Ըստ Արբանեակային Պատկերներու՝ Պաքու Արցախի Մէջ Համակեդրոնացման Ճամբար Կառուցած Է

Լրագրողներ եւ հետազօտողներ Սիմոն Մաղաքեան, Արտեոմ Տօնոյեան, Սիրանոյշ Սարգսեան եւ Լորի Պէրպէրեան New Lines Magazine-ին մէջ ներկայացուցած են հետաքննութիւն մը, որ կը բացայայտէ, թէ Ատրպէյճանի իշխանութիւնները Արցախի մէջ համակեդրոնացման ճամբար կառուցած են, ըստ ամենայնի, Արցախի հայերը բանտարկելու համար:

«Նիուզ»ը կրճատումներով հրատարակած է պարբերականին հրապարակումը. ստորեւ՝  «Նիուզ»ի տարբերակը

«Անցեալ տարուայ գարնան վերջին Լեռնային Ղարաբաղի վիճելի տարածքում հայ բնակիչները լսել են շինարարական աշխատանքների աղմուկն ու բարձր ձայները: Գիշերը Խրամորթ գիւղից նրանք կարող էին տեսնել վառ լուսաւորութիւն եւ լսել աղմկոտ ձայներ, որոնք գալիս էին մօտակայ Աղդամի շրջանից` Ադրբեջանի դէ ֆակտօ (իրողապէս ընդունուած) սահմանից այն կողմ: «Մենք չենք կարող վստահ լինել, թէ ինչ էին նրանք կառուցում, բայց ձայնը չէր դադարում», ասում է գինեգործ Արեն Խաչատրեանը, ում խաղողի այգիները գտնւում էին ադրբեջանական մարտական դիրքերից ընդամէնը 500 եարդ հեռաւորութեան վրայ:

«Երբ մեղմ քամիները իրենց տեղը զիջեցին ամառուայ շոգ ամիսներին, հայկական անկլաւում (միջերկիրին մէջ) ապրողների համար բռնութեան ուրուականը մեծացաւ: Ադրբեջանցի զինուորները պարբերաբար կրակ էին բացում Խաչատրեանի եւ նրա հօր` Արկադիի համար խաղող հաւաքող կոմբայնների (ցորենահար սարք) վրայ, այս մասին տղամարդիկ պատմել են New Lines-ին:

«Շուտով սկսեցին լուրեր պտըտուել, որ ադրբեջանցի զինուորները թոյլ չեն տուել մի մարդու հեռանալ Լեռնային Ղարաբաղից` Հայաստանում բուժում ստանալու համար` նրան խոստանալով աւելի մռայլ