Լոյս տեսաւ հայդուկապետ, հայ ազատագրական պայքարի կարկառուն դէմքերէն Նիկոլ Դումանի անտիպ նամակներու հաւաքածոն
- (0)
Երեւանի մէջ, խմբագրութեամբ վաստակաշատ պատմաբան Երուանդ Փամպուքեանի, լոյս տեսաւ հայդուկապետ, հայ ազատագրական պայքարի կարկառուն դէմքերէն Նիկոլ Դումանի անտիպ նամակներու հաւաքածոն, որ կը հանդիսանայ «Վէմ» համահայկական հանդէսի նոյնանուն մատենաշարի երրորդ թիւը:
Հրատարակութիւնը իրականացած է մեկենասութեամբ Նազարէթ Պարսումեանի` ի յիշատակ Հրայր Մարուխեանի, իսկ տպագրութիւնը կատարուած է «Լուսակն» հրատարակչութեան կողմէ, Երեւան, 1000 տպաքանակով:
կը ներկայացնենք «Նիկոլ Դուման. նամականի» հատորին յառաջաբանը, զոր գրած է պատմագիտութեան դոկտոր, փրոֆեսէօր Խաչատուր Ստեփանեան, ինչպէս նաեւ Երուանդ Փամպուքեանի ներածականը:
Նիկոլ Դուման. Մտաւորական Հայդուկապետը
ԽԱՉԱՏՈՒՐ ՍՏԵՓԱՆԵԱՆ
Պատմագիտութեան դոկտոր, փրոֆեսէօր
Մեծանուն գործիչ Նիկոլ Դումանը (Նիկողայոս Տէր Յովհաննիսեան, 1867–1914) իր անջնջելի հետքն է թողել 19-րդ դ. վերջի եւ 20-րդ դ. սկզբի հայ ազատամարտի պատմութեան մէջ: Նա հռչակուեց թէ՛ զէնքի, թէ՛ մտքի ասպարէզում: Որպէս զինուորական` նաե՛ւ քաջ մարտիկ էր ե՛ւ ռազմի հմուտ ուսուցիչ. որպէս մտաւորական` ե՛ւ անթերի ռազմավար էր ե՛ւ անկրկնելի գաղափարախօս: Դումանը որպէս անվախ մարտիկ` դարձել էր թշնամու պատուհասը: Արդէն 1890-ականների կէսերին քրտերի մօտ փառաբանւում էր իր քաջութեամբ: Պատահական չէր նաեւ հէնց քրդերից ստացած «Դուման» (Փոթորիկ) պատուանունը: Հայդուկային բազմաթիւ կռիւներում տարած յաղթանակները երաշխաւորուել են Նիկոլ Դումանի խիզախութեան, վճռականութեան, ինքնավստահութեան շնորհիւ միայն: 1896 թ. Վանի երկրորդ ինքնապաշտպանութեան, Խանասորի արշաւանքի, 1905-1906 թ.թ. հայ-թաթարական կռիւների ժամանակ դրսեւորուել են Նիկոլի թէ՛ զինուորական կարողութիւնները, թէ՛ յեղափոխական նկարագիրը:
Նիկոլ Դումանը ծնուել է 1867 թ. յունուարի 12-ին, Շուշիի գաւառի Ղշլաղ (այժմ Ծաղկաշատ, Արցախի Հանրապետութիւն, Ասկերանի շրջան) գիւղում: 1867 թ. Շուշիի թեմական դպրոցն աւարտելուց յետոյ երկու տարի աշխատում է Արցախի թեմի եկեղեցական խորհրդում, ապա եւս երկու տարի ուսուցչութիւն է անում Հիւսիսային Կովկասի հայկական դպրոցներում:
Այս ընթացքում էին ձեւաւորւում հայ ազգային կուսակցութիւնները, որոնք կոչուած էին ղեկավարելու արեւմտահայ ազատագրական շարժումը: Ազատագրական շարժման սկզբնաւորութեան շրջանից եւեթ Նիկոլ Դումանը պայքարի առաջին շարքերում էր: Լինելով ազատագրական պայքարի մէկ այլ ռահվիրայ` Յովնան Դաւթեանի դպրոցական կրտսեր ընկերը, Նիկոլը ժամանակի ընթացքում մեծապէս իր վրայ կրել է այդ գործչի գաղափարական ազդեցութիւնը:
1891 թ. Նիկոլն անդամագրւում է Հայ յեղափոխական դաշնակցութեանը եւ ուսուցչութեան նպատակով մեկնում է Թաւրիզ, որը ազատագրական շարժման կարեւոր յենակէտ էր հանդիսանում: Թաւրիզի Լիլաւա թաղամասի հայկական դպրոցում Նիկոլ Դումանը հնարաւորութիւն ունեցաւ ոչ միայն իր սաների մէջ ազատատենչ ոգի ներարկել, այլեւ` նրանց վարժեցնել զէնքի ու զինուորական գործի: Հէնց սկզբից Նիկոլը կարեւորում էր զէնքի եւ մտքի համադրութիւնը:
Քանի որ յատկապէս Թաւրիզում հաստատուած հայ յեղափոխական գործիչների հիմնական նպատակը արեւմտահայ ազատագրական շարժմանն աջակցելն էր, Նիկոլ Դումանը երկու տարի անց (1893 թ.) տեղափոխւում է Արեւմտեան Հայաստանին աւելի մօտ գտնուող Սալմաստ, որտեղ ուսուցչութեանը զուգահեռ շարունակում է իր յեղափոխական գործունէութիւնը: Սալմաստում նա ստեղծում է մի «օճախ», որտեղ հաւաքւում էին այստեղով Երկիր անցնող գործիչները: Նիկոլ Դումանի աւանդը յատկապէս մեծ է Սալմաստում փոքրիկ զինագործական արհեստանոց կազմակերպելու գործում: Նիկոլի սալմաստեան գործունէութեան շրջանում այստեղ մեծապէս բարձրացաւ ՀՅ Դաշնակցութեան հեղինակութիւնը:
Որպէս ուսուցիչ ներքաշուելով ազատագրական պայքարի յորձանուտ` Նիկոլ Դումանը հաւատում էր յեղափոխականի առաքելութեանը: Նրա պատկերացումը յեղափոխութեան մասին վկայուած է Ռուբէնի յուշերում յիշատակուած նրա հետեւեալ բառերում. «Յեղափոխութիւն չկայ, երբ նրա համար պատճառ ու նպատակ չկայ: Պատճառն ու նպատակը անարժէք բաներ են, երբ նրանք իրագործելու համար ուժ եւ կազմակերպութիւն չկայ: Ուժն ու կազմակերպութիւնը վճռական են, եթէ նրանք հարազատ պատկերն են յեղափոխութեան նպատակներու եւ ժողովրդի շահերու»: Նիկոլ Դումանը մինչեւ կեանքի վերջ հաւատարիմ մնաց յեղափոխութեան հանդէպ իր որդեգրած այս մօտեցմանը:
Սալմաստում Նիկոլ Դումանի յեղափոխական գործունէութիւնը անմիջականօրէն կապուած է Դերիկի վանքի հետ: Նրա մարտական գործունէութիւնը սկսւում է այստեղից: Յայտնի է, որ թուրք-պարսկական սահմանի վրայ գտնուող Դերիկի վանքը կարեւոր նշանակութիւն ունէր արեւմտահայ ազատագրական պայքարում: Այն անփոխարինելի յենակէտ էր հանդիսանում դէպի Երկիր զէնք, զինամթերք եւ կռուող ուժեր փոխադրելու գործում: Դերիկի վանքը Նիկոլ Դումանի պաշտելի վայրերից մէկն էր: Վերջինս վանքի ունեցած խորհրդաւորութեան մասին հետեւեալն է պատմում Ռուբէնին. «Երբ ո՛չ թիւ, ո՛չ որակ, ո՛չ էլ ուժ ունիս, թշնամիդ մի՛ զարնէ, հարուածդ տուր նրա երեւակայութիւնը բորբոքելու համար: Քո վրայ նետուող գազանի աչքերին նայիր, նա պոչը կը քաշէ, ոչխար կը դառնայ: Այս է գաղտնիքը Դերիկի յաջողութեան»: Սրանով Նիկոլ Դումանն ուզում էր ասել, որ ամենազօր թշնամին անգամ քո վճռականութիւնից եւ անակնկալ հարուածից կարող է տեղի տալ:
Դերիկի վանքում Նիկոլ Դումանի վերահսկողութեամբ թրծուած հայդուկները, բացի մարտականից, բարոյական-հոգեբանական լուրջ պատրաստուածութիւն էին անցնում: Հայդուկի յեղափոխական-բարոյական վեհ նկարագրի անհրաժեշտութիւնը Նիկոլը հնարաւորինս ձգտել է հասցնել կատարելութեան: Օրինակ, նրա պատկերացմամբ, հայդուկը հայ ժողովրդի պատիւն էր, եւ նա իրաւունք չունէր գերի ընկնելու: Նիկոլը նոյնիսկ առաջարկում էր, որ հայդուկները հրացաններից բացի` իրենց մօտ պէտք է անպայման ատրճանակ ունենան, որպէսզի հարկ եղած անելանելի դէպքերում ինքնասպանութիւն գործեն եւ ազատուեն գերի ընկնելու անպատուութիւնից:
Նիկոլ Դումանը հայդուկային կռիւների յաջողութիւնը պայմանաւորում էր հայդուկների հոգեբանական պատրաստուածութեամբ, թշնամու հանդէպ վճռական լինելու անսասանութեամբ: Այս տեսակէտից Նիկոլը փորձում էր խորհրդաւորութիւն մտցնել յատկապէս իր սիրելի Դերիկի վանքի կատարած դերի մէջ:
Երկաթեայ կարգապահութիւն դաւանող Նիկոլ Դումանը հանդիսացել է բազմաթիւ հայդուկների զինուորական ուսուցիչը: Հայդուկներն էլ ակնածանքով են խօսել Նիկոլ Դումանի մարզչական ունակութիւնների մասին: Նիկոլ Դումանի ղեկավարութեամբ անցկացուող երկարատեւ ու խստապահանջ զինուորական մարզանքները աւելի անվտանգ ու հմուտ էին դարձնում մեր նորահաս հայդուկներին:
1895 թ. աշնանը Նիկոլ Դումանի մարտական 54 հոգուց բաղկացած խումբը, դուրս գալով Դերիկի վանքից, հատում է թուրք-պարսկական սահմանը եւ ճանապարհ վերցնում դէպի Վան տեղի հայութեանը համիտեան կոտորածներից պաշտպանելու համար:
Սարայ գիւղաքաղաքի մօտ խումբը պաշարւում է շուրջ 2000 հոգիանոց քրտական զօրախմբի կողմից: Նիկոլ Դումանի սառնասրտութեան, համարձակութեան եւ հնարամտութեան շնորհիւ, խումբը մեծ վնասներ պատճառելով քրտերին` դուրս է գալիս պաշարման օղակից: Քրտերի համար զարմացնող է եղել այն, որ հայ մարտիկները կռուի թէժ պահին հանել են իրենց թաշկինակները եւ պարել: Քրտերի ապշահար վիճակը հնարաւորութիւն է տուել Նիկոլ Դումանի խմբին աւելի լաւ դիրքեր գրաւել: Այնուհետեւ մարտերը շարունակուել են մօտակայ Բողազքեասան գիւղում, որտեղ նոյնպէս քրտերը մեծ կորուստներ են կրել: Ի վերջոյ, Նիկոլ Դումանի խումբը բարեյաջող հասնում է Վան: Սարայ-Բողազքեասանի կռիւներում Նիկոլի համարձակութիւնից եւ վճռականութիւնից ազդուած քրտերը նրան տուեցին Դուման (Փոթորիկ) պատուանունը:
Նիկոլ Դումանը թշնամու հանդէպ առաւելագոյնս անողոք եւ խիստ լինելու մօտեցման կողմնակից էր, որի լաւագոյն ապացոյցը նրա ծրագրած Խանասորի պատժիչ արշաւանքն էր:
1896 թ. Վանի ինքնապաշտպանութեան աւարտից յետոյ, նախապէս ձեռք բերուած պայմանաւորուածութեան համաձայն, ինքնապաշտպանութեան մասնակիցները պէտք էր անվտանգ հեռանային Պարսկաստան: Սակայն թուրք-պարսկական սահմանի հարեւանութեամբ գտնուող Սուրբ Բարդուղիմէոս վանքի մօտ քրտական մազրիկ ցեղի զինեալ հրոսակները, թուրքական իշխանութեան համաձայնութեամբ, շրջապատում են Վանի ինքնապաշտպանութեան մասնակիցներին եւ նենգօրէն գրեթէ բոլորին կոտորում: Մէկ տարի անց` 1897 թ. ամրանը Նիկոլ Դումանի առաջարկութեամբ եւ Դաշնակցութեան Կովկասեան մարմինի որոշմամբ հայ զինախմբերը պաշարում են Խանասորի դաշտում ճամբարած մազրիկ ցեղախմբին եւ յանկարծահաս յարձակումով մարդկային մեծ վնաս պատճառում նրան: Մազրիկ ցեղի կրած կորուստները շատ մեծ էին: Արշաւանքը նոր ոգեւորութիւն առաջ բերեց ոչ միայն կոտորածից ընկճուած վանեցիների, այլեւ համայն հայութեան մօտ:
Իր ծաւալով նախադէպը չունեցող այս գործողութեամբ վրէժ լուծուեց ուխտադրժօրէն նահատակուած հազարաւոր հայերի համար: Խանասորի արշաւանքը ունէր պատժիչ բնոյթ. պատուհասել Վասպուրականից նահանջող հարիւրաւոր հայ մարտիկների ջարդը կազմակերպող մազրիկ ցեղին եւ այդ միջոցով ճամբայ հարթել հայդուկային խմբերին ազատ մուտք գործելու Երկիր: Խանասորի արշաւանքը հայ ժողովրդի վրէժի ցասումն էր նենգ թշնամու դէմ:
Չնայած այն հանգամանքին, որ Խանասորի արշաւանքի թէ՛ գաղափարի, թէ՛ գործողութեան ծրագրի հեղինակը Նիկոլ Դումանն էր, արշաւանքին նա մասնակցեց յիսնապետի կարգավիճակով: Նիկոլը գործի արդիւնքը ամէն ինչից վեր դասող յեղափոխական էր: Նա, որ բոլոր իրաւունքներն ունէր արշաւանքի ընդհանուր ղեկավարը լինելու, աւելորդ համարեց սեփական պատուախնդրութիւնը շահարկելու եւ հրամանատարական փառքի դափնիներով հրապուրուելու, խոնարհաբար ընդունեց վերադասի որոշումը: Դումանը համեստ էր այն իմաստով, որ հեռու էր փառասիրութիւնից եւ խորշում էր իր անձի ու գործի հանդէպ շռայլուած գովասանքներից:
Ժամանակի ընթացքում Նիկոլը դարձաւ ազատագրական շարժման` Հրայր Դժոխքի դաւանած համընդհանուր ապստամբութեան մարտավարութեան ջերմեռանդ կողմնակիցը: Արեւմտահայաստանի ազատագրումը նա պատկերացնում էր հայութեան ուժերի միասնական դրսեւորմամբ եւ միասնական քայլերի գործադրմամբ միայն:
1904 թ. Նիկոլ Դումանը պէտք էր անցներ Սասուն` օգտակար լինելու այնտեղ արդէն սկսուած ապստամբութիւնը: Նման որոշում կայացուել էր` հաշուի առնելով Նիկոլ Դումանի ունեցած բարձր հեղինակութիւնը: Թէեւ համոզուած լինելով, որ ուշացած է իր գնալը, այդուհանդերձ, կարգապահ Ն. Դումանը, անսալով վերադաս մարմինից եկած հրահանգին, մի յուսահատական փորձ կատարեց սահմանն անցնելու: Սակայն թուրք-պարսկական սահմանի վրայ` Ռազիի մօտ Դումանի խումբը թէժ կռուի է բռնւում քրտական հրոսակախմբերի հետ եւ ստիպուած վերադառնում է Սալմաստ: Փաստօրէն Նիկոլ Դումանը չի մասնակցում Սասունի 1904 թ. ապստամբութեանը:
Նիկոլ Դումանի զինուորական տաղանդը հերթական անգամ փայլատակեց 1905-1906 թթ. Անդրկովկասում տեղի ունեցած հայ-թաթարական բախումների ժամանակ:
1905 թ. երբ սկսուեց ռուսական առաջին յեղափոխութիւնը, Ռուսաստանի ժողովուրդներին յեղափոխական շարժումներից հեռու պահելու նպատակով ցարական իշխանութիւնները Անդրկովկասում հայ-թաթարական ազգամիջեան ընդհարումներ հրահրեցին: Դա առաջին հերթին ուղղուած էր զարգացած ու կրթուած հայերի դէմ, որոնք առաւել շատ էին հակուած ընկերային ու ժողովրդավարական բարելաւումներ տեսնելուն: 1905 թ. փետրուարին Պաքւում տեղի ունեցան առաջին ընդհարումները: Զինուած մահմետականները յարձակւում էին հայերի եւ նրանց տների վրայ, կողոպտում, բռնաբարում, սպաննում խաղաղ հայ բնակչութեանը: Շուտով, Նիկոլ Դումանի գլխաւորութեամբ, Դաշնակցութեան ջոկատները արժանի հակահարուած են հասցնում թուրք ջարդարարներին, որոնք հսկայական զոհեր տալով` հաշտութիւն են խնդրում: Սակայն Պաքուով ընդհարումները չսահմանափակուեցին եւ տարածուեցին Անդրկովկասի այն բոլոր բնակավայրերում, ուր հայերն ու թաթարները ապրում էին կողք կողքի: Արիւնահեղ մարտեր տեղի ունեցան Պաքուի, Գանձակի, Երեւանի, Թիֆլիսի նահանգներում: Նիկոլ Դումանը փայլուն ձեւով ղեկավարեց նաեւ Երեւանի նահանգի եւ Զանգեզուրի ինքնապաշտպանութիւնը: Առանձնայատուկ պէտք է արժեւորել Նիկոլ Դումանի դերը Պաքուի եւ Երեւանի նահանգի հայութեան ինքնապաշտպանութեան յաջող կազմակերպման գործում:
1910 թ. Նիկոլ Դումանը 1910 թ. Միքայէլ Վարանդեանը հետ Քոփենհակընում մասնակցում է Միջազգային ընկերվարական համագումարին: Ն. Դումանը մեծ կարեւորութիւն էր տալիս յատկապէս ռուսական յեղափոխական ուժերի հետ համագործակցութեանը:
Վերադառնալով հայրենիք, Նիկոլ Դումանը 1911 թ. Ռոստոմի յանձնարարութեամբ անցնում է Պարսկաստան` մասնակցելու տեղի սահմանադրական շարժման պաշտպանութեանը: Սահմանադրական կարգերի համար պայքարից աւելի շատ Դաշնակցութեանը մտահոգում էր Պարսկաստանի հայութեան անվտանգութիւնը: Դումանը ստանձնում է Թաւրիզի հայութեան ինքնապաշտպանութեան գործը: Սակայն խնդիրն աւելի է բարդանում, երբ Պարսկաստանի միապետական ուժերին աջակցելու համար երկիր են մտնում ռուսական զօրքերը: Նիկոլ Դումանը գտնում է, որ ռուսներին դիմադրութիւն ցոյց չտալու դէպքում հնարաւոր է առաւել երաշխաւորել Թաւրիզի հայ բնակչութեան անվտանգութիւնը: Ռուսական զօրքերը Թաւրիզ մտնելուց յետոյ հայդուկային խմբերը, Դումանի գլխաւորութեամբ, հեռանում են քաղաքից: Նիկոլ Դումանն անցնում է Վան, իսկ այստեղից` Կ. Պոլիս:
1913 թ. Նիկոլ Դումանը կեղծ անցագրով Կ. Պոլսից վերադառնում է Կովկաս: Ընկերների թախանձագին յորդորով, քայքայուած առողջութիւնը դարմանելու նպատակով Նիկոլ Դումանը յայտնւում է հիւանդանոցում, որտեղ էլ ցարական իշխանութիւնները ձերբակալում են նրան: Սակայն կարճ ժամանակ անց երաշխաւորութեամբ դուրս է գալիս բանտից եւ մեկնում Հիւսիսային Կովկասի առողջարանները` թոքախտից բուժուելու:
Այդ օրերին (1914 թ.) բռնկուեց Ա. Աշխարհամարտը, որն աւելի ալեկոծեց Նիկոլ Դումանի հոգեկան ներաշխարհը: Նա տեղեակ էր, որ կուսակցութիւնն ու զէնքի իր ընկերները տենդագին լծուած էին հայ կամաւորական շարժման կազմակերպմանը: Որքան էլ որ վերապահ մօտեցում ունենար այդ շարժումից հայոց համար գալիք բարիքի նկատմամբ, այսուհանդերձ, հին մարտիկը ուժ չունէր եւ ի վիճակի չէր այլեւս իր ներդրումը բերելու քաղաքական եւ ռազմական այդ բախտորոշ խմորումներու դիմագրաւման պատասխանատու գործին:
Այս ծանր ապրումների տակ 1914 թ. սեպտեմբերի 23-ին Նիկոլ Դումանն ինքնասպան է լինում: Մարմինը նախ փոխադրւում է Պաքու, ապա ՀՅԴ Արեւելեան Բիւրոյի կարգադրութեամբ` Թիֆլիս, ուր սեպտեմբերի 28-ին յուղարկաւորւում է Խոջիվանքի հայկական պանթէոնում:
Նիկոլ Դումանը ոչ միայն գործնական ռազմական գործիչ էր, որի վառ ապացոյցը Խանասորի պատժիչ արշաւանքի մտայղացումն էր, այլեւ` մարտի կազմակերպման անկրկնելի տեսաբան:
Նիկոլ Դումանի հեղինակած «Նախագիծ ժողովրդական ինքնապաշտպանութեան» գրքոյկը փորձի վրայ հիմնուած եւ բազմաթիւ կռիւներում փորձարկուած ռազմագիտական փոքրիկ աշխատասիրութիւն է, որտեղ ներկայացուած են ինքնապաշտպանական մարտեր վարելու ինչպէս տեսական, այնպէս էլ գործնական մօտեցումներ:
Նիկոլ Դումանն օժտուած էր մէկ այլ բացառիկութեամբ եւս: Նա անվիճելի հեղինակութիւն էր բոլորի համար: Ինչպէս գրում է հայ յեղափոխութեան անկրկնելի յուշագիրը. «Ամենահամեստ զինուորէն սկսած մինչեւ Հրայրը, Գէորգ Չաւուշն ու Անդրանիկը, բոլորն ալ հաւասար սիրով պատրաստ էին ենթարկուելու այդ ղարաբաղցի լեռնականին պողպատէ կամքին»: Հայ յեղափոխութեան մէկ այլ հիմնասիւն` Դրոն հպարտութեամբ եւ մշտապէս Նիկոլ Դումանին համարում էր իր ուսուցիչը:
Ըստ էութեան, Նիկոլ Դումանի դաւանած յեղափոխութիւնն ու յեղափոխականութիւնը ֆետայականի, մտաւորականի, ռազմագէտի, վեհանձնի, համեստի, նուիրեալի, կարգապահի ամբողջութիւնն է:
Ընթերցողի դատին ներկայացուող նամակների այս ժողովածուի մէջ մենք տեսնում ենք Նիկոլ Դուման գաղափարի մարտիկի, անվեհեր յեղափոխականի վերոնշեալ յատկանիշների համեստ, անկեղծ եւ ակամայ արտացոլանքը հէնց նրա կողմից:
Արժէքաւոր են Ատրպատականում գործունէութեան տարիներին Նիկոլ Դումանի կողմից դաշնակցական տարբեր գործիչներին, «Դրօշակ»-ի խմբագրութեանը գրած նամակները, որոնցում հետաքրքիր մանրամասնութիւններ են բացայայտւում տեղում Դաշնակցութեան գործունէութեան, զինատար խմբերի համալրման եւ զէնքի տեղափոխման մասին: Այս առումով նամակներում բացայայտւում են գոյութիւն ունեցած բազմաթիւ դժուարութիւններ, որոնց մասին ժամանակին բարձրաձայնել էր Դումանը: Վերլուծելով զինման կարեւորութեան վերաբերեալ նամակներում առկայ դիտարկումները` գալիս ենք այն եզրակացութեան, որ անկրկնելի ռազմագէտ Նիկոլ Դումանի համար զինուելը եւ կազմակերպուելը սահմանուել են որպէս հայ ժողովրդի փրկութեան բանալի:
Նիկոլ Դումանի նամակների յաջորդ ահազանգը ներկուսակցական եւ միջկուսակցական անհաշտութիւններն են: Հեղինակն իր նամակներում ցոյց է տալիս այդ անհաշտութիւնների բնոյթը: Միաժամանակ Նիկոլ Դումանի անձի օրինակով ընթերցողը համոզւում է յանուն ընդհանուր գործի ներկուսակցական եւ ներազգային հակասութիւնները ուժերի անիմաստ եւ աւելորդ վատնումի պատճառ էին հանդիսանում:
Առանձին հետաքրքրութիւն է ներկայացնում հայ-քրտական յարաբերութիւնների տարաշերտ ծալքերի, արեւմտահայ-ազգային ազատագրական շարժման մէջ գոյութիւն ունեցած քրտական գործօնի վերհանումը Նիկոլ Դումանի նամակներում: Նիկոլ Դումանը մի կողմից կարեւորում է քրտերի հետ լեզու գտնելը, միւս կողմից էլ փաստում է, որ դրա համար անհրաժեշտ է քրտերին բացատրել դրա կարեւորութիւնը եւ ցոյց տալ մեր ուժը, որի հետ քիւրտը հաշուի կը նստի:
Վանի 1896 թ. ինքնապաշտպանական կռիւների մասին բացառիկ տեղեկութիւնները, որոնք նա քաղել է բացառիկ փրկուածների պատմածներից, ինչպէս նաեւ նոյն թուականի աշնանը տեղի ունեցած «Պստիկ» կռիւների մասին պատառիկները (թէեւ` ժլատ), թուրքական վայրագութիւնների մասին նոր վկայութիւնները գիտական նոր բացայայտումների հնարաւորութիւն են ստեղծում:
Նամակներում բացառիկ եւ մինչ այժմ անյայտ եւ նոր մանրամասնութիւններով փաստերում դրուագներ են բերւում Սարայ-Բողազքեասանի, Դերիկի վանքի կռիւների, Խանասորի արշաւանքի նախապատրաստութեան, հայ-թաթարական ընդհարումների մասին:
Նիկոլ Դումանի նամակները նոր լոյս են սփռում նաեւ անցեալ դարասկզբին պարսկական սահմանադրական շարժմանը հայութեան մասնակցութեան արդարացիութեան վերաբերեալ: Նամակները մեզ համոզում են, որ դրանք պայմանաւորուած էին ոչ միայն պարսկահայութեան ինքնապաշտպանութիւնը կազմակերպելու, այլեւ հայութեան գործօնը Պարսկաստանում արժէքաւորելու տեսանկիւնից:
Մի խօսքով, Նիկոլ Դումանի նամակների հրատարակումը նոր լոյս է սփռում ոչ միայն Նիկոլ Դուման մեծանուն յեղափոխականի գործունէութեան դեռեւս չլուսաբանուած էջերի վրայ, այլեւ նոր նիւթ է տալիս ուսումնասիրողներին ինչպէս հայ ազատագրական շարժման գաղափարական ծալքերի ուսումնասիրութեան, այնպէս էլ հայկական շարունակականութեան բանալին փնտռելու համար: Մեզ մնում է մեր երախտիքի եւ յարգանքի խօսքը փոխանցել ազատագրական շարժման պատմութեան լուսաբանման անխոնջ նուիրեալ Երուանդ Փամպուքեանին` այս ժողովածուն կազմելու համար: Միաժամանակ լիայոյս ենք, որ շարքը շարունակելի է լինելու, եւ աւարտին է հասցուելու նմանատիպ այլ ժողովածուների հրատարակումը:
Նիկոլ Դումանի Նամակներուն Մասին
Նիկոլ Դուման, բուն անունով` Նիկողայոս Տէր Յովհաննիսեան, կը հանդիսանայ, անկասկած, կարկառուն դէմքերէն մէկը հայ ազատագրական պայքարի պատմութեան մէջ. նախ` իբրեւ փորձառու ռազմագէտ մարտիկ, որ օժտուած էր արտասովոր խիզախութեամբ ու քաջութեամբ, ապա` իբրեւ գաղափարական ամուր համոզումներու տէր անձնաւորութիւն, որ իր մտաւորական մարդու հմտութեան կը միացնէր նոյնպէս ներհուն քաղաքագէտի յատկութիւնը:
Առաւելաբար ծանօթ` որպէս մարտական կերպար, ան ունեցած է նաեւ հասարակական եւ քաղաքական աչքառու գործունէութիւն: Անդամակցած է ՀՅԴ Ատրպատականի եւ Պաքուի Կեդր. կոմիտէութիւններուն, Կովկասի եւ Արեւմտահայաստանի ինքնապաշտպանութեան մարմիններուն, մասնակցած` Կովկասի ռայոնական ժողովներու, ՀՅԴ հինգերորդ եւ վեցերորդ Ընդհ. ժողովներու եւ այլն, ամէն առիթով որոշակի, երբեմն վճռական դեր խաղալով վերջնական որոշումներու կայացման մէջ:
Այս բոլորը կարելի է գտնել իր նամակներու ընթերցումով` բացի մարտական դրուագներու նկարագրութենէն եւ այդ մարտերուն ընթացքին իր գործած արտակարգ սխրանքներէն: Այս մարզին մէջ զուսպ է ան ու ժլատ, զերծ` իր անձին կապուած որեւէ սնապարծութիւն ցուցաբերելէ:
Ինչ կը վերաբերի ներկայ հատորով ընթերցող հասարակութեան ներկայացուող Ն. Դումանի նամակներուն, անոնք գրեթէ ամբողջութեամբ վերցուած են Պոսթընի ՀՅԴ Կեդր. արխիւատան պահոցներէն, ուր անոնք տեղադրուած են տարբեր շրջաններու յատուկ թղթածրարներու մէջ: Հեղինակին ձեռագիրը շատ յստակ է ու դիւրին ընթեռնլի: Պահած ենք, ըստ կարելւոյն, իր լեզուական եւ ուղղագրական առանձնայատկութիւնները:
Տարբեր ժամանակներուն Ն. Դուման ստորագրած է Ն., Նիկ., Նիկօլ, Դուման, Քեշիշ, Ղարաբաբա:
Իւրաքանչիւր նամակ թուագրուած է ըստ Պոսթընի արխիւատան ընդհանուր ցուցակներուն: Այսպէս, առաջին թուահամարը, օրինակ` 455, ցոյց կու տայ թղթածրարին թիւը, երկրորդը, օրինակ` 3, գրութեան տրուած համարը տուեալ թղթածրարին մէջ: Բացառութիւն կը կազմէ No 1855-ը, որ ընդհանուր թղթածրարին տրուած համարն է, առանց որ իւրաքանչիւր փաստաթուղթ յատուկ թուահամար ունենայ: Որոշ թիւ մը Ն. Դումանի 90-ական թուականներու նամակներէն հրատարակած է Ս. Վրացեան («Դիւան ՀՅ Դաշնակցութեան»), ուրիշներ լոյս ընծայած ենք մենք «Նիւթեր ՀՅԴ պատմութեան համար» շարքի հատորներուն մէջ: Մեծամասնութիւնը անտիպ է եւ կը հրատարակուի առաջին անգամ:
Հատորի վերջին բաժնին կցուած են երկու յաւելուածներ.
Ա.- Նիկոլ Դումանի նամակները, թիւով` 24, ուղղուած իր բարեկամներէն Արմենակ եւ Զապէլ Արապեան ամոլին:
Բ.- Նիկոլ Դումանի հեղինակած «Նախագիծ ժողովրդական ինքնապաշտպանութեան» երկասիրութիւնը, առանձին ներածականով մը ճշգրտելով այդ գործի առաջին հրատարակութեան թուականը:
Ե. Փ.