Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութիւնը եւ Սփիւռքը*

Գառնիկ Աւ. Ք. Գ.

Այս յօդուածը պիտի փորձէ մտածել իրավիճակը եւ տուեալներու ( ա՛յս ըրած է, ա՛յն ըրած է. ա՛յս կ’ընէ, ա՛յն կ’ընէ) հանդիսարան մը պիտի չըլլայ: Նաեւ՝ յառաջակայ ուղին։

Ա.- ԿԱՌՈՅՑ ԵՒ ԿԱԶՄԱԿԵՐՊՈՒԹԻՒՆ

1, Ձեր խնդրանքը՝ որ անցեալի պատմութեամբ չզբաղի յօդուածը, զիս զերծ կը պահէ Կաթողիկոսութեան ծագման պատմաքննական ակնարկի մը խնդրայարոյց, նաեւ վիճայարոյց բեռէն: Կը բաւարարուիմ յղելով Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութեան մասին Սեդա Պարսումեան-Տատոյեանի պատմական ուրուագիծին («The Armenian Catholicosate From Cilicia To Antelias», Անթիլիաս, 2003):

Մենք որ ժողովուրդ մըն ենք, որ «անգիտութենէ ի գիտութիւն» կոչուած էինք (ինչպէս շարականը կ’ըսէ) գրեթէ 2000 տարիներ առաջ, տակաւին կը սիրենք յամենալ անգիտութեան մէջ, նոյնիսկ՝ գիտականօրէն յամենալ անգիտութեան մէջ: Ասիկա կիրք մըն է, որ կը թուի՝ թէ երկար պիտի տեւէ, գուցէ մինչեւ հասնի այն օրուան՝ երբ այլեւս ոչինչ պիտի մնայ տեւելի: Անշուշտ, շարականին գիտութեան մասին խօսքը չի վերաբերիր առարկայական գիտութեան(ց), այլ աստուածգիտութեան: Այնուհանդերձ, քանի աստուածաբանականօրէն գիտութիւններուն գիտութիւնը աստուածգիտութիւնն է, ապա ունինք բացոյթ մը՝ որ թոյլ կու տայ առարկայական գիտութիւններէն պատմագիտութիւնն ալ տեսնել շարականի խօսքին մէջ:

Կաթողիկոսութիւնը Հայոց Հայրապետութեան մէկ Աթոռն է: Անիկա է աքսորական Աթոռ մը, որ Սփիւռքեան Աթոռ մը ըլլալու կացութեան մէջ է:
Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութիւնը, ուրեմն, Սփիւռքեան Աթոռ մը ըլլալու կացութեան մէջ է. Վ. Օշականեան եզրաբանութեամբ՝ ընդմէջ նախա-Սփիւռքին եւ Սփիւռքին: Անիկա կառոյց մըն է, որ կը պահպանէ երազը հրաշիւք իմն վերադառնալու Սիս, հակառակ անոր՝ որ պիտի չշրջապատուի իր ժողովուրդով, վասնզի ժողովուրդը զանգուածներով անդառնալիօրէն մեկնած է Միջին Արեւելքէն: Եւ կը մեկնի շրջանին անտանելի ու աղէտալի պայմաններուն պատճառով:

Նուիրապետական դրոյթը ծանօթ է: Միջնադարէն կու գայ եւ կը վերարտադրուի: Աւելի ճշգրիտ՝ միջնադարու 13-րդ դարէն: Անշուշտ ասիկա միայն Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութեան խնդիրը չէ, այլեւ ամբողջ Հայ եկեղեցւոյ: (Պատմական ակնարկի իրաւունք մը զգալով, եւ առանց մանրամասնութիւններու մէջ մտնելու՝ նշեմ, թէ Օրմանեան սրբազան եւ Կիւլէսէրեան Կաթողիկոս խօսած եւ գրած են 5-րդ դարեան դրոյթի պարզութեան մասին՝ իբրեւ յարմարագոյնը ժամանակակից աշխարհին մէջ հոգեւոր առաքելութիւն յառաջ տանելու):

Ներկայիս Հայ եկեղեցւոյ Նուիրապետական դրոյթը այսպէս կը նկարագրուի. Կաթողիկոս, Պատրիարք, Արքեպիսկոպոս, Եպիսկոպոս, Ծայրագոյն Վարդապետ, Վարդապետ, Աբեղայ, Ամուսնացեալ Քահանայ եւ Սարկաւագ: Ի տես այս նկարագրութեան, Օրմանեան սրբազան վստահաբար պիտի ըսէր՝ թէ Հայ եկեղեցւոյ իսկական աւանդութիւնը Նուիրապետութեան երկու մաս կը ճանչնայ. առաջինը՝ քահանայութիւնն է, երկրորդը՝ եպիսկոպոսութիւնը: Կաթողիկոս եւ Պատրիարք տիտղոսները պաշտօնի կը վերաբերին, Արքութիւնը՝ պատիւ է լոկ, Վարդապետութիւնը եւ Ծայրագոյն Վարդապետութիւնը՝ ուսումնական տիտղոսներ են միայն (դժբախտաբար այնքա՜ն աժանցած), Աբեղայութիւնը՝ կուսակրօնութեան ուխտ է: Ամուսնացեալ քահանայութիւնը՝ ծիսակատարութիւն առհասարակ: Սարկաւագութիւնը այլ պաշտօն մը չէ քան երգեցողի եւ բուրվառ նետողի: Բայց հիմա ունինք այն՝ ինչ ունինք: Եւ կը կարծուի՝ որ դրոյթը յաւերժական իր ճամբան պիտի ընէ…:

Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութիւնը վասն «ժողովրդավար», կամ լաւ եւս՝ կազմակերպ ընթացքի տարբերակելով իւրացուց Ազգային Սահմանադրութիւնը, որ 19-րդ դարու Կ. Պոլսէն էր: Այն ատեն, ինչպէս գրած է Մելգոն Էպլիղաթեան, «Ազգային Սահմանադրութեան աշխարհական հիմնադիրները գիտակցօրէն եւ մեծ հմտութեամբ օգտագործած են Պոլսոյ Պատրիարքութեան հանգամանքը, անոր շուքին ետեւ վարագուրելով երեւութապէս եկեղեցական, բայց խորքին մէջ՝ առաւելաբար աշխարհիկ վարչութիւն մը» («Էջմիածին Եւ Անթիլիաս/Հայ Եկեղեցւոյ Սահմանադրութեան Հարցը», Հալէպ, 1994): Նաեւ՝ «Ազգային Սահմանադրութիւնը կը ձգտէր հակակշռել եկեղեցւոյ ազգային գործունէութիւնը, աշխարհականներու ԱՆՍՈՎՈՐ (գլխագրումը իրն է) մեծամասնութիւն հաստատելով ժողովներուն մէջ: Անսովորը աշխարհականներու ներկայութեան երեւոյթը չէր, անսովորը այդ ներկայութեան ստացած չափն էր, մեծ թիւն էր, գերակշիռ համեմատութիւնն էր: Նորութիւն՝ որ (…) չի հիմնուիր դարերէն եկող աւանդութեան վրայ» (նոյն): Արդ, Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութիւնը պիտի իւրացնէր Ազգային Սահմանադրութիւնը, եւ որ հոլովոյթէ մը պիտի անցնէր՝ յանգելու համար տարբերակի մը, որուն համար 1992-ի Կանոնագրութիւնը (վերջինը) իր Ներածութեան մէջ պիտի ըսէր. «Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութեան Կանոնագրութեան հիմը կը կազմէ 1863-ին պաշտօնապէս ճանչցուած Ազգային Սահմանադրութիւնը՝ իր ոգիով եւ ԷԱԿԱՆ (գլխագրումը իրն է) սկզբունքներով» (նոյն): 1863-ի Սահմանադրութեան եւ 1992-ի Կանոնագրութեան միջեւ «նկատելի են կարգ մը փոքր տարբերութիւններ» (նոյն): Ուրեմն, կարելի է ըսել, թէ աշխարհականներու «գերակշիռ համեմատութիւն»ը իրեն հետ բերած է եւ կը բերէ իր առաջնահերթութիւնները եւ կրօնական ծրագրումի եւ առաքելութեան անխուսափելի տկարացումը:

Գարեգին Կթղ. Սարգիսեան յօդուած մը ունի «The Armenian Church In Contemporary Times» տիտղոսով, որուն մէջ անդրադարձ մը կատարած է Ազգային Սահմանադրութեան, եւ եզրակացութեան մէջ՝ գրած. «…հարկ է ընդունիլ, թէ Ազգային Սահմանադրութիւնը կարգ, կանոն եւ վերահսկողութիւն կը բերէր եկեղեցւոյ գործերուն, սակայն միաժամանակ՝ այնքան մը կը քաջալերէր աշխարհական դասը, որ եկեղեցւոյ առաքելութեան զուտ հոգեւոր եզրերը կ’անտեսուէին կամ նուազագոյն մակարդակի կ’իջեցուէին»: Այս հաստատումը արձանագրելէ յետոյ, պարտք կը զգամ ընթերցել Կաթողիկոսին գրութենական կարգաւորութիւնը:

Յետ եզրակացութեան, կը յաջորդէ բաժին մը՝ որ վերնագրուած է «Կրօնական Վերազարթօնք»: Բաժինը կը վերաբերի Արմաշի դպրեվանքին վերստեղծման: Յիրաւի, Արմաշը Հայ եկեղեցւոյ կեանքին մէջ երեւոյթ մը եղաւ, ինչպէս քիչ մը առաջ եղած էր եւ նոյն ատեն կը շարունակէր ըլլալ Էջմիածնի Գէորգեան Ճեմարանը: Թէ՛ Ճեմարանի պարագային, եւ թէ՝ Արմաշի, փարոսային բնոյթին կեդրոնական դերակատարը Օրմանեան սրբազանն էր: Ուրեմն, սա կը թելադրէ, որ, հակառակ աշխարհական առաջնահերթութիւններու, երբ ճառագայթուն անձնաւորութեան մը կը վստահուի գործ մը, ու ան կ’անցնի այն գործին գլուխը, ապա կրօնական վերազարթօնք կ’ըլլայ: Դժբախտաբար, Արմաշն ալ պիտի դադրէր փարոս մը ըլլալէ՝ հայ կեանքի այն ժամանակներու թոհուբոհին մէջ: Այս շեղումը ըրի՝ որպէսզի աշխարհական առաջնահերթութիւններուն վրայ չբարդուի կրօնական ծրագրին եւ առաքելութեան տկարացումը: Այսուհանդերձ, Ազգային Սահմանադրութեան վրայ ձեւուած բոլոր կանոնագրութիւնները (Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութեան թեմական կանոնագրութիւններն ալ նկատի ունիմ) լուրջ վերատեսութեան կը կարօտին. Վերատեսութեան մը՝ որ ժողովրդավարութիւնը ի սպաս կը դնէ Եկեղեցւոյ առաքելութեան: Ստիպողական է համադրութիւն մը՝ այսօր օգտագործելի աւանդական կանոններու եւ Կաթողիկոսութեան Կանոնագրութեան եւ անկէ բխած թեմական կանոնագրութիւններուն: Եկեղեցւոյ առաքելութեան ընդհանրական ստանձնումը՝ Ոսկեդար կը ստեղծէ: Ապացոյց՝ 5-րդ դարը: Եւ շարունակական Ոսկեդարեր՝ հայութիւնը կը ստեղծեն, ներառեալ՝ սփիւռքահայութիւնը:

Բ.- ԿՐՕՆԱԿԱ՞Ն ԹԷ ԱԶԳԱՅԻՆ ԿԱՌՈՅՑ

Եկեղեցին Քրիստոսի Խորհրդական Մարմինն է: Իսկ Հայ եկեղեցին՝ Քրիստոսի Խորհրդական Մարմինին մէկ անդամը: Որպէս ազգային կառոյց՝ անիկա հայ հաւաքականութեան մը պատկանող մարմին է: Աստուածաբանականօրէն՝ Եկեղեցին որեւէ հաւաքականութեան չի պատկանիր, այլ հաւաքականութիւն մը կը պատկանի Եկեղեցւոյ, կամ՝ չի պատկանիր:

Այն՝ որուն ընդհանրացած անունը ներկայիս «Հայ եկեղեցի» է, ունէր «Հայաստանեայց եկեղեցի» եւ «Հայոց եկեղեցի» անունները:

Հնագոյնը՝ «Հայաստանեայց եկեղեցի»ն շատ աւելին կը նշանակէ քան «Հայոց եկեղեցի»ն եւ «Հայ եկեղեցի»ն: Պատմական Հայաստանը կ’ընդգրկէ իր մէջ: Հայաստանցիներուն եկեղեցին է ան, այսինքն անոնց՝ որոնք կ’ապրէին Մեծ Հայքի եւ Փոքր Հայքի մէջ: Ուրեմն՝ անիկա եկեղեցին էր աշխարհագրական տարածքի մը ժողովուրդներու, որոնց մէջ հայերը մեծամասնութիւն կը կազմէին: Մինչեւ Ազգային Սահմանադրութեան հռչակումը (1863), եւ անոր իսկ մէջ «Հայաստանեայց եկեղեցի» անունը կը կարդանք: Եթէ չեմ սխալիր, ատիկա պահպանուեցաւ մինչեւ Համիտեան արգելքը՝ «Հայաստան» անունի գործածութեան: Արգելքին հետ պիտի ընդհանրանար «Հայոց եկեղեցի»ն, ապա անոր հետ, եւ փոխնիփոխ գործածուէր «Հայ եկեղեցի»ն:

Բոլորովին պիտի չվերնար «Հայաստանեայց եկեղեցի»ն, եւ մերթ ընդ մերթ պիտի երեւար ու կ’երեւնայ: Մինչ «Հայոց եկեղեցի»ն կը թելադրէ եկեղեցւոյ պատկանիլը հայերու(ն), իսկ «Հայ եկեղեցի»ն կը թելադրէ եկեղեցւոյ ինքնութիւնը որպէս հայկական: Մինչ «Հայաստանեայց եկեղեցի»ն «ազգային գոյն» չէր թելադրեր այնքան, «Հայոց եկեղեցի»ն կը թելադրէ, իսկ «Հայ եկեղեցի»ն՝ բացայայտօրէն: Ըստ Բաբգէն Կթղ. Կիւլէսէրեանի, մինչեւ 5-րդ դար «քրիստոնեայ ազգեր եւ ժողովուրդներ ազգային գոյն չէին տուած իրենց եկեղեցիներուն»: «Ազգային գոյն»ը հետզհետէ պիտի շեշտուէր, քանի որ, ըստ իրեն, քաղաքական իշխանութիւններ «իրենց բոլոր ուժով» պիտի նետուէին եկեղեցական եւ կրօնական գործերու մէջ, խախտելով «քրիստոնէական սիրոյ եւ հաւատարմութեան սկզբունքը»: «Քրիստոսի ՄԻ եւ ԸՆԴՀԱՆՐԱԿԱՆ Եկեղեցին, պահելով հանդերձ հաւատքի միութիւնը եւ ընդհանրականութիւնը, վարչականօրէն բաժին բաժին եղաւ, եւ իւրաքանչիւր ազգ եւ ժողովուրդ իր ազգային կնիքը դրաւ իր եկեղեցւոյն վրայ» («Հայ Եկեղեցի», Անթիլիաս, 1939): Մեր, ինչպէս այլոց պարագային, կարելի է աւելցնել, «ազգային գոյն»ին աճող շեշտադրումին հիմնական պատճառ մը՝ իւրաքանչիւրին վիճակուած գոյապայքարը եղաւ: Այս սակաւ շեղումը՝ ըսելու համար, թէ «Հայաստանեայց Եկեղեցի» անունին գործածութեան երկար դարերուն՝ «ազգային գոյն»ը կար, բայց կրօնական լեզուին մէջ ունէր այն յատկանիշները՝ որոնք Հին Կտակարանեան «ազգային գոյն»ն էր:

Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութիւնը վերջերս տնօրինեց «Հայ եկեղեցի» անուանումը միայն գործածել:

Կրօնականը եւ Ազգային չկան ի հակադրութեան, կը մտածէր Գարեգին Կթղ. Սարգիսեան: Ոչ թէ միայն իրարու հակադիր չեն անոնք, այլեւ էաբանական (Ontological) յարաբերութեան մէջ են («Church and Nation», գլուխ մը «Challenge to Renewal» գիրքէն, Նիւ Եորք, 1996): Կրօնականին բնազանցականութիւնը հասկնալի է, կը խորհիմ, սակայն ազգայինին բնազանցականութիւնը՝ նուազագոյնը կասկածելի: Գրած է, թէ ազգ եւ եկեղեցի «մարդկային գոյութեան կ’առնչուին անմիջականօրէն, ո՛չ թէ անհատի մը անջատ գոյութեան, այլ իր յարաբերութեան այլոց հետ: Մարդ էակը մինակ չէ. թէ՛ եկեղեցւոյ եւ թէ ազգին մէջ իր ընկերակիցներուն հետ կը բաժնեկցի հասարակաց կեանք մը: Հետեւաբար, եկեղեցւոյ եւ ազգին միջեւ (ուր որ ալ գտնուին անոնք՝ Արեւմուտքի թէ Արեւելքի մէջ, Հիւսիսի թէ Հարաւի մէջ, առաջին, հինգերորդ, տասնվեցերորդ թէ քսաներորդ դարերուն) հաստատօրէն կայ էաբանական յարաբերութիւն մը: Այն յարաբերութեան արտայայտութեան եկած եղանակը կրնայ տարբերիլ՝ ըստ մարդկային կեանքի եղափոխական եւ զարգացողական փոփոխութիւններուն, որոնց արմատները մարդկային բնութեան իսկ մէջն են: Որոշ ժամանակներու եւ որոշ վայրերու մէջ, եկեղեցին կրնայ գերակշռութիւն ձեռք ձգել ազգին վրայ. այլ ժամանակներու եւ վայրերու մէջ՝ պարագան հակառակը կրնայ ըլլալ: Պատմական որոշ կացութիւններուն մէջ ալ՝ յարաբերութիւնը կրնայ շատ թոյլ ըլլալ: Բայց բոլոր ժամանակներուն եւ վայրերուն մէջ՝ գոյութիւն կ’ունենայ, եւ կ’ազդէ մարդկային պատմութեան ամբողջ ընթացքին» (նոյն):

Եթէ Եկեղեցւոյ եւ ազգի էաբանական յարաբերութեան (կամ՝ փոխ-յարաբերութեան) տարրը զեղչենք, ապա իրականութիւն է՝ թէ որոշ ժամանակներու եւ որոշ վայրերու մէջ եկեղեցին կրնայ գերակշռութիւն ձեռք ձգել ազգին վրայ. այլ ժամանակներու եւ վայրերու մէջ՝ պարագան հակառակը կրնայ ըլլալ: Պատմական որոշ կացութիւններուն մէջ ալ՝ յարաբերութիւնը կրնայ շատ թոյլ ըլլալ:

Այսօր այն փոխ-յարաբերութիւնը ինչպիսի՞ն է:

«Տէր, Կեցո դու զհայս»ի հոգեբանութենէն ասդին, անցնելով՝ Ազգային Սահմանադրութենէն, եւ մանաւանդ աղէտներուն Աղէտէն՝ Մեծ Եղեռնէն, հասնելով «Հայաշարժ տարի», Հայաստանի Վերանկախացում, Արցախի Հանրապետութեան հռչակում եւ… անփառունակ վախճան, ականատեսն ենք ազգայինի գերակշռումին:
 
Գ.- ԹԵՄԱԿԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ

Սովորաբար թեմական խնդիրները կապուած են Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութեան «ոտնձգութիւններ»ուն, եւ որոնց սկիզբ կը նշուի Զարեհ Կթղ. Փայասլեանի ժամանակը: Սովորութիւնը կ’անտեսէ շատ մը իրականութիւններ՝ որոնք այն խնդիրներուն արմատներն են: Իսկ այն արմատներէն առաջ, պատկերը մխիթարական չէր: Միացեալ Նահանգներու փոքրաթիւ քանի մը համայնքներու Էջմիածնի հովանաւորութեան ներքեւ անցնելէն յետոյ, այսինքն՝ յետ Խրիմեան Հայրիկի Կոնդակին, պառակտուածութեան խառնարան մըն էր տիրողը: Այն ատեն «ոտնձգութիւններ»ը չկային, բայց ոմանց ոտքերը այլոց ոտքերուն մէջ անցած էին: Պիտի չնկարագրեմ աւելի: Հետաքրքուողները կրնան գիտնալ՝ կարդալով այն օրերուն պատմագրութիւնը: Պիտի հասնէր Ղեւոնդ Արք. Դուրեանի առաջնորդութեան շրջանը: Արդէն աշխարհա-քաղաքական հակասութիւնները դաժանցած էին: Դուրեան Արքեպիսկոպոսի սպանութիւնը անարդարանալի է: Պէտք է ըսել, թէ ոճիրը հայութեան պառակտումները կը վերածէր երկփեղկուածութեան. կը յառաջանար երկու խիստ թշնամական հակադիր կողմ: Մէկ կողմը Հայ եկեղեցիէն դուրս կը մղէր միւս կողմը: Իսկ դուրս մղուածը՝ կարգալոյծ եկեղեցականներով կը փորձէր եկեղեցազուրկ չդառնալ: Հաշտարար ճիգերը ապարդիւն պիտի ըլլային: Պիտի գար Համաշխարհային Բ. Պատերազմը: Պիտի հետեւէր երկբեւեռ աշխարհի խիստ մրցակցութիւնը: Եւ ի վերջոյ, Հայ եկեղեցիէն դուրս մղուածը պիտի առնէր քաղաքական որոշումը՝ դիմելու Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութեան՝ անոր հովանաւորութեամբ կազմակերպուելու:

Հակառակ առնուած քայլին վրայ բոլոր ժխտական մեկնաբանութիւններուն, թող ներուի ըսել, որ երեւոյթը բոլորովին ժխտական չէր, դրական եզր մըն ալ ունէր: Այս հաստատումը կը բացատրեմ հետեւեալ օրինակով: Գրական վերլուծում մը եզրակացութեան հասնելու համար կամ ապակառուցելու համար կը քակտէ գրութեան մը տարրերը, որպէսզի ի վերջոյ հասնի կամ արարէ միտք մը: Նոյնպէս եղելութիւններ եւ դէպքեր կը քակտեն իրականութիւն մը՝ եւ կու տան կարելիութիւնը հասնելու եզրայանգումի մը կամ արարելու նոր կացութիւն մը: Մեր երկփեղկուածութիւնը պատճառ պիտի ըլլար, որ իրերամերժ կողմերը իրենք զիրենք կառուցելով զբաղին: Մինչեւ չկարենաս ինքզինքդ կառուցել՝ պիտի չկարենաս ուրիշին հետ համակառուցել սորվիլ: Երկփեղկուածութիւնը իր ճամբան երկար ըրաւ, միաժամանակ՝ ինքնակառուցումը: Հիմա որ անցած ենք մեր ազգին կապուած պատմական մեծ դէպքերու բովէն՝ արդեօք այնքան մը հասունցա՞ծ ենք, որ փոխ-յարաբերութիւններու եւ համագործակցութեան փուլ մտնենք, նոր փուլ: Նոր փուլի մասին տարբեր տեսակէտներ եւ առաջարկներ կան. մեկուսի խօսուած կամ բացայայտօրէն գրի առնուած (առ ի գիտութիւն՝ բացայայտօրէն գրի առնուածներէն մէկը Մեսրոպ Արք. Աշճեանի գիրքն է. «The Armenian Church in America, Նիւ Եորք, 1995): Չեմ խորհիր, որ քաղաքական մրցակցութիւնները աւելի խորունկ են քան Քրիստոսի Խորհրդական Մարմինին անդամ մը ըլլալու հաւատքը: «Սահման քաջաց զէն իւրեանց», ըսուած է: Կարելի է անոր վրայ բանաձեւելով՝ ըսել. «Սահման հաւատացելոց՝ սէր իւրեանց»: Եւ սէրն է միայն՝ որ հինին մէջ չի մնար, այլ կը համագորածկցի եւ նորը կ’արարէ, որովհետեւ կ’իմանայ Քրիստոսի Խորհրդական Մարմինին անդամ մը ըլլալու իսկական իմաստն ու նշանակութիւնը եւ կոչումը, եւ հետզհետէ աւելի նեղցող, անձուկ դարձող սեփական սահմանին մէջ յաղթողականութենէ կը հրաժարի: Իրողութիւն է, որ յաղթողականութիւնը կ’աւարտի աղէտով:

Դ.- ԲԱՐԵԿԱՐԳՈՒԹԻՒՆ ԿԱՄ ՎԵՐԱՆՈՐՈԳՈՒԹԻՒՆ

Աւելի քան դար մըն է, որ Հայ եկեղեցւոյ բարեկարգութեան մասին կը խօսուի: Հետաքրքրուողներուն համար կը յղեմ Խաչիկ Րաֆֆի Ղազարեանի «Բարենորոգչական Նախաձեռնութիւնները Հայ Առաքելական Եկեղեցում 19-րդ Դարի Վերջին Քառորդին Եւ 20-րդ Դարի Առաջին Կէսին», Էջմիածին, 1999: Եւ իբր խոնարհ ձայնակցութիւն՝ այստեղ միայն կը մէջբերեմ Կարապետ Եպս. Տէր Մկրտչեանի խօսքը, որ թէեւ խօսուած եւ հրատարակուած է 1907-ին, սակայն այժմէական կը հնչէ: Ահաւասիկ խօսքը. «…եթէ մեր եկեղեցւոյ արտաքին կազմակերպութեան մէջ շատ բան համապատասխան չէ նորա գաղափարական նշանաբաններին, կամ մեր ժամանակի պահանջներին, ի՞նչն է արգելում այդ նշանաբանների ու պահանջների համաձայն բարենորոգումներ անելու: Բաւական է, որ բարենորոգութեան կարիքը եկեղեցի-ազգի ընդհանրութեան մէջ զգացուի եւ գիտակցօրէն յառաջ տարուի՝ եղած արգելքներն էլ հեշտութեամբ կը վերանան: Ազգային եկեղեցւոյ մեծ առաւելութիւնը հենց այն է, որ էական խնդիրներում արտաքին միջամտութիւններից ազատ լինելով՝ ժամանակի եւ ազգային կեանքի զարգացման հետ զուգընթաց գնալ, անդադար բարեփոխութիւններ ընդունել կարող է, առանց իւր իսկական պատկերը կորցնելու: Ուրեմն, եթէ մեր ժամանակը մի մեծ պահանջ դնում է Հայոց եկեղեցու դիմաց, վերանորոգութեան ու վերակենդանութեան պահանջ է այդ միայն – թօթափել եւ դուրս վտարել իւր կազմից օտարոտին, հնացածը, եկամուտը, պատահականը, այն ամէնը՝ ինչ որ չի հաշտւում եկեղեցւոյ հիմնական սկզբունքների հետ, ինչոր օտար ազդեցութիւնների եւ մեր կեանքին անյարիր պայմանների ծնունդ է, ինչ որ ժամանակակիցների համար կորցրել է իւր կարեւորութիւնը եւ միայն իբրեւ աւելորդ բեռ ծանրանում է պաշտամունքի եւ վարչական կարգերի վերայ:

Թող վերանորոգուի եւ բարեկարգուի նա այսպէս՝ բուն քրիստոնէական ոգին կենդանի եւ ներգործական պահելով իւր շարժումների մէջ, հաւատարիմ մնալով ազգային աւանդութիւններին, արժանի յարգը տալով ժամանակին ու շրջապատող պայմաններին, եւ նա կը մնայ հայութեան համար նոյն լուսոյ խորանը, հայրենի սրբութիւնների պահապանը եւ դէպի յաւիտենական ճշմարտութիւն ու կեանք առաջնորդողը», Ազգային Եկեղեցի, Բագու, 1907:

Ե.- ԻՆՔՆԱՔՆՆՈՒԹԻՒՆ ԵՒ ՎԵՐԱԿԱԶՄԱԿԵՐՊՈՒՄ

Արամ Կաթողիկոս Սփիւռքին համար գրեց երկու հռչակագիր, որոնք կարդացուեցան թէ՛ Կաթողիկոսութեան Մայր Տաճարին մէջ, եւ թէ՝ թեմերու եկեղեցիներուն: Առաջինը՝ 2022-ին, երկրորդը՝ 2023-ին:

Ինչո՞ւ գրուեցան անոնք:

Ըստ իս՝ որովհետեւ Հայաստանակեդրոնութիւնը սկսած է մոռցնել տալ Սփիւռքը՝ որ «մաշումի ենթակայ» է: Կաթողիկոսը գրած է. «Սփիւռքը զգոյշ պէտք է ըլլայ թէ՛ Հայաստանակեդրոն եւ թէ Սփիւռքակեդրոն մտածողութեան մէջ ինքզինք բանտարկելէ. իր կիզակէտը պէտք է դառնայ հայակեդրոն մտածողութեան զարգացումը, որ կրնայ տարբեր հայեցակէտերու երկխօսութեան լայն տարածք բանալ»:

Սփիւռքի այժմեան վիճակը «անորոշութիւններով ու տագնապներով լեցուն» է: Ստիպողական է, որ անոր ղեկավար մարմիններն ու մտաւորականները «իրապաշտ ոգիով ու պատասխանատու մօտեցումով» տագնապին, մտածեն, քննեն, խորհրդակցին անոր «ներկան վերակազմակերպելու եւ ապագան հունաւորող ճամբաներ ու միջոցներ որոնելու» (Ա. Հռչակագիր):

Իրողութիւն է, թէ սփիւռքեան կառոյցները, որոնք «ճշդորոշիչ դեր կատարեցին Սփիւռքի կազմակերպման», ինչպէս նաեւ անոր «հոգեւոր, մշակութային ու ազգային արժէքներու կենսագործման գծով», այսօր «իրենց հմայքն ու ազդեցութիւնը կորսնցնելու եւ ժամանակավրէպ դառնալու վտանգին դիմաց կը գտնուին»: Կառոյցները «ինքնակեդրոն մօտեցումներ»ը, «աւանդական գործելաոճեր»ը եւ «ոչ-այժմէական օրակարգեր»ը այլեւս անբաւարար են նոր սերունդներուն համար, որովհետեւ չեն գոհացներ անոնց պահանջքները:

Պիտի չանդրադառնամ զոյգ հռչակագրի բոլոր կէտերուն, բայց միայն Բ. հռչակագրէն պիտի քաղեմ «Սփիւռքին նոր կենսունակութիւն ներարկել»ու համար Կաթողիկոսին պատգամած «ուղեգիծ»ը, որ է.

1, Վերարժեւորման ենթարկել Սփիւռքի մէջ ապրող հայու ինքնաճանաչումը՝ համաշխարհայնացած մշակոյթի լոյսին տակ:

2, Հայ կեանքէն ներս առանցքային դերակատարութիւն ունեցող եկեղեցւոյ բարեկարգումը նկատել առաջնային՝ զայն պատշաճեցնելով ներկայ ժամանակներու ու որոշ չափով միջավայրի իւրայատկութիւններուն ու պայմաններուն:

3, Մեր համայնքներէն ներս գործող կազմակերպութիւններու ինքնաքննութիւնը եւ գործունէութեան վերարժեւորումը կատարել նոր հրամայականներու լոյսին տակ:

4, Մեր կառոյցներէն եւ ընդհանրապէս հայ կեանքէն հետզհետէ հեռացող երիտասարդութեան հայ կեանքին մէջ ներգրաւումը ապահովել երկխօսութեան ճամբով:

5, Հայ կեանքի բոլոր բնագաւառներէն ներս ու բոլոր մակարդակներու վրայ կնոջ աւելի լայն ու գործօն դերակատարութիւնը երաշխաւորել:

6, Համայնքի կեանքի զանազան մարզերէ ներս մասնագէտներուն ներդրումը դարձնել աւելի աշխոյժ ու հետեւողական:

Արդարեւ, այս բոլորը «հսկայ ու անյետաձգելի» գործեր են:

Ո՞վ կամ որո՞նք ձեռնամուխ պիտի ըլլան «հսկայ ու անյետաձգելի» գործերուն:

Բաբգէն Կաթողիկոս պիտի ըսէր. «զայն ընելու պատմական եւ օրինական միջոցն է Ազգային-Եկեղեցական ժողով մը, որուն կ’անդամակցին ժողովրդեան մէջէն անոնք, ըլլան եկեղեցական, ըլլան աշխարհական, որ հմուտ են բարեկարգութեան նիւթերուն, տոգորուած են ազգային մաքուր զգացումներով, երկիւղածութեամբ կը սիրեն իրենց Մայրենի եկեղեցին, նախանձախնդիր են անոր պայծառութեան, եւ օժտուած են քրիստոնէական սուրբ սիրով, որուն շորհիւ կարող են աշխատիլ արդիւնաւոր գործ մը յառաջ բերելու համար եւ սիրաշահելու սիրտերը՝ աշխատութեան եւ գործակցութեան ընթացքին» (Բարեկարգութիւն Հայաստանեայց Եկեղեցւոյ, Անթիլիաս, 1940):

Զ.- ԻՆՉՊԷ՞Ս ԵԿԵՂԵՑԻ ԸԼԼԱԼ ՍՓԻՒՌՔԵԱՆ ԿԱՑՈՒԹԵԱՆ ՄԷՋ (Հայեացք մը դուրսէն)

Խ. Թէօլէօլեան գրած է. «Մեր ապագան սփիւռքեան ապագայ եւ ճակատագիր է», եւ թէ՝ «մեզի պէտք եղածը ”օտարը սորվիլ է”, այսինքն՝ հասկնալ շրջապատը, անոր ներկան եւ հաւանական ապագան, որովհետեւ գործնականօրէն՝ իւրաքանչիւր սփիւռքեան հաւաքականութեան ապագան կախեալ է իրմէ մեծ ու հզօր օտար հաւաքականութեան ճակատագրէն. եւ յետոյ՝ որովհետեւ սփիւռքի հայը միայն հայ չէ, հայ-օտար է, երկուութիւնը անոր կեանքին գոյապայմանն է»: Արդ, «օտարը սորվիլ» մըն է ստորեւ մատուցուածը:

Այստեղ կը փափաքիմ անդրադառնալ յօդուածի մը, որուն հեղինակն է Կաթոլիկ վանական՝ Թամըս Մըրթըն: Յօդուածին անունն է «The Christian in the Diaspora» («Քրիստոնեան Սփիւռքի Մէջ»):

Ան իր յօդուածը սկսած է ըսելով. «Գաղտնիք չէ, որ Եկեղեցին ինքզինք կը գտնէ տագնապի մատնուած, եւ այսպիսի իրողութեան մը գիտակցութիւնը «յոռետեսութիւն» է միայն բոլոր անոնց համար՝ որոնք կը մտածեն, թէ ամէն փոփոխութիւն՝ անպայման ողբերգութիւն մըն է», եւ առաջին պարբերութիւնը աւարտած, ըսելով. «Ինքնին քրիստոնէական յոյսը անիմաստ պիտի ըլլար՝ եթէ դիմագրաւելի վտանգներ չըլլային, եւ եթէ ապագան վերջնականապէս երաշխաւորուած ըլլար իբր անփոփոխ ներկայ մը»: Ըստ իրեն, քրիստոնէական յոյսը վստահութիւն մը չէ «բնազանցական անշարժութեան» մը, այլ վստահութիւն է «հաւատարիմ սիրոյ ուժականութեան»: Այսինքն՝ անիկա կը վստահի սիրոյն, որ, ինչպէս այլ տեղ մը ըսած է՝ մեր կեանքերուն մէջ Քրիստոսի լիապէս յայտնուիլն է վասն այլոց, սեփական համայնքէն մինչեւ համայն մարդկութիւն: Խորհած է, թէ իրաւ յոյսը վստահութեան շարժառիթներ կը գտնէ տագնապին մէջ իսկ: Եկեղեցւոյ փորձառութիւնն կ’ըսէ, թէ պատմութեան տագնապներէն ճշմարտութիւնը զինք դուրս բերած է ազատութեան: Իրականութիւնները չտեսնելը՝ քրիստոնէական ճշմարտութենէն չի ներշնչուիր:

Մըրթըն անդրադարձ մը կատարած է իր դաւանութեան աստուածաբաններէն Գարլ Ռահնէրի վրայ: Ռահնէր, ինչպէս իրեն համերկրացի Կաթոլիկ եւ Բողոքական աստուածաբաններ, համոզուած է, թէ 20-րդ դարու Եկեղեցին պէտք է դիմագրաւէ Եկեղեցւոյ «սփիւռքեան կացութիւն»ը: Կացութիւնը անշրջելի է, եւ չկայ այլընտրանք քան ընդունիլ զայն: Ընդունիլը՝ պարտութիւն մը չէ կամ կրաւորական ճակատագրապաշտութիւն մը: Անիկա շատ կարեւոր նշանակութիւն մը ունի մեր փրկութեան համար: Ռահնէր կը մերժէր յաղթողական տիպի անիրատեսական լաւատեսութիւնը, որ կը կարծէ, թէ քիչ մը աւելի նախանձախնդրութեամբ, քիչ մը աւելի եռանդով, քիչ մը աւելի զանգուածային նախաձեռնութիւններով, աւելի հնարամիտ գործածութեամբ հաղորդակցութեան միջոցներու, Եկեղեցին պիտի կարենայ տէր կանգնիլ ամէն ինչի եւ Մարդու Քաղաքը վերջնականապէս վերածէ Աստուծոյ Քաղաքի: Ան համոզուած էր, թէ «սփիւռքեան կացութիւն»ը կղերական գործունէութիւնը հետզհետէ աւելի դժուար պիտի դարձնէ: Անիկա պիտի խափանուի եւ չէզոքացուի աշխարհիկ ուժերու քմայքներէն: Այնուհանդերձ, Եկեղեցւոյ գործը պիտի յառաջ տարուի աննախընթաց նուիրումով եւ պտղաբերութեամբ, գլխաւորաբար հերոսական եւ լուսաւորեալ ներդրումովը աշխարհականութեան: Այլ խօսքով՝ Եկեղեցւոյ առաքելութիւնը ամբողջապէս պիտի շարունակուի բարիկամեցողութեամբը եւ եռանդովը իր պարզ հաւատաւորներուն: Այն առաքելութիւնը պիտի ըլլայ որակական եւ ոչ՝ քանակական. լայնախոհութիւնը, ազատութիւնը եւ կատարեալ անկեղծութիւնը անոր զօրութեան աղբիւրը պիտի ըլլան: Սփիւռքի առաքեալը այլակրօնին տալիք պիտի ունենայ շատ աւելին քան լոկ հրաւէր մը մտնելու հնացած սովորոյթներու, մաշած ծէսերու, եւ գրաքննեալ աստուածաբանական կարծրամտութեան կեթոյէ մը ներս: Այն առաքելութեան միակ կարելիութիւնը տեսած է ան՝ վախճանաբանական յոյսին մէջ: Այն յոյսը Քրիստոսի վախճանաբանական յաղթանակին հաւատքն է:

Ռահնէրի «Հովուական Աստուածաբանութեան Փորձագրութիւններ»էն քաղուած այս միտքերը եւ ընդհանրապէս երկը՝ Մըրթըն տեսած է որպէս արմատական ճիգ ստանձնելու «Եկեղեցւոյ նոր ասպարէզներ»ը: Որոշ տեսանկիւնէ՝ ան յոռետես մըն է, քանի որ որեւէ յոյս չի տեսներ պահպանելուն մէջ Եկեղեցւոյ միջնադարեան գոյավիճակը, եւ՝ անոր համար արդի ընկերութեան մէջ վերաշահելու իշխանութեան եւ նախապատուութեան դիրք մը: Ասիկա քրիստոնէական առումով վաւերական յոյս մը չէ: Պէտք է լքուի՝ յօգուտ «ճշմարիտ» յոյսին, յոյսին՝ որ կը հիմնուի Քրիստոսի վախճանաբանական հաւատքին վրայ:

Արդ, կ’ըսէ՝ թէ Եկեղեցւոյ «սփիւռքեան կացութիւն»ը հարկ է ընդունիլ: Ըստ իրեն, սփիւռքեան կացութիւնը լոկ չարիք մը չէ, հետեւանք քրիստոնեաներու անհաւատարմութիւններուն եւ նոր-հեթանոսներու եւ նիւթապաշտներու անաստուածութեան: Լոկ չէ երեւակայածին իրականութիւն մը, ըստ որուն աստուածային կամքը մեզ կ’ուզէ փորձութեան մէջ ձգել: Չէ գործառնութեանց վիճակ մը՝ որ կը յուսանք շրջել ջերմեռանդագոյն, մաքրամաքուր եւ նախանձախնդիր առաքելութեամբ մը: Անիկա անշրջելի է: Պէտք է ընդունիլ սփիւռքեան կացութիւնը որպէս գոյ իրականութիւն, եւ իրականութիւն մը՝ որ պիտի շարունակէ ըլլալ: Անիկա մարտահրաւէր մըն է եւ յոյսի ներյայտ խոստում մը կու տայ, այլեւ՝ քրիստոնէական հաւատքի յաղթանակին: Ան չ’երեւակայեր քրիստոնէական յեղափոխութիւն մը, որ գիշերուայ մը ընթացքին աշխարհը պիտի վերածէ Աստուծոյ Քաղաքի: Մեր դարուն սփիւռքեան նկարագիրը պիտի աճի: Միջին դարերու եւ անոր հետեւած (կարելի է նաեւ ըսել՝ հետեւող) քրիստոնէութիւնը հետզհետէ աւելի արագ պիտի անհետի:
Մըրթընի մեկնաբանութեամբ՝ Ռահնէրի ըսել ուզածը ոչ թէ աշխարհի մէջ քրիստոնէական գործունէութեան պտղաբերման անյուսալիութիւնն է, այլ թէ՝ այն գործունէութիւնը բացարձակապէս էական է, որովհետեւ անով կը յայտնուի շնորհներուն ներգործութիւնը երկրի վրայ, աշխարհի կեանքին մէջ: Այն գործունէութեամբ՝ քրիստոնէական արի վկայութիւնը մարդկութիւնը կ’առաջնորդէ փրկութեան:

Ռահնէր կղերական գործունէութեան խափանուիլը եւ արգելքներու հանդիպիլը չի տեսներ իբր պարտութիւն: Իրեն համար կարեւորը՝ քրիստոնէական հարազատ կեցուածք ունենալն է: Ասիկա կը պահանջէ վստահութիւն Քրիստոսի խոստումներուն: Եկեղեցին համբերութեամբ պիտի դիմէ դէպի Աստուածային Դատաստան, երբ աշխարհի պատմութիւնը պիտի հասնի «ամբողջապէս անկանխատեսելի եւ յանկարծական վախճան»ին: Սփիւռքեան կացութեան մէջ, կղերականները պիտի չունենան ընկերային որեւէ նախապատիւ դիրք, եւ Եկեղեցին պիտի շարունակուի հերոսութեամբը եւ նուիրումովը իրենց հաւատքը լուրջի առնողներու: Անոնք լայնախոհութեամբ, գիտութեամբ եւ համակրութեամբ ոչ-քրիստոնեաներու պիտի տանին Աւետարանին պատգամը, որպէսզի ատիկա հասկնալի եւ ընդունելի ըլլայ: Սակայն՝ ո՛չ թէ զանոնք հրաւիրելու կեթոյէ մը ներս, ուր մթնոլորտը «կեանք»ի իրականութիւններուն խստօրէն կը հակադրուի, այլ ճշմարտութեան բաժնեկցումի:

Մըրթընի սոյն յօդուածը ունի նաեւ երկու այլ բաժիններ («Վանականը Սփիւռքին Մէջ», «Վանական Միտքը Ռուսական Սփիւռքին Մէջ»), որոնց պիտի չանդրադառնամ այստեղ՝ չծաւալելու համար:

Է.- ԴՈՒՐՍԷՆ ՀԱՅԵԱՑՔԻՆ ԱՌԻԹՈՎ

Ռահնէրեան հայեացքը եւ Մըրթընի համակրանքը ատոր՝ փորձառութեան մը տեսութիւններ են: Երկուքը եւ այլք (ներառեալ Բողոքական աստուածաբաններ) վկաներ են արեւմտեան քրիստոնէութեան ներկայ վիճակին: Արդ, մենք (նկատի ունիմ անոնք՝ որ տակաւին կը հաւատան եկեղեցւոյ առաքելութեան) ցիր ու ցան կենցաղավարողներս արեմտեան կողմն աշխարհի, կը հրաւիրուինք ո՛չ թէ անտեսելու անոնց ըսածները, այլ ականջ տալու տագնապին, եւ ճանչնալու իրականութիւնը ուր կը գտնուինք, որպէսզի կարենանք եկեղեցի ըլլալ:

Եկեղեցի ըլլալը՝ միջնադարը կամ միջնադար մը տեւականացնել չէ, բայց, վստահաբար, հաւատարմութիւն է այն իրականութեան՝ որ Քրիստոսի Խորհրդական Մարմինն է, այսինքն՝ առաքելութիւնը վասն Երկնքի արքայութեան մեր մէջ լինելուն եւ գալստեան:

Այն առաքելութիւնը կարելի կ’ըլլայ ներքին եւ արտաքին մշտաշարժ բարեկարգութեամբ, որովհետեւ բարեկարգութիւններ որոնք պտղաբեր կ’ըլլան Ս. Հոգիին գործն են, անոր՝ որ «մշտաշարժ» է:

Պէտք է հրաժարիլ միտքէն՝ թէ Մարդու Քաղաքը պիտի նուաճենք, էականը քանակական ծաւալումը չէ, այլ որակական գործունէութիւնը: Որակական գործունէութիւնը ուսուցիչն է եւ դաստիարակը ճշմարտութեան, եւ կը բարձրանայ ու կը բարձրացնէ ամէն ոք որ ճշմարտութեան պապակը ունի, թէ՛ հայ քրիստոնեան, թէ՛ քրիստոնեան, թէ՛ այլակրօնը, եւ թէ՝ անկրօնը:

Ը.- ՎԵՐՋԻՆ ԽՕՍՔ

Այս յօդուածը կ’աւարտեմ վերստին յիշելով Բաբգէն Կաթողիկոսը, որ հիմերը դնողն է Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութեան վերականգնումին: Համաձայն իրեն՝ եթէ հայութեան մէջ Հայ եկեղեցւոյ առաքելութեան հաւատք չկայ, ապա՝ ի զուր են բոլոր ճիգերը: Եւ հարց կու տամ, որ հաւատքի բացակայութեան, ետ մղման կամ տարտամութեան մեր ժամանակներուն մէջ, շնորհը պիտի ունենա՞նք, աւելի ճիշդ՝ ընկալունա՞կ պիտի ըլլանք շնորհին, որ մեր մէջէն «նմանեալ Մովսէսի» ծառաներ կը հանէ եւ գործի կը լծէ, «տնօրինաբար» զարդարելու ո՛չ թէ միայն «զիմաստս անեղին», այլեւ հաստատելու առաքելութեան եկեղեցին:

——————–
*) Յօդուածին կրճատեալ տարբերակը լոյս տեսաւ «Հայրենիք» պարբերականի 100-ամեակին նուիրուած բացառիկին (Յունիս 2024) մէջ։