին» պատմականացումը պէտք էր որ կատարուէր հայ գիտնականի մը կողմէ, որ միաժամանակ նաև «բնիկն» է իսլամական աշխարհին՝ այսինքն իր մէջ կը միացնէ տարբեր կողմերը շրջանին: Արտակարգ թուող երևոյթներուն  նախարդող և առաջնորդող պայմանները ի վերջոյ «հայկական» էին և անհրաժեշտ էր կատարել լայն ուսումնասիրութիւն այդ և այլ ուղղութիւններով: Աշխատութիւնը նոր էր և անհրաժեշտ ոչ միայն հայոց պատմութեան այլ նաև  արաբագիտութեան, արևելագիտութեան և միջ-կրօնական գիտութեանց համար:

Միայն ֆաթիմիական հայերու պարագան – որ ամբողջութեամբ հիմնուած է արաբական աղբիւրներու վրայ – բաւարար էր փաստելու թէ այն կիսա-առասպելական պատկերը կամ տպաւորութիւնը, որ յառաջացած է հայոց մասին իբրև փոքր, միատարր, սահմանափակ, յարատևօրէն ճնշուած ու անիրաւուած փոքրամասնութիւն՝ իրողապէս ճիշդ չէ: Ֆաթիական հայերը բացառութիւն չէին և աստիճանաբար յաջողեցայ գտնել և վերբերել բազմաթիւ պարագաներ, ինչպէս յիշեալ իշխանապետութիւնները:

Ճիշդ է թէ անցեալ տասնամեակներուն լոյս տեսան կարգ մը այսպէս կոչուած՝ «միջմարզային» (interdisciplinary) աշխատութիւններ, սակայն մեծ չափով անոնք տակաւին սահմանափակ փորձեր են որովհետև կը պակսի իսլամական աշխարհներու և քաղաքակրթութեանց խոր և ուղղակի հասկացողութիւնը: Էականը՝ l’essentiel,  ինչպէս կ’ըսեն, փոխե՛լ է հայագիտութեան պատմագրական փիլիսոփայութիւնն ու համապատասխան մեթոտները: Աւելի՛ լուրջ հարցը հայ ընկերային-քաղաքական-պետական մարմիններու և հաստատութեանց մշակութային «դիւանագիտութիւնն» է:

Ֆաթիմիական Հայերէն ետք, բնականօրէն յաջորդ գործս պէտք էր որ  ըլլար լայն պատմագրական աշխատութիւն մը, որ կը սկսէր և կը հիմնուէր գերազանցապէս միջ-գործօնական այն փաստուած նախատիպարներուն,  կամ յարացոյցներուն (paradigms) վրայ՝ որոնց համադրումը միակ գործի մէջ  անպայմանօրէն պիտի ստեղծէր ցարդ անծանօթ «երկրապատկեր»  (geoglyph) մը հայոց պատմութեան՝ իսլամական աշխարհներու մէջ: Յարաբերութեանց մէջէն վերբերուած բազմաթիւ պարագաները – ֆաթիմիական հայերուն նման – և հիմնահարցերը պէտք էր որ առաջնորդէին նոր հետազօտութեանց:

Այս եռահատորը առաջին փորձն էր հայոց պատմութիւնը «վերստին գրելու» իր բնական և լայն շրջանին կամ հիմնավայրին մէջ և ըստ բոլոր հայոց ամէն տեղ գործունէութեանց: Այս եռահատոր աշխատութիւնը սկսայ գրեթէ անմիջապէս 1998ին և աւարտեցի 2010ին, հետևեալ խորագրով:

The Armenians in the Medieval Islamic World Seventh to Fourteenth Centuries: Paradigms of Cultural-Political Interactions. 3 vols. New Brunswick, NJ & UK: Transaction Publishers, 2011, 2011, 2013).

-Vol. I. The Arab Period in Armīnyah-Seventh to Eleventh Centuries. 2011.

-Vol. II.  Armenian Realpolitik in the Islamic World and Diverging  Paradigms – The  Case of Cilicia – Eleventh to Fourteenth Centuries.  2012.

