Այսօր Հայկեան Հանճար Պարոյր Սեւակի Մահուան 45-ամեակն է

Յունիս 17-ի այս օրը, 45 տարի առաջ, ճամբու արկածի հետեւանքով, հայ ժողովուրդը կորսնցուց իր հանճարեղ զաւակներէն Պարոյր Սեւակը։

Աւելի քան հանճարեղ էր Սեւակ։ Նոյնինքն Հայկեան Հանճարին խոհո՜ւն բանաստեղծն էր։

Դժուար էր հաւատալ եւ օրին միայն ծառայամիտները ուզեցին հաւատալ ու հաւատացնել աշխարհին, թէ 17 Յունիս 1971-ին պատահած եւ Պարոյր Սեւակի մահուան պատճառ դարձած ճամբու արկածը իսկութեան մէջ այդպիսի՛ն էր՝ սովորական ճամբու արկած մըն էր։

Խորհրդային ամբողջատիրութեան ժամանակներն էին եւ որքան ալ բարձրագոռ հնչեցին աշխարհով մէկ սփիւռքի հայութեան թերահաւատութիւնն ու ընդվզումը, պաշտօնապէս պարտադրուեցաւ պետական բացատրութիւնը Սեւակի մահուան պարագաներուն մասին.-
Իբր՝ Սեւակ զոհ գնաց ցաւալի վթարի։
Իրապէ՞ս Սեւակ զոհ գնաց ճամբու արկածի…
Ո՛չ. ո՛չ եւ միշտ ո՛չ։

Պարզապէս Սեւակի մարմինը զգետնեցին՝ բրտօրէն պոկեցին, խլեցին եւ ընդմիշտ հեռացուցին հայ ժողովուրդէն եւ Հայաստանէն։

Այո՛, Հայաստանն ու հայութիւնը այդպէ՛ս յանկարծակի, Յունիս 17-ի չարաբաստիկ օր մը, առյաւէտ կորսնցուցին իրենց բազմադարեան ձայներուն, գոյներուն եւ խոհերուն՝ Հայ Հոգիի եւ Հայկեան Հանճարի ամէնէն վաւերական էատարրերուն կենսուրախ ճառագայթումը, որ 47 տարիքը դեռ չէր բոլորած եւ այնքա՜ն բուռն հասունացման տարերքին մէջ կը գտնուէր։

Վաղաժամ լռելու դատապարտուեցաւ հայ գրականութեան մեծագոյն ձայնաւորներուն վերջին անմահը, բայց որ իր կենդանութեան արդէն նուաճած էր Հայաստանի ու հայութեան «անլռելի զանգակատուն»ը շնչաւորելու յաւերժական բարձունքը։

Սեւակ կարծէք ի սկզբանէ կը նախազգար այդօրինակ բաժանում մը՝ ինչպէս որ գրած է իր «Անկեղծ ասած» քերթուածի… «յոգնել եմ» խոստովանութեամբ.-

Անկեղծ ասած՝ այս ամէնից ես յոգնել եմ,
Ես, սիրելի՛ս, որ քեզ սիրել եւ օգնել եմ.
Ձեռք եմ պարզել, յոյս եմ տուել,
Վատդ թողած՝ լաւդ թուել,
Հաւատացրել, հաւատացել,
Թէ իմ առաջ դուռ ես բացել՝
Չտեսնուած, չեղած մի դուռ։
Սակայն ի՞նչ եմ ես ստացել
Այդ ամէնին ի տրիտուր։

Անկեղծ ասած՝ ոչինչ չկայ, եւ ոչ էլ կար։

Անկեղծ ասած՝ դու բնաւ էլ ա՛յն չես եղել,
Ա՛յն չես եղել, ինչ որ ես եմ կարծել երկար։
Ո՞ւր ես, ասա՛, դու ինձ մղել։
Ճիշտ ճամբից ես միայն շեղել։
Սուտ խոստումով կապել ես ինձ,
Մանկան նման խաբել ես ինձ,
Ու չես տուել ոչի՜նչ, ոչի՜նչ։
Իսկ այն, ինչ որ ինձ ես տուել,
Արժանի չէր ո՛չ քեզ, ո՛չ ինձ։

Անկեղծ ասած՝ քո տուածից ես յոգնել եմ։

Ինքդ գիտես՝ որքան ձգտել ու տքնել եմ,
Որ դու… որ դու նման լինես իմ երազին։
Իսկ դու գիտե՞ս՝ ի՛նչ դուրս եկաւ.
«Տղան հասաւ իր մուրազին,
Դուք էլ հասնէք ձեր մուրազին»։

Հեքիաթն, այո, միտքս ընկաւ…
Դու՝ հեքիաթում հրաշք աղջիկ.
Այնինչ կեանքում՝ ինչ-որ… չղջիկ,
Որ ոչ թռչուն, ոչ էլ մուկ է…

Անկեղծ ասած՝ զուր էր ամբողջ այս աղմուկը։

Անկեղծ ասած՝ նեղանում ես, թէ լրջանում,
Մէ՜կ է հիմա։ Էլ չեմ գցի ինձ սար ու ձոր,
Անկեղծ կþասեմ՝ հեքիաթն ինչով է վերջանում,
Ցած է ընկնում երեք խնձոր-
Մէկ՝ ասողին,
Մէկ՝ լսողին,
Մէկ էլ… ինձ պէս գիշեր ու զօր
Յիմարաբար սպասողին…

Անկեղծ ասած՝ հեքիաթներից ես յոգնել եմ…

Աւազանի անունով Պարոյր Ռաֆայէլի Ղազարեան՝ Սեւակ ծնած էր 26 Յունուար 1924-ին, Արարատի շրջանի Չանախչի (Սովետաշէն) գիւղը, որ այսօր «Զանգակատուն» կը կոչուի, ի յիշատակ ստրկամիտ լռութիւնը ճեղքած եւ հայու էութիւնը բարձրաձայն շնչաւորած մեծ բանաստեղծին։

Հայ գրականութեան անխոնջ եւ անյագ ուսանողն ու վերծանողը եղաւ Սեւակ։ Ի վերուստ իրեն շնորհուած մեծ տաղանդին՝ ան միացուց հայ գրողի գիտական պատրաստութիւնն ու բանասիրական¬մշակութային հարուստ պաշարը։ Երեւանի Պետական Համալսարանի բանասիրական բաժանմունքը 1945ին աւարտելէ եւ Հ.Ս.Ս.Հ. Ակադեմիայի Գրականութեան Հիմնարկին մէջ թեկնածուականը պաշտպանելէ ետք, 1951ին, Սեւակ ընդունուեցաւ Մոսկուայի Մաքսիմ Կորքիի անուան համաշխարհային գրականութեան բաժանմունքը, ուրկէ վկայուելով՝ միեւնոյն հաստատութեան մէջ պաշտօնավարեց իբրեւ դասախօս։ 1963ին վերջնականապէս վերադարձաւ երեւան, 1966ին ընտրուեցաւ Գրողներու Միութեան քարտուղար եւ մինչեւ ողբերգական մահը գործեց առաջին դիրքերու վրայ թէ՛ իբրեւ բանաստեղծ, թէ՛ իբրեւ բանասէր եւ թէ իբրեւ հրապարակախօս։

Պարոյր Սեւակ արգասաբեր գրիչ ունէր։ Անկախ առանձին հատորներով լոյս տեսած իր բանաստեղծական գործերէն՝ «Անհաշտ Մտերմութիւն» (1953), «Սիրոյ Ճանապարհ» (1954), «Նորից Քեզ Հետ» (1957), «Անլռելի Զանգակատուն» (1959), «Մարդը Ափի Մէջ» (1962), «Եղիցի Լոյս» (1971) եւ «Ձեր Ծանօթները» (1971) գործերէն, ինչպէս նաեւ 1969ին հրատարակուած «Սայաթ¬Նովա» մենագրութենէն, Սեւակի ժառանգութեան մաս կը կազմեն հայ մամուլի էջերուն ցրուած թէ անտիպ ու կիսաւարտ մնացած գործերու ամբողջ հարստութիւն մը։

Սեւակեան այս անմահ վաստակին առջեւ խոնարհելով՝ կը շարունակենք յիշել ու յուշել, որ 45 տարի առաջ՝ 17 Յունիսին, փորձեցին բրտօրէն կտրել ստեղծագործական վարար երակը հայ ժողովուրդին։

Բայց Սեւակի արժէքով մեծութիւններ ծնող Հայկեան Հանճարին կարելի չէ լռութեան մատնել։

Եթէ արդարադատ ենք, ապա անպայման պէտք է խոստովանինք ու ընդունինք, որ Սեւակի բանաստեղծութեամբ, ինչպէս եւ անոր եղերական մահով՝ հայ ժողովուրդն ու Հայաստանը փակեցին հազարամեակներու մեր պատմութեան խաւարանիստ փուլերէն մէկը, որ բիրտ ուժով հայ իրականութեան պարտադրեց «սովետական մարդ»ու եւ «սովետական հոգեկերտուածք»ի ծանր բեռը։

Սեւակ գլխագիր ՄԱՐԴը, յատկապէս մեծատառ ՀԱՅ-ը մաքրազտեց «սովետական» ամէն կարգի արատներէ ու ժանգերէ։

Իր գրական ստեղծագործութիւններով ու համարձակախօս հրապարակագրութեամբ՝ Սեւակ մարմնաւորեց քսաներորդ դարու Իրաւատէ՛ր Քաղաքացիի հայ ազգային կերպարը։ Մարդկային Սիրոյ, Ճշմարտութեան Լոյսի եւ Լիիրաւ Արդարութեան իմաստախոյզ վերծանողը եղաւ։ Ամէն բանէ աւելի Կեղծիքի դէմ պայքարեցաւ, սեփական թերիներուն եւ փորձութիւններուն անկեղծ խոստովանութեամբ ապրեցաւ, որպէսզի Վկան դառնար Մարդ Էակի մնայուն ճիգին՝ բարձրանալու ազնուացման ու վեհութեան դժուարին բարձունքն ի վեր։

Այդ ներշնչումով ալ ստեղծագործեց եւ քսաներորդ դարու միջազգային գրականութեան ամէնէն վաւերական արժէքներէն մէկը դարձաւ՝ նաեւ օտար ընթերցողի ներաշխարհին վրայ լոյս սփռելով, այսպէս կոչուած «Խորհրդային Մարդու» մէջ «իրաւ»ն ու «կեղծ»ը ճշմարտութեան լոյսին տակ բերելով եւ պատգամելով՝

ՄԱՐԴ ԷԼ ԿԱՅ, ՄԱՐԴ ԷԼ

Մարդ կայ՝ ելել է շալակն աշխարհի,
Մարդ կայ՝ աշխարհն է շալակած տանում…

Դու, որ սխալուել, սակայն չես ստել,
Կորցրել ես յաճախ, բայց նորից գտել.
Դու, որ սայթաքել ու վայր ես ընկել,
Ընկել ես, սակայն երբեք չես ծնկել,
Այլ մագլցել ես կատարից-կատար,
Ելել ես անվերջ, բարձրացել ես վեր՝
Քո ահեղ դարից առնելով թեւեր…
Ելել ես, որ ողջ աշխարհը տեսնես,
Որ անօրինակ քո դարը տեսնես,
Բոլոր կերպերով դու նրան զգաս,
Շահածով խնդաս, կորուստը սգաս…
Ելել ես իբրեւ նրա մունետիկ,
Որ նրա հեռուն զգաս քեզ մօտիկ,
Որ ճշմարտութեան ափերը տեսնես
Ծպտուած ստի խաբելը տեսնես,
Որ չվախենաս, որ չվարանես՝
Անարդարութեան դէմքը խարանես…
Ահա, թէ ինչու դու այսքան տարի,
Դու, որ հարազատ ծնունդն ես դարի,
Քայլում ես անդուլ, առաջ ընթանում,
Քայլում ես այդպէս ծանր ու վիթխարի,
Ասես աշխարհն ես շալակած տանում…

Մարդ կայ՝ աշխարհն է շալակած տանում,
Մարդ կայ՝ ելել է շալակն աշխարհի…

Չարիքի Կայսրութեան օրերուն՝ դառն ու դաժան խաղերով մեզմէ հեռացուցին նաեւ Սեւակը ճիշդ այն ժամանակ, երբ ազգովին կը թեւակոխէինք հազարամեակներու մեր պատմութեան կարեւորագոյն փուլերէն՝ Հայոց Հայրենիքի վերանկախացման եւ հողային մեր անժամանցելի իրաւունքներու վերատիրացման դարաշրջանը։

Բայց Սեւակի բացակայութեան այս քառասունհինգ տարիներուն, նաեւ պէտք է խոստովանիլ, որ մեր ուղին շարունակ լուսաւորեց Սեւակեան անսպառ հաւատքը Հայո՛ւ լիարժէքութեան հանդէպ, անխախտ հաւատքով երկնուած այն պատգամով, որ՝

ՔԻՉ ԵՆՔ‚ ԲԱՅՑ ՀԱՅ ԵՆՔ

Մենք քիչ ենք‚ այո՛‚ բայց կոչւում ենք հայ –
Գիտենք դեռ չանցած վէրքերից տնքալ‚
Բայց նոր խնդութեամբ ցնծալ ու հրճուել.
Գիտենք թշնամու կողը մխրճուել
Ու բարեկամին դառնալ աջակից.
Դուրս գալ մեզ արուած բարութեան տակից՝
Մէկի փոխարէն տասն հատուցելով…
Յօգուտ արդարի եւ արեգակի
Գիտենք քուէարկել մեր կեանքով նաեւ…
Բայց թէ կամենան մեզ բռնի վառել՝
Մենք գիտենք մխա՛լ – եւ կրա՜կ մարել.
Իսկ եթէ պէտք է խաւարը ցրել՝
Գիտենք մոխրանալ որպէս վառ կերոն.
Եւ գիտենք նաեւ մեզ կրքոտ սիրել‚
Բայց ուրիշներին մի˜շտ էլ յարգելով…

Մենք մեզ ոչ մէկից չենք գերադասում‚
Բայց մեզ էլ գիտենք –
Մեզ հա՜յ են ասում։
Եւ ինչո՞ւ պիտի չհպարտանանք…
Կա՛նք։
Պիտի լինե՛նք։
Ու դեռ – շատանա՜նք։

Այս հաւատքով ալ մեր մէջ եւ մեզի հետ կþապրի քառասունհինգ տարի առաջ ապաժամ հայ կեանքէն պոկուած Պարոյր Սեւակը։

Նազարէթ Պէրպէրեան