Արցախի պատերազմը Թուրքիոյ հայ հասարակութեան մէջ. արտայայտուելու անկարելիութիւն. գոյատեւելու հարց

Երկու գլխաւոր խումբերը նկատի առնելով կրնանք ըսել, թէ այսօր բոլորն ալ կը ջանան գոյատեւել երկրի մը մէջ, ուր ժխտողականութիւնը կը տիրապետէ թէ՜ քաղաքական եւ թէ՜ ընկերային գետնի վրայ։ Կրթական, գիտական եւ քաղաքական ճառախօսութիւններու մէջ միշտ ներկայ է ժխտողականութիւնը մինչեւ այսօր, հակառակ անոր, որ եղած են ժամանակներ, ուր կարելի եղած է աւելի քաջաբար ու բացայայտօրէն արտայայտուիլ որոշ նիւթերու շուրջ, յատկապէս ցեղասպանութեան մասին։

1915 էն ի վեր գիտենք, թէ Թուրքիոյ անցեալի եւ ներկայի բուն քաղաքականութիւնը եղած է ժխտել պատահածը ու կառուցել երկիր մը հիմնուած ոչ մահմետականներու բացակայութեան վարկածին վրայ։ Կը նշանակէ, որ հոն ապրող հայերը ընկերութենէն ալ ժխտուած են իրենց ինքնութեամբ ու յիշողութեամբ։ Այս կացութեան մէջ անոնց միակ ջանքը եղած է գոյատեւել, այսինքն ջանալ ապրիլ, զրկուած իրենց ինքնութեան առնչուած տուեալներէն, ինչպէս՝ չկարենալ հայերէն գործածել հանրային վայրերու մէջ, չկարենալ հայկական ոգին ապրեցնել եկեղեցիներուն մէջ, որովհետեւ անոնցմէ շատեր կիսափլատակ են։

Այսուհանդերձ, կա՜ր պայքարը ընդդէմ այս քաղաքականութեան, բայց գոյատեւելը կը մնար գլխաւոր ուղին։ Գոյատեւել. դիւրին արտայայտութիւն մը, բայց դժուար իրականութիւն։ Հանրապետական շրջաններուն կիրարկուած օրէնքներն ու  քաղաքականութիւնը Թուրքիոյ հայերը տնտեսական ու ընկերային գետնի վրայ ոչնչացնելու նպատակ կը հետապնդէին։

Թրքացումի ու իսլամացումի քաղաքականութեան գլխաւոր թիրախը եղած էին ոչ մահմետականները, յատկապէս հայերը։ Կը կարծեմ, թէ սխալ չ’ըլլար ըսել, թէ հայերը հանրապետական շրջաններուն ենթարկուած են ուրիշ ջարդի մը «յետ- ցեղասպանական հասարակութեան» մը մէջ գտնուելով։

Աւելորդ չ’ըլլար շեշտել, թէ քեմալականներուն կիրարկած օրէնքները՝ ունեւորութեան տուրքը (1942),  հայկական վաքըֆներուն գրաւումը (1936), 6-7 Սեպտեմբերի  (1955) իրադարձութիւնները, եւլն., Թուրքիոյ հայերուն կը ձգէր միակ ճանապարհ՝ ջանալ ապրիլ իրենց ինքնութեամբ որքան որ կարելի էր։ Այսինքն գոյատեւել։

Վերջին տարիներուն, այս իրավիճակին մաս կը կազմէ ուրիշ խումբ մը. Հայաստանէն գաղթած իրենց ազգակիցները։ Գիտենք թէ 90-ականներէն յետոյ Հայաստանէն զանգուածային գաղթեր տեղի կ’ունենան դէպի արտասահման։ Վայրերէն մէկը Թուրքիան է։ Կամաց կամաց հայերը կը գաղթեն դէպի Թուրքիա, շատեր ապաստանեալ ըլլալով, առանց օրինաւոր թուղթի։ Ըստ ոչ պաշտօնական տուեալներու, բայց որ հաւանական կը թուին, այսօր Հայաստանէն Թուրքիա գաղթած վերիվարոյ 20,000-ի չափ հայ կայ։ Ուրեմն պէտք է հարցնել հետեւեալ հարցումը. բուն նպատակը ի՞նչ էր այս գաղթին դէպի թրքական հասարակութիւն։ Պատասխանը դժուար չէ կարծեմ։ Գոյատեւե՜լ։ Այն հայերը, որոնք յաճախ Պոլիս կը ժամանեն, իրենց ընտանիքներուն ապրուստը ճարելու համար կը մտնեն ընդհանրապէս ոչ որակաւոր գործերու մէջ, դառնալով  գոյատեւելու ջանքին մէջ գլխաւոր դերակատարներ։

Կ’ուզէի գիտնալ, թէ ինչպէ՞ս կարելի էր ապրիլ ընկերութեան մը մէջ, ուր դեռ չէ անհետացած վերոնշեալ քաղաքականութիւնը, զոր կ’անուանեմ յետ-ցեղասպանական։

Այսօր, այս հանգրուաններու վերջին օղակին կը միանայ չորս տարի առաջ սկսած Արցախեան վերջին պատերազմը։ Ի տարբերութիւն հայ-ատրպէյճանական նախորդ բախումներուն, այս պատերազմին մասին խօսիլ կը նշանակէ խօսիլ թրքական քաղաքականութենէն եւ այն հայերէն, որոնք կ’ապրին այս երկրին մէջ։

Պատերազմը՝ բեկում. վերադա՞րձ դէպի Հայաստան