Վաւերագրական ֆիլմ «Ասատուր»․ հայկական ինքնութիւնը վերագտած խարբերդցի հայի կեանքի  պատմութիւնը

«Ասատուր» վաւերագրական ֆիլմը ցուցադրութիւնը Արեւմտահայոց հարցերի ուսումնասիրութեան կեդրոնում

Հայաստանում՝ «Արեւմտահայոց հարցերի ուսումնասիրութեան կեդրոն» գիտահետազօտական հիմնադրամում, տեղի ունեցաւ ռեժիսոր Մեհմէտ Էմին Եըլտըզի «Ասատուր» վաւերագրական ֆիլմի ցուցադրութիւնը։ Միջոցառմանը մասնակցեց նաեւ  Հայաստանում գտնուող ֆիլմի պրոդիւսերներից Օրսոլա Կասագրանդէն, որը ներկայացրեց ֆիլմի նկարահանման պատմութիւնը եւ պատասխանեեց կինոդիտման մասնակիցների հարցերին։

Արեւմտեան Հայաստանի Մալաթիա բնակավայրում նկարահանուած այս փաստագրական ֆիլմը ներկայացնում է հայկական ինքնութիւնը վերագտած խարբերդցի մի հայի՝ Ասատուրի կեանքի  պատմութիւնը։ Ֆիլմն Ասատուրի յիշողութեան միջոցով ցոյց է տալիս, թէ Հայոց ցեղասպանութեան ժամանակ իրենց հայրենիքից աքսորուած եւ աշխարհով մէկ սփռուած հայերն ինչպիսի դժուարութիւնների միջով են անցել։

Ֆիլմի սցենարը հիմնուած է Մեսուտ Էտհէմ Քաւալլիի «Քեզ որոնելիս» գրքի վրայ, որը նուիրուած է Ասատուրի՝ 1915 թ․ մինչ օրս ձգուող ընտանեկան պատմութեանը։ «Քեզ որոնելիս» գիրքը լոյս է տեսել թուրքերէն, 2024 թուականին։

Ֆիլմի կինոբեմադրիչը Մեհմէտ Էմին Եըլտըզն է, պրոդիւսերներն են Օնուր Կիւլերը, Ալեքսիս Քալքը, Ատիլ Տեմիրճին եւ Օրսոլա Կասագրանդէն, սցենարիստի խորհրդականը՝ Մեսուտ Էտհէմ Քաւալլին, գաղափարի հեղինակը՝ Շերիֆ Չիչէքը։ Ֆիլմի հայերէն ենթագրերի թարգմանութիւնը կատարել է Արեւմտահայոց հարցերի ուսումնասիրութեան կեդրոնի թուրքերէն բաժնի պատասխանատու Մելինէ Անումեանը։

«Քեզ որոնելիս» գրքի  հեղինակ, «Ասատուր» սցենարի խորհրդատու Մեսուտ Էտհէմ Քաւալլին ներկայ չէր Ֆիլմի ցուցադրութեանը, սակայն ողջոյնի խօսք էր ուղարկել։

Ողջոյնի խօսքում նա նշել էր․ «Շատ կը ցանկանայի այս պահին ձեզ հետ լինել։ Ցաւօք ֆիզիքապէս ձեզ հետ չեմ, բայց ներկայ եմ հոգով, խօսքերով եւ այս պատմութեամբ։ Այդ գրքում ներկայացնում եմ պարոն Ասատուրի կողմից իր արմատների որոնումը, արմատներ, որոնք սկզբնաւորւում են Խարբերդի Բազմաշէն գիւղից եւ սփռւում աշխարհի չորս ծայրերում։ Գրքում անդրադառնում եմ Ասատուրի այն երկարատեւ եւ դժուարին պայքարին, որ նա մղել է մի կորուսեալ ժողովրդի հետքերը գտնելու ընթացքում։ Պարոն Ասատուրի մղած պայքարը, որի մի մասը կը տեսնէք այս ֆիլմում, իրապէս գնահատելի է։ Նա այս հսկայական աշխարհում յաճախ միայնակ է դիմադրում, տէր է կանգնում իր ինքնութեանը՝ ամբողջ հասարակական, ընտանեկան եւ իրաւական խոչընդոտներն աչքի առաջ ունենալով․․․ Նա մշակութային որբերի ձայնն է։ Եթէ այս երեկոյ «Արարատ» կոնեակ խմէք եւ բաժակ բարձրացնէք, խնդրում եմ, Ասատուրի պատուի՛ն էլ խմէք։ Եթէ վաղը սուրճ խմէք, յիշէ՛ք պարոն Ասատուրի՝ Հայաստանում իր ազգակիցների, այսինքն՝ ձեզ հետ սուրճ ըմպելու երազանքը։ Սուրճ խմելիս նրա մասի՛ն մտածէք, նրա՛ն յիշէք»։

Հայաստանում գտնուող՝ «Ասատուր»  ֆիլմի պրոդիւսեր Օրսոլա Կասագրանդէն լրագրող, թարգմանիչ եւ սցենարիստ է։ Կինոդիտման ընթացքում նա նշեց․ «Ծնուել եմ Վենետիկում, որը շատ բան է ասում այն ​​մասին, թէ ինչու եմ այդքան ցանկացել մասնակցութիւն ունենալ «Ասատուր» ֆիլմի ստեղծմանը։ Ինչպէս գիտէք, Վենետիկում հայկական ներկայութիւն կայ գրեթէ ամէնուր։ 12-րդ դարից ի վեր հայերը յայտնի էին իրենց առեւտրով եւ նշանակալի մշակութային ներկայութեամբ, որը հիմնականում կեդրոնացած էր հայկական Սուրբ Ղազար կղզում։ Հայեր կան փողոցների անուններում, պալատներում, եւ նրանք, ի հարկէ, դարեր շարունակ նպաստել են Վենետիկի կեանքի ձեւաւորմանը։ Երբ երեխայ էի, իմ սիրելի կղզին Սուրբ Ղազարն էր եւ այդպէս է մինչ օրս։ Երբ գերմանաբնակ քիւրտ ռեժիսոր Շերիֆ Չիչէքը խնդրեց ինձ մասնակցել «Ասատուր» ֆիլմի նկարահանումներին, անմիջապէս համաձայնեցի։ Ես շատ լաւ գիտեմ Մալաթիան, այն քաղաքը, որտեղ ապրում էր Ասատուրը, քանի որ որդուս ընտանիքի մի մասն այնտեղ է ապրում։ Լրագրողական աշխատանքիս շնորհիւ շատ լաւ գիտեմ Արեւմտեան Հայաստանը։ Ես երկար ժամանակ ապրել եմ Տիարպեքիրում (Տիգրանակերտ- հեղ․) եւ Վանում, ու այցելել եմ հայկական վայրերի մեծ մասը։ Ես ճանաչում էի լրագրող Հրանդ Տինքին եւ նրանից ու այլ հայերից լսել եմ դիմադրութեան ու դիմակայման բազմաթիւ պատմութիւններ։ Ուստի, ինձ համար պատիւ էր լինել այս ֆիլմի մասնիկը»,- նշեց Օրսոլա Կասագրանդէն։

Նա պատմեց՝ ֆիլմի նկարահանումը հեշտ չի ընթացել։ Սկզբում ֆիլմի ռեժիսոր Շերիֆ Չիչէքը, պրոդիւսեր Օնուր Կիւլերը եւ ես չէինք կարող գնալ Թուրքիա… Ռեժիսոր Մեմէթ Էմին Եըլտըզը ապրում է Թուրքիայում եւ կարող էր այնտեղ աշխատել։ Ֆիլմի նկարահանման ընթացքում Թուրքիայում չգտնուող՝ ֆիլմի ստեղծագործական թիմի անգամները հեռախօսազանգերի, տեսազանգերի միջոցով են հեռախօսակապ հաստատել Թուրքիայում գտնուող գործընկերների հետ եւ այդպէս միասնական աշխատել։

Օրսոլա Կասագրանդէն պատմեց՝ Ասատուրը շատ ուրախ էր այս ֆիլմում նկարահանուելու համար, նա ուզում էր պատմել իր պատմութիւնը, որը դիմադրութեան դրսեւորում էր։ Նա վերադարձել է իր ինքնութիւնը եւ ուզում էր բոլորին պատմել դրա մասին։

Երբ Ասատուրը երեխայ էր, գիտակցում էր իր ծագումը, բայց ստիպուած էր այն թաքցնել։ Միայն տարիներ անց նա համարձակութիւն ունեցաւ դիմակայելու եւ ուսումնասիրելու այս գաղտնիքը։

Վաւերագրական ֆիլումում ներկայացւում է Ասատուրի ճամբորդութիւնը դէպի անցեալ։ Ասատուրի ճանապարհը միահիւսուած է նրա ընտանիքի պատմութեան հետ, մասնաւորապէս՝ իր պապի՝ հայ կաթոլիկ քահանայի, որը Հայող ցեղասպանութիւնից առաջ ակտիւ գործունէութիւն էր ծաւալել տարածաշրջանում։ 

«Հորիզոն»-ի թղթակիցը  ֆիլմի պրոդիւսեր Օրսոլա Կասագրանդէին խնդրեց պատմել՝ որքան են տեւել եւ ինչպէս են ընթացել ֆիլմի նկարահանման աշխատանքները։ 

«Ֆիլմի նկարահանման աշխատանքները սկսուել են 2022 թուականին եւ աւարտուել են 2024 թուականի վերջին։ Ի հարկէ, պէտք է նշեմ՝ մենք ստիպուած էինք որոշ ժամանակ ընդհատել նկարահանումները 2023 թուականի աւերիչ երկրաշարժի պատճառով։ Ասատուրի տունը, ինչպէս հազարաւոր այլ տներ, աւերուել էր, եւ նա ստիպուած էր տեղափոխուել Կոստանդնուպոլիս։ Նա հիւանդացել էր, բայց մի քանի ամիս անց, երբ արդէն հաստատուել էր Պոլսում, վճռականօրէն տրամադրուած էր մասնակցել նկարահանումներին ու աւարտել վաւերագրական ֆիլմի նկարահանումը։  Ասատուրի ազգականները ճնշուած էին, վախենում էին, որ նա այսպիսի  «գործի մէջ է մտել»։ Նրանք մտահոգւում էին, որ դա հետեւանքներ կարող է ունենալ, նաեւ իրենց վրայ ազդի։ Ստեղծագործական անձնակազմի մի մասն, ինչպէս ասացի, Թուրքիա գնալ չէր կարող, աքսորեալ էր, քանի որ մինչ այդ խնդիրներ էին եղել․ դա երկար պատմութիւն է։ Նրանք գիտէին, որ Թուրքիա  մուտք գործելու դէպքում խնդիրներ կ’ունենան։ Ես եւս այդ մարդկանցից եմ։ Բայց, Ֆիլմի մի ռեժիսորը Թուրքիայում էր, միւս երկուսը՝ ոչ։ Բայց նրանք մինչեւ 2022 թուականը Ասատուրի հետ հանդիպել, խօսել էին։ Դրանից յետոյ էր, որ այլեւս չկարողացան Թուրքիա  մուտք գործել։ Ուստի, նկարահանումների ընթացքում նրանք, ես հեռախօսազանգերի միջոցով կարողացանք ակտիւօրէն մասնակցել նկարահանումներին»,- նշեց ֆիլմի պրոդիւսեր Օրսոլա Կասագրանդէն։

Ֆիլմի ցուցադրութեան վերջում Օրսոլա Կասագրանդէն յաւելեց՝ «Ասատուր» ֆիլմն արդէն ցուցադրուել է բազմաթիւ քաղաքներում եւ երկրներում։

«Անցեալ շաբաթ այն ցուցադրեցինք Պոլսում պարզապէս մեզ յիշեցնելու համար, թէ որքան դժուար է խօսել Հայոց ցեղասպանութեան մասին Թուրքիայում։ Ասատուրի ընտանիքի որոշ անդամներ ճնշումներից վախենալով՝ չմասնակցեցին ֆիլմի ցուցադրութեանը»,- եզրափակեց Օրսոլա Կասագրանդէն։

​​​​​​​Յասմիկ Պալէեան