-Vol. III. Medieval Cosmopolitanism and Images of Islam-Thirteenth to Fourteenth Centuries. 2013.

 

Հայերը Միջնադարեան Իսլամական Աշխարհին մէջ – Փոխ-Յարաբերութեանց Նախատիպարներ

/Յարացոյցներ – Եօթներորդէն Տասնըչորրորդ Դարեր:

Հատ. I. Արաբական Շրջանը Արմինիայի մէջ- 7-11րդ Դարեր.

Հատ. II. Հայկական Ռէալփոլիթիք Իսլամական Աշխարհին մէջ և Տարանջատուող Նախատիպարներ և Կիլիկիոյ Պարագան – 11-14րդ Դարեր.

Հատ.III. Միջնադարեան Աշխարհաքաղաքացիութեան Նախատիպարներ և Իսլամի Պատկերներ  –

13-14րդ  Դարեր:

 

III. Իսլամը Հայ Գրական Մշակոյթին մէջ-Բնագիրներ, Հիմնավայրեր, Ուժընթացք

Islam in Armenian Literary Culture. Texts, Contexts, Dynamics (Louvain: Peeters, 2021)

 

Առաջին քրիստոնեայ ժողովուրդներէն մէկը՝ 640 թուականէն ետք հայերը արդէն կը գտնուէին իսլամական անուղղակի կամ ուղղակի իշխանութեանց տակ՝ իրենց հողին նա՛և բնակավայրին մէջ: Նոյնիսկ հայ թագաւորութեանց ժամանակներուն (բացառութեամբ՝ Կիլիկիոյ և արդի Հանրապետութեանց)՝ չէ եղած բացարձակ ինքնիշխանութիւն:

Այսպէս, եօթներորդ դարէն իվեր հայ պատմական փորձառութիւնը եղած է տարբե՛ր և յաճախ իրարու թշնամի իսլամական աշխարհներու և ընկերութեանց մէջ և իշխանութեանց տակ, արաբական, թրքական, մոնկոլ-թաթարական և պարսկական: Սակայն, քաղաքական և մշակութային Իսլամի իրենց հասկացողութեան ու հակազդեցութեան կերպերը – գրականութեան մէջ առնուազն – կը մնան հազուադէպ և կամ անուղղակի կերպով սերտուած նիւթեր:

Այս է աշխատութեան առաջին «պատճառը» և խնդրահարցը: Մօտեցումով, նիւթերով, բովանդակութեամբ, աղբիւրագիտական և տասնըչորս դարերու վրայ տարածքայնութեամբ՝ անիկա առաջինն է հայագիտական և արևելագիտական ուսմանց մէջ:

Ընդհանրապէս, Մարգարէին և Իսլամի մասին առաջին ոչ-արաբական և կարևորագոյն վկայութիւններէն մէկը Սեբէոսինն է 660ականներուն, Մարգարէին մահէն (632) հազիւ երեք տասնամեակ ետք: Ութերորդ դարէն սկսեալ՝ և մինչև տասնըհինգերորդը, տասնըհինգ հայ հեղինակներ անդրադարձած են Մարգարէին, իր «Օրէնքին» (կամ իսլամի) և իսլամներու: Վերածնունդի և արդի պատմութեան մէջ ևս կան կարևոր թիւով բնագիրներ, Ղուրանի թարգմանութիւններ, հայ-իսլամական «ուխտեր», դաշինքներ  և համաձայնութիւններ:

Բնագիրները (texts) նկատելով ուղղակի և հիմնական աղբիւրները կամ «շինաքարերը» (building blocks)՝ առաջին գործս էր գտնել, հաւաքել, դասաւորել, և յաճախ իմ թարգմանութեամբս, կատարել ամբողջական հաւաքածոյ մը Իսլամի և իսլամներու վերաբերող գոյութիւն ունեցող ամբողջ գրականութեան, ներառեալ ցարդ անյայտ ձեռագիրները: Բնագիրները միշտ ներկայացուած ըստ իրենց պատմական հիմնավայրերուն (context) և ուժընթացքին (dynamics) և անոնց իբրև մասեր: Նաև՝ խիստ  կերպով պահուած է ժամանակագրական հիմնայատակը և շարունականութիւնը:

Հատորին ոչ-ուղղակի սակայն հիմնական նիւթերէն մէկն է հայ քրիստոնէութեան և եկեղեցիին իւրայատուկ պատմութիւնը Մերձաւոր-Միջին Արևելքի իսլամական ընկերութեանց և հաստատութեանց մէջ: Միջ-կրօնական գիտութիւնները (Interfaith Studies) հազիւ թէ կէս դարու պատմութիւն ունին և տակաւին, համագումարներու և ակադեմական հրատարակութեանց մէջ իսլամական աշխարհներու մէջ հայոց  և հայ քրիստոնէութեան դարաւոր փորձառութիւնը յայտ կու գայ պատահականօրէն միայն: Յաճախ կը հանդիպիմ հիմնական անգիտութեան և թերի կարծիքներու հայոց մասին: Ճիշդ է որ օտար գիտնականներ կատարած են կարևոր թարգմանութիւններ հայ հին մատենագրութենէն,  սակայն կատարուածը ոչ միայն անբաւարար է՝ այլ մասնակի և զուտ բանասիրական, առանց պատմագրական վերլուծումի ըստ հայ-իսլամական փորձառութեանց և յարաբերութեանց պայմաններուն:

Նկատի առած նիւթերու, գրականութեան, հեղինակներու և խնդրահարցերու մեծ թիւը, հատորը կազմակերպուած է «տեսական եռոտանիի» (theoretical tripod) մը՝ կամ երեք գլխաւոր նիւթերու շուրջ.- «Հայ Մահմէդը» (The Armenian Mahmet) այսինքն Մարգարէին և իր հաւատքին հասկացողութիւնը  ըստ հայ աղբիւրներուն,  «Հայ Ղուրանները» (The Armenian Ghurans) այսինքն Գուրանին մասին հայ հեղինակներու տեղեկութիւնը, կարծիքը և թարգմանութիւնները, և վերջապէս «Հայ-Իսլամական Խաղաղութեան Դաշինքը» (The Armenian Pax Islamica):

Հատորը սկսած եմ «Հայ Մահմեդով» (Առաջին և Երկրորդ Մասեր) ներկայացնելու այն վիճարկումը թէ հեռաւոր կերպով միայն առընչուած Մուհամմէտ Մարգարէին կամ «Մահմեդին» – ամէնէն ընդհանրացած  տառադարձուած ձևը – պատմական անհատականութեան՝ եօթներորդ դարէն մինչև տասնըչորրորդ դար հեղինակէ հեղինակ շարունակուող և լայնցող իր «պատմութիւնը» կամ ինչպէս կը կոչեմ՝ «Հայ Մահմէդը» և իր «Օրէնքը» (ինչպէս կը կոչէին Իսլամը),  ընդունուած էին իբրև ճշգրիտ և բաւարար տեղեկութիւններ, առնուազն գրական մշակոյթին մէջ: Իսկապէս, արդի հայերէնի մէջ մտած է ոչ թէ Մուհամմէտը՝ այլ  «Մահմեդը», իսլամը կը կոչենք «մահմետականութիւն»:

Միջին դարերու վերջաւորութեան, Մոնկոլ և Թիւրքմէն ժամանակներուն՝ «Հայ Մահմեդին» քիչ մը կոպիտ և առասպելական կերպարը կ’ամփոփէր հայոց ամբողջ հասկացողութիւնն ու գիտութիւնը Իսլամի և իր հիմնադիրին  մասին: Ոչ մէկ փաստ կամ գրական բեկոր ցոյց կու տայ թէ՝ գոնէ մինչև 1680, Գուրանի առաջին թարգմանութիւնը (սակայն տասնըերկրորդ դարու լատիներէն և ոչ-հարազատ թարգմանութենէն) Էջմիածին, Ստեփանոս վարդապետ Լեհացիի կողմէ, որևէ հայ հեղինակ կարդացած էր Գուրանը կամ Հատիսը (Կրօնական Աւանդութիւն), կամ որևէ դասական իսլամ հեղինակ կամ աստուածաբանական-կրօնական գրութիւն:

Երրորդ և ամէնէն ընդարձակ Մասը կը վերաբերի հայ-իսլամական «խաղաղութեան դաշինքին» (the Armenian Pax Islamica), այսինքն այն պայմաներուն՝ որոնց մէջ հայեր կը հասկնային և կը սահմանէին իրենց դիրքը, իրաւունքներն ու պարտաւորութիւնները Իսլամ ընկերութեանց մէջ և իշխանութեանց ներքև:

Սեբէոսի պատմութեան մէջ առաջին անգամ յիշատակուած Մուաուիյայի (661ին՝ Ումայական առաջին Խալիֆէն) «Խաղաղութեան Ուխտէն» (652) մինչև Օսմանեան Պետութեան այսպէս կոչուած «Էօմէրի Ուխտ»ին «վերահաստատումը» 1811ին,  ստորագրուած և կամ վերագրուած ուխտերը, կամ դաշինքները, դաշնագիրները – տարբեր յորջորջումներով – հաւաքած եմ իմ թարգմանութեամբ:

Այս նիւթին շուրջ առաջին վիճարկութիւնս հիմնուած է այն իրողութեան վրայ որ այս ուղղութեամբ ամբո՛ղջ գրականութեան աղբիւրը այսպէս կոչուած «Մարգարէին Ուխտն» է հայոց տրուած իբրև թէ իր կեանքին ընթացքին: Հայ մատենագիրներու նոյնիսկ շատ աւելի ուշ արդի պատմաբաններուն համոզումով, այս պատմական «իրողութեան» վրայ հիմնուած է  բոլոր համաձայնութեանց վաւերականութիւնը և քաղաքական մեծ նշանակութիւնը:  Այսպէս, բոլոր հետագայ ուխտերը և իսլամ իշխանութեանց կողմէ կատարուած դաշինքները կը նկատուին այդ սկզբնական «մարգարէական» ուխտին վերանորոգումները և վերահաստատումները: Պատմականօրէն անհեթեթ այս  կարծիքը սակայն ունի որոշ հիմ «Սալահետտինի Ուխտին» մէջ,  1187ին խաչակիրներէն Երուսաղէմը գրաւումին առիթով: Սուրբ քաղաքին քրիստոնեաներուն և մասնաւորաբար հայոց տրուած այս Թուղթը ընդունուած և վաւերական  փաստաթուղթ է, հրատարակուած ամէնուր և բազմաթիւ անգամներ: Սակայն միջնադարեան և նոյնիսկ 18րդ և  19րդ դարերու հեղինակները անտեսածզայն կամ անտեղեակ են, հակառակ անոր թէ իր դրականութեամբ օգտակար է իրենց դատին:

«Խաղաղութեան Դաշինքին» ընդհարապէս իսլամ-քրիստոնեայ կամ իսլամ-հրեայ դաշինքին հիմնական խարիսխը պարզ համաձայնութիւն մըն է.- քրիստոնեաներուն (կամ հրեաներուն, իրենց կարգին «Գիրքի» կամ աստուածային յայտնութեան արժանացած ժողովուրդ) իրենց պաշտպանութեան և հաւատքի պայմանաւոր ազատութեան փոխարէն՝ իսլամական հաստատութիւնը կը պահանջէ բացարձակ հաւատարմութիւն և որոշ տուրքեր: Ուրեմն ըստ այս աւանդութեանց և գրութեանց՝ որոնց հեղինակները ընդհանրապէս քրիստոնեաներ էին, Մարգարէին  անհատականութիւնը կը դառնայ դրական, իբրև լայնմիտ և վեհանձն աստուածային պատգամաւոր: Անարդարութիւնները կը պատահին իր հետևորդներու՛ն օրինազանցութեամբ և ուխտադրուժութեամբ:

Այս թեքսթերը ունին անուղղակի բայց շատ կարևոր պատմական նշանակութիւն: Հայ  գրականութեան մէջ գտնուած բազմաթիւ բնագիրներուն ու տարբերակներուն մէջ արծարծուած հարցերը նաև կը յայտնեն հայոց կացութիւնը իսլամական աշխարհներու և ընկերութեանց մէջ՝ ինչպէս քիւրտերու: Կան նաև Սուննի և Շի’ի Օրէնքներու և իշխանութեանց տարբերութիւնները և համապատասխան պարտադրանքներն ու անդրադարձները: Երկար մասեր յատկացուած են Մխիթար Գօշի Դատաստանագիրքին   և Գրիգոր Տաթևացիի ընդդիմախօսութեանց (polemics) յարաբերութեան իսլամի այս երկու ուղղութեանց հետ յարաբերութեանց:

Հատորին Չորրորդ Մասին նիւթը առաջին ամբողջական ուսումնասիրութիւնն է «Հայ Ղուրաններու» (ինչպէս կը տառադարձէին), առաջինը 1680ին (լատիներէնէ) և վերջինը՝ 2014/5ին (թրքերէնէ) դաւանափոխի մը կողմէ Մեծ Եղեռնի հարիւրամեակին առիթով: Տասնըմէկ թարգմանութիւններ են եղած երեք խումբերով կամ հանգրուաններով.- Առաջին հինգ «Ղուրանները»   կու գան տասնըեօթներորդէն տասնըութերորդ դարերէն: Երկուքը թարգմանութիւն են, առաջինը լատիներէնէ, երկրորդը՝ արաբերէնէ, որ անյայտ է սակայն ունի երեք ընդօրինակութիւններ, ինչպէս ստուգեցի: Երկրորդ խումբը կատարուած է 1910-1912, երկուքը արաբերէնէ և մէկը ֆրանսերէնէ, Եղեռնի նախօրեակին: Վերջին խումբին առաջին երկուքը հատուածներ են Գուրանէն, կատարուած 1991-1995ին ռուսերէն թարգմանութենէ մը:   Կան երեք ամբողջական թարգմանութիւններ կատարուած 2003-2014/5, արաբերէնէ, պարսկերէնէ և թրքերէնէ:

«Հայ Ղուրաններու» նիւթին ամէնէն նոր ու հետաքրքրական մասը ան է թէ գրեթէ բոլորը, և սկիզբէն եղած են առիթներ ընդդիմախօսական յաւելուածներու, դաշնագիրներու օրինակներու, լուսանքային գրութեանց և արդի ժամանակներուն՝ Մարգարէին կենսագրութեանց:

Հատորին Հինգերորդ Մասը վերջին դարուն գրականութիւնն է իսլամի, մարգարէին և յարակից նիւթերու մասին:

 

1. Եզրահանգումներ եւ նկատողութիւններ հայ պատմագրութեան մասին

 

Հետևեալ եզրահանգումները և նկատողութիւները կ’ամփոփեն ընդհանրապէս և վերջին ուսումնասիրական գործս հայ-իսլամական միջ-գործօնական մարզին մէջ, նաև՝ն և մասնաւորաբար հայ պատմագրութեան մասին տեսակէտներս:

 

1. Հայոց պատմական փորձառութեան կարևոր իւրայատկութիւնը աշխարհագրական-տեղական և պատմական պայմաններու բերումով միջ-գործօնականութիւնն է: Ուրեմն հայագիտութեան գործն է բնորոշել ու պատմականացնել հայոց պատմական փորձառութիւնը ըստ այս իւրայատկութեան:

 

2. Միջնադարեան հայոց պատմութիւնները և մատենագրութիւնը ընդհանդապէս, որոշ տեղեկութեանց կողքին անպայմանօրէն կը պարունակեն կիսա-առասպելական պատումներ (narratives): Հինգերորդ դարուն կամ Ոսկեդարուն ընթացքին երևան եկած առաջին պատմութիւնները կազմեցին հայ քրիստոնեայ ժողովուրդին մտաւորական ու քաղաքական ինքնութեան հիմերը: Կորիւնէն, Եղիշէէն և Խորենացիէն սկսեալ և մինչև Միջին Դարերու վերջաւորութիւնը և անկէ ալ անդին՝ այս պատմութիւնները կը ներկայացնեն հայերը իբրև փոքր, բարեպաշտ և հերոսական ժողովուրդ՝ մէկ կողմէ Արևելքի, այսինքն Պարսկական ապա Իսլամական կայսրութեանց, և միւս կողմէ Արևմուտքի, այսինքն Հռոմէական ապա Բիւզանդական կայսրութեանց: Ազգային տեսակէտէ ներշնչողական այս պատումներն ու պատկերները ունին որոշ յատկանիշներ ու խնդիրներ.-

Առաջին, գրեթէ մեծամասնութեանբ եկեղեցականներ՝ մատենագիրները իրենց պատմութիւնները կը շարադրէին ըստ իրենց հաւատարմութեանց, մէկ կողմէ հաւատքին ու եկեղեցիին, և միւս կոմէ մրցակից նախարարական տուներուն: Վերջիները կրնային ըլլալ արևմտահակ՝ ինչպէս Մամիկոնեանները, կամ արևելահակ՝ ինպէս Բագրատունիները:

Երկրորդ, քաղաքական և մշակութային ինքնութեան վրայ կեդրոնացումը փաստօրէն պատճառ եղած է որ հեղինակները կեդրոնանան գերազանցապէս հայկակա՛ն պատումներու վրայ՝ մեկուսի և անկախ շրջանին հետ յարաբերութիւներէն: «Զուտ» հայոց պատմութեանց այս անջատումը շրջանակէն, նաև իրողական փորձառութիւններէն, անխուսափելիօրէն պատճառած է ապա-շրջանակացում (decontextualization): Այսպէս, պատմագմագրութիւնը դարեր շարունակ չէ յաջողած պատմականացնել հայոց իրողական կացութիւնն ու եղափոխութիւնը մեծ շրջանին մէջ, և հոսկէ՝ ոչ-հայ աղբիւրներու բացարձակ անհրաժեշտութիւնը:

 

3. Վերածնունդի ժամանակ, տասնըեօթներորդէն տասնըիններորդ դարերուն, գրականութեան ևս իտէալը պարզ էր.- իրականացնել քրիստոնեայ արևմուտքին օգնութեամբ և ազատագրական գործով՝ ինքնիշխան, քրիստոնեայ Հայաստան մը իր սեփական հողին վրայ: Սպասելիօրէն, միջնադարեան հայ ազգային վէպը վերակենդանացաւ այս անգամ Օսմանեան Սուննի կայսրութեան, Պարսկական Շի’ի կայսրութեան ենթակայ հողերու վրայ՝ և Ցարական Ռուսիոյ ուղղակի մասնակցութեամբ: Արդի պատմագրութեան ռահվիրան Միքայէլ վարդապետ Չամչեանցն էր, 1780ականներուն հրատարակած իր ընդհանուր և մեծածաւալ հայոց պատմութեամբ, դասական ոգիով և բարձր լեզուով: Գրականութեան մէջ առնուազն, միջնադարեան պատմամտածողութիւնը իր վաղ-ազգայնական տարազներով նորոգուած անմիջապէս որդեգրուեցաւ: 1870էն մինչև 1920ականներ, նախ Օսմանեան ապա Իթթիհիտական պետութեանց հինգ տասնամեակներու հալածանքներն ու եղեռնական ջարդերը աւելի ևս խորացուցին և նորոգեցին պայքարի-մահուան-վերածնունդի մոթիվները, և կը շարունակուին հայագիտութեան բոլոր մարզերուն մէջ:

 

4. 4. Քսաներորդ դարուն հրատարակուեցան մեծ թիւով հայագիտական գործեր, նաև և մանաւանդ՝ Սովետական Հանրապետութեան մէջ և հակառակ կացութեան: Տասնըիններորդ դարէն ևս կայ կարևոր թիւ մը Վենետիկեան և այլ հեղինակներու, հրատարակութեանց, նաև՝ օտար հայագէտներու: 1960էն ետք Եւրոպա և Միացեալ Նահանգներ հաստատուեցան հայագիտական կեդրոններ, կան մեծ թիւով հրատարակութիւններ սակայն մեծամասնութեամբ օտար լեզուներով:

Հոս փակագիծ մը պէտք է բանալ լեզուի խնդրին մասին: Բնականաբար և տարբեր չափերով, հին ու նոր հայագէտներու մեծամասնութիւնը ծանօթ է լեզուին երբեմն ալ գրաբարին: Բացի հայրենի հեղինակներէն, շատ փոքր է թիւը անոնց որոնք կարող են արդիական և լա՛ւ հայերէնով գրել ակադեմական գիտական յօդուած: Բազմաթիւ են պատճառները, կարևորը այս երևոյթին բացասական հետևանքն է լեզուին վրայ: Անոր մակարդակը և զարգացումը կախում ունին գործածութենէն և  այս պարագային մտաւորականներու կեցուածքէն և լրջութենէն: Ներկայիս գոնէ գրական արևմտահայերէնը, նաև արևելահայերէնը, յարատև դանդաղումի մէջ են, իսկ առաջինը՝ հոգևարքի, ըստ ոմանց: Կը պակսին նոր եզրեր նոր իմացքներու և նոր նիւթերու համար,  նաև թարմացնելու և երիտասարդեցնելու համար լեզուն: Խօսակցական արևմտահայերէնի համար տարուած աշխատանքը կապ չունի այս նիւթին հետ: Հայագիտական կեդրոններու և ակադեմական թերթերու մէջ արևմտահայերէնի շատ ստուերային գործածութիւնը արդէն պատճառած է բառապաշարի և ոճի բացայայտ թուլութիւն, աղքատութիւն:

 

5. Ճակատագրական հարց է հայագիտութեան արդիականացումի անհրաժեշտութիւնը: Ինչպէս յիշատակեցինք, կա՛յ նոր և կարևոր գրականութիւն ամբողջ աշխարհի մէջ, սակայն շատ բան չէ փոխուած հայագիտութեան մանաւանդ պատմագրութեան հիմնական խնդիրներու լուծումին ուղղութեամբ: Հակառակ մեթոտաբանական յառաջդիմութեան, կամ առաւել «առարկայանութեան» և նուազ «ազգայնականութեան»՝ այս հեղինակներուն կարևոր մասը տակաւին կը մնայ խարիսխուած միջնադարեան պատումներու ոլորտին մէջ, նոյնիսկ եթէ թուի ըլլալ քննադատական: Հոս պէտք չկայ յիշատակելու մասնաւոր պարագաներ: Այս կարգի երևոյթներուն պատճառը հեղինակներուն պատմական փիլիսոփայութեանց նմանութիւնն է, և բացակայութիւնը ժամանակակից յառաջդիմական քննադատական մտածելակերպին: Միւս կողմէ, ազգայնական պատմագրութիւնը գիտականօրէն խոցելի է: Կը մոռցուի թէ նեղ-ազգայնական շրջանակով (framework) յատուկ ուսումնասիրութիւն մը, որքան ալ մանրակրկիտ ըլլայ, մասնաւոր շարադրանք մըն է մասնաւոր խումբի մը մասին և համար:

 

6. 6. 1970ականներէն ետք մանաւանդ արևմուտքի մէջ սկսան զարգանալ քննական-վերլուծական ուղղութիւններ մանաւանդ ընկերային գիտութեանց մէջ: Կայ նոր տիսիփլին մը որ կը կոչուի «պատմական իմացաբանութիւն» (historical epistemology): Ներկայիս, քիչ բացառութիւններով, պատմագրութիւնը չէ՛ ան որ էր նոյնիսկ կէս դար առաջ: Սակայն քիչ բացառութեամբ հայ մտաւորականները տակաւին կը մնան պատնէշներու վրայ: Գրեթէ առանց բացառութեան բոլորը արդիապաշտ են, այսինքն կը հաւատան թէ կարելի է գրել «ճշգրիտ» ու հարազատ պատմութիւն հիմնուած պարզապէս «հաւաստի» աղբիւրներու վրայ և կատարեալ «առարկայականութեամբ»: Այս քիչ մը պարզամիտ համոզումը ներկայիս հարցական է. տարբեր են արդի տեսակէտները պատմագրութեան մասին:  Ընդունուած և ընդունելի աւանդապաշտ նաև արդիապաշտ պատմագրութիւնը անշուշտ ունին իրենց տեղն ու կարևորութիւնը: Սակայն պատմագրութիւնը ընկերային գիտութիւն է և միւս գիտութեանց նման ենթակայ է յարատև զարգացումի և վերանորոգումի: Նոր մեթոտներ ու տեղեկութիււներ կը յառաջացնեն նոր գիտութիւն և հինը կը շարունակուի իբրև խարիսխ և աւանդութիւն: Արիստոտելեան բնագիտութեան յաջորդեց Նիւթոնեանը և վերջինին՝ Այնշթայնեանը: Այսօր այս գիտութիւնը կրկին եղափոխութեան մէջ է: Տիեզերքն ու բնութիւնը չեն փոխուողը,  այլ մե՛ր գիտութեան մեթոտը, գործիքները, տեսանկիւնն ու տեսլադաշտը:

 

7. Ամբողջական և գաղափարաբանօրէն ժամանակակից հայոց պատմութիւն մը ունենալու առաջին պայմանն է ոչ-հայ աղբիւրներու լայն օգտագործումը, ինչպէս արաբական, պարսկական, ասորական և բիւզանդական: Իմ ուսումնասիրութեանցս մէջ պեղած եմ արաբակա՛ն աղբիւրներէ: Հայերը նկատելով մեծ շրջանին բնիկնըրը և անկախ անոնց կրօնական պատկանելիութեան, այդ աղբիւրները կու տան հարիւրաւոր դրուագներ և վկայութիւններ հայ անհատներու, համայնքներու, դէպքերու և սովորութեանց մասին: Ըստ երևոյթին դիտումնաւոր կամ ոչ-դիտումնաւոր կերպով այս բոլորը անտեսուած են: Կամ, պարզապէս հեղինակներու  գիտական մեթոտներուն և գործիքներուն համար անհասանելի են եղած այդ կարգի նիւթեր:

 

8. Արբանեակներէն և օդային լուսանկարչութենէն (aerial photography) առաջ՝ անկարելի էր տեսնել geoglyph-ները կամ մեծ երկրապատկերները: Հորիզոնական դիրքի վրայ և սահմանափակ տեսանկիւններէ դիտուած անոնք կը մնային բոլորովին անտեսանելի և անծանօթ: Փաստօրէն հայ պատմագրութիւնը անտեղեակ է հայոց տեղին Մերձաւոր-Միջին Արեւելեան մեծ պատմական երկրապատկերին մէջ: Անհրաժեշտ է ոչ միայն դիտել այդ համապատկերները «հեռուէն» այսինքն առարկայական և քննական գործիքներով, այլ նաև բնորոշել զարգացումներ, ուղղութիւններ և եղափոխութիւն, անկա՛խ նկատումներէ և զգայնութիւններէ: Ամփոփելով՝ չէ՛ գտնուած ու գծուած հայ միջ-գործօնական եղափոխութեան քարտէսը Մերձաւոր ու Միջին Արևելեան, մանաւանդ Իսլամական աշխարհներուն մէջ: Այս նպատակին իրականացումին է ուղղուած իմ վերջին տասնամեակներու աշխատանքս: Գործընթացը նաև ձեռնարկ մըն է հայ-իսլամական միջ-գործօնական պատմութիւնը, նա՛և հայագիտութիւնը անցնելու իր բնական տեղը, Մերձաւոր ու Միջին նաև համաշխարհային գրականութեանց մէջ: Պէտք է անցնի՛լ Միջերկրականի նեղ աւազանէն, կտրելով Ճիպրալթարի վրայ Հերքիւլէսի Ժայռերը՝ դէպի Ատլանտեանը, գիտութեանց բաց ովկիանոսը: