ԽԱՉԻԿ ԹԷՕԼԷՕԼԵԱՆ ԵՒ ՍՓԻՒՌՔԱԳԻՏՈՒԹԻՒՆԸ (ԺԸ․)

Գառնիկ Աւ․ Ք․ Գ․

ԺԳ․- Բրտութենէն «Ան-Բան» Չմնալ․․․

III.- Անցեալէն ժառանգուած միջնորդոյթ մը եթէ չվերամտածուի, չվերլուծուի, չմտնէ կարծիքներու փոխանակութեան եւ հաղորդակցութեան ու խորհրդակցութեան ծիրէն ներս՝ անկարելի է ունենալ առողջ ընկերութիւն մը, համայնքներ, Սփիւռք։ Եւ դեռ, երբ անիկա ի գործ կը դրուի առանց վերամտածման, վերլուծման, կարծիքներու փոխանակութեան եւ հաղորդակցութեան ու խորհրդակցութեան՝ ձախողութիւններու, թակարդներու եւ վտանգներու ու աղէտի կամ աղէտներու կը տանի։ Միջնորդոյթի որեւէ տիրապետութիւն՝ իրականութիւնը չի հասկնար, կամ կը հասկնայ ըստ իր ժամանակը ըրած վերջացած նայուածքին։ Արդ, ստիպողութիւն է հետեւողականօրէն միշտ նորովի հասկնալ իրականութիւնները։

Թէօլէօլեան անցեալը կամ ժառանգութիւնը մերժողը չէ։ Ան չ’ըսեր, թէ անպայման նորն է լաւը։ Իրեն համար՝ անցեալը կամ ժառանգութիւնը տարածք է «ունակութիւններ»ու եւ իմաստութեան, որոնք «ձեւած-կազմած են» պատմութիւնը, նաեւ՝ «փոփոխութեան անխուսափելիութիւնը» եւ «(նախընտրելի) նորի մը կարելիութիւնը հաստատած»։ Այն «ունակութիւններ»ուն եւ իմաստութեան հետ «խօսակցութիւն», «հաղորդակցութիւն», «խորհրդակցութիւն» էական են, քովն ի վեր՝ «ներկայի երկրագնդային (իմա՝ համաշխարհային – ԳՔ) մտածումներու ցանց»ին օգտագործման։

Որո՞նց ընելիքն են ատոնք, կամ իր բառով՝ որո՞նց «պատասխանատուութիւն»ն են։

Թէօլէօլեան «Սփիւռքահայ Մտաւորականութեան Հարցը» յօդուածին (նախ լոյս տեսած «Յառաջ/Միտք Եւ Արուեստ»ի 3 Յունիս 1979-ի թիւին մէջ, ապա՝ «Սփիւռքի Մէջ» հատորին, 1980-ին) սկիզբը գրած է․ «Հայ մամլոյ մեծ մասը գէշ օրեր կ’ապրի (զանազան արդարացուցիչ պատճառներով, կամ գոնէ այդպէս կ’ըսուի), եւ իր այս գէշ օրերուն՝ այդ մամուլը քիչ անգամ կը յաջողի պէտք եղած ձեւով կատարել իր պաշտօնն ու դերը, որն է․ կարեւոր դէպքերու եւ գաղափարներու հետեւիլ յամառօրէն, խորանալով նիւթին մէջ, եւ արձագանգելով ուրիշ թերթերու, խմբագիրներու եւ թղթակիցներու կարծիքներուն՝ հանրային հետաքրքրութեան բոցերը հրահրելու, եւ նոյնիսկ հանրութեան ալ մասնակցութիւնը քաջալերելու յոյսով։ Տրուած ըլլալով որ տնտեսական սեղմ պայմաններու մէջ բանող եւ դեռ ուրիշ ջլատիչ գործօններու ենթակայ հայ լուրջ եւ փոքրաթիւ մամուլը վերջին տասնամեակին ընդհանրապէս չէ յաջողած կատարել իր դերն ու պարտականութիւնը, քաջալերիչ է տեսնել՝ որ ան տակաւին կրնայ հետեւողականութեամբ հետապնդել որոշ նիւթեր, երբեմն»։

Ուրեմն, քիչ առաջ տրուած հարցումին պատասխանն է՝ հայ մտաւորականութիւնը կամ հայ մամուլին սպասաւոր խմբագիրներն ու թղթակիցները, որոնք «պաշտօն ու դեր» ունին կամ «դերն ու պարտականութիւնը» ունին «կարեւոր դէպքերու եւ գաղափարներու հետեւիլ յամառօրէն, խորանալով նիւթին մէջ, եւ արձագանգելով ուրիշ թերթերու, խմբագիրներու եւ թղթակիցներու կարծիքներուն»։ Ինչո՞ւ։ «Հանրային հետաքրքրութեան բոցերը հրահրելու, եւ նոյնիսկ հանրութեան ալ մասնակցութիւնը քաջալերելու յոյսով»։ Առաջին նախադասութեան «հրահրել» բայը եթէ անջատաբար առնուի՝ կրնայ թիւր տպաւորութիւն ձգել, թէ Թէօլէօլեան ի նպաստ հռետորութեան կիրարկումի է։ Բայց՝ ուշադիր։ Խօսքը կը վերաբերի «հետաքրքրութեան բոցերը հրահրելու»։ Պարզ է, որ «հետաքրքրութիւն» բառին քով «բոցեր» գոյականը դնելով, ան ուզած է նախ թելադրել, թէ իր խօսքը կը վերաբերի ոչ թէ սովորական հետաքրքրութեան, այլ այն հետաքրքրութեան, որ բոցաւոր է, կամ որ եռանդով կը հետ-ա-քրքրէ։ Միտքը՝ իրական «հետք»եր քրքրելու մասին է։ Իսկ հանրութեան մասնակցութիւնը ապահովելու անհրաժեշտութեան արձանագրումը՝ որպէսզի անհատականօրէն քննարկուածը՝ ունենայ քննարկումի աւելի լայն տարածք։ Մտաւորական մենախօսութիւնները՝ կը մնան միայն «(հայ) մամուլի անապատ»ի մէջ «պարապ» բարբառումներ։
Ինք մերժած է «հերոսական առասպելներ» ստեղծած/ստեղծող որեւէ հռետորութիւն։ Եւ ուզած է առասպելներու «քօղազերծում»ը, որովհետեւ համոզուած է, թէ քօղազերծմամբ է, որ կարելի կ’ըլլայ «մեր մասնակցութիւնը մե՛ր պատմութեան կերտումին», ինչպէս գրած է արձագանգելով Յարութիւն Քիւրքճեանի մէկ յօդուածին («Երբ Զոհ Կ’ըլլանք Արուեստական Դասակարգումներուն», 1981), եւ անոր համակարծիք ըլլալով՝ թէ մենք հերոսներու կամ հերոսութեան պէտք չունինք։ Իր այս մերժումը՝ զոհողութեան մերժում չէ, այլ կրկնաբանեմ՝ զոհողութեան առասպելականացումին մերժում։ Մեր օրը կը կարօտի ապառասպելականացումի։

Իր «Բանը, Բանիլն Ու Բանալին» յօդուածին մէջ, գրած է․ «Ինծի համար կենսականը՝ խօսքի եւ գործի, բանի եւ բանելու անքակտելի կապը վերահաստատելն է»։ Եւ այն կապին վերահաստատումը կարելի է, երբ մտաւորականներ իրենց մտածումները «ազատ ու անկաշկանդ» կ’արտայայտեն, եւ զանոնք կը վերածեն հանրային ուշադրութեան եւ քննարկումին առարկան։

Ինչպէս այլոց քով, նաեւ՝ մեր, այն կապը խզուած է։ Գարլ Մարքս բացատրելով՝ Թէօլէօլեան գրած է, թէ «բանը անօգուտ է, երբ չի մտածեր բանելու մասին», այսինքն՝ առանց տեսութեան գործելը՝ «ապարդիւն մնալու դատապարտուած է»։ Եւ ոչ միայն «ապարդիւն մնալու, այլեւ՝ ձախողութիւններ, վտանգներ եւ աղէտներ բերելու։

Մարքսին դիմելը՝ պատահական չէ։ Ցեղասպանութեան յետ-յիսնամեակեան ամենաբիրտ արտայայտութիւնները՝ նաեւ Երրորդ աշխարհի ձախ շարժումներէ եւ գաղափարաբանութենէ կը ներշնչուէին, բայց մնալով «հազիւ յղկուած» գաղափարներու ցանցի մը մէջ։ Ըստ անոնց հեղինակներուն «հայ ժողովուրդը (…) հակաշխարհակալ պայքարով միայն կրնայ ազատագրուիլ ու տիրանալ իր իրաւունքներուն»։ Թէօլէօլեան բոլորովին չէ մերժած հայկական բրտութեան ձախեռանդ գաղափարներու անմշակ ցանցը, քանի որ մէջը տեսած է «զանազան համոզիչ կէտեր», սակայն խորհած է, թէ անիկա «պէտք չէ վերածուի բացարձակ Հաւատամքի կամ տեսիլքի»։ Ըստ իրեն, Մարքս «շատ յստակօրէն կը տեսնէր այն փորձութիւնը, որուն զոհն էր գերմանական իտէալապաշտ փիլիսոփայութիւնը, եւ որուն զոհն էր նաեւ հակոտնեայ ձեւով տարբերող՝ գործօն յեղափոխական մը»։ Այս տարբեր զոհերը «հասարակաց կէտ մը ունէին», եւ այն «կէտ»ը բացարձակապաշտութիւնն էր։ Որեւէ բացարձակապաշտութիւն «կը ծնի բառի, մտաւոր ու բանային կառոյցի, խորհրդանիշի, մէկ խօսքով՝ տեսիլքի պաշտամունքէն»։ Անիկա շլացուցիչ է, եւ «բանակերտ բացարձակի մացառներուն մէջ» մոլորումի պատճառ կ’ըլլայ։ «Ապուշութիւն է փորձել իրականութիւնը համակերպել քաղաքական իտէալներու, որոնք օրուան իրողութիւններուն մէջ ամուր հիմք չունին», մտածած էր փիլիսոփան։

Բացարձակապաշտութիւնը կուռքի վերածուած եւ պատուանդանի վրայ զետեղուած տեսիլք մըն է։ Անիկա կ’արտայայտէ հաւատք մը, ջանք մը պատմութենէն եւ ընկերութենէն անդին՝ «երեւակայական տարածքի մը մէջ» կառուցելու ապարդիւն եւ վտանգաւոր ինչ մը։ Անհրաժեշտը տեսիլքը չէ, այլ տեսութիւնը՝ որ բազմազան հարցեր կը վերարծարծէ, յստակօրէն կը մտածէ, «վճիտ անկեղծութեամբ գաղափարներ» արտայայտելու «փորձ»ը կը կատարէ, եւ կը կարեւորէ ընդհանրական հաղորդ-ա-ԿՑՈՒԹԻՒՆը եւ գործ-ա-ԿՑՈՒԹԻՒՆը, որոնք «բանալի»ն են «մեր կեանքի թնճուկներու լուծում»ին։ Տեսութեան մասին այս ըսուածներուն մէջէն, «փորձ»ին առնչութեամբ գրած է․ «կ’ուզեմ շեշտել, որ տեսութիւնը անխուսափելիօրէն յարափոփոխ է․ անոր աշխարհն ալ՝ լպրծուն պողոտաներ ու մայթեր ունի, ուր մարդիկ ո՛չ թէ յաւիտենական ճշմարտութիւններ կամ մութը փարատող փարոսներ պէտք է յուսան գտնել, այլ՝ ճամբայ մը, որուն միակ առաքինութիւնն է մեզ տանիլ այսօրուայ անելէն՝ վաղուան անելին» («Փարոսը՝ Ե՞րբ Վտանգաւոր Է Նաւուն»)։ Կարելի է հարց տալ․ Եթէ անելէ անել պիտի երթանք, եւ ո՛չ՝ ելք, ապա ինչո՞ւ տեսութեան հետամուտ ըլլալ։ Թէօլէօլեանի պատասխանն է՝ որովհետեւ տեսութիւնը «ճամբան փնտռողներուն համար» լոյս է մտքի։ Ինչպէս անցեալի պատմութիւնը, նմանապէս՝ բայց աւելի բարդ արդի պատմութիւնը լաբիւրինթոս մըն է։ Պէտք չէ հրաժարիլ «մտքի լոյս»էն։ Արդի պատմութեան լաբիւրինթոսին մէջ, մեր առջեւ «ուղին երկա՜ր է»։ Հարկ է որ որեւէ «մտքի լոյս», որքան ալ «հիմնական, համապարփակ», «ամբողաջատիրական» չըլլայ։ Տեսութիւն մը՝ «միտք-լեզու-աշխարհ-գործ կապերը» սերտ պահելու է, մասնակցելու է «բազմերգի» կամ բազմաձայն խօսակցութեան, ու «ինքզինքը պարտադրել»ու է «խօսքի եւ գործի կրկնակ փորձադաշտերուն մէջ փորձուելով»։

Եղիշէ Չարենցի ծանօթ պատգամն է՝ «Ով հայ ժողովուրդ, քո միակ փրկութիւնը քո հաւաքական ուժի մէջ է»։ Ասոր անդրադարձ մը կատարած է Թէօլէօլեան, եւ հարց տուած, թէ արդեօք պատգամախօս բանաստեղծը երկաթէ զէնքէն զատ ուրիշ զէնքերու, ուրիշ ուժի, փրկութեան ուրիշ միջոցներ ալ նկատի չէ՞ր ունեցած։ Վստահաբար՝ ուրիշ միջոցներ ալ նկատի ունեցած էր, ինչպէս՝ տնտեսութիւն, կազմակերպում, հեռատեսութիւն, իսկ ասոնց խորքին՝ միշտ «բան»ը կամ տեսութիւնը, որ միտք-լեզու-աշխարհ-գործ կապերու սերտ պահպանման համար՝ յարատեւօրէն կը վերանայուի, եւ միշտ կ’ունենայ «հանրութեան հետ հաղորդակցութեան փորձ»ը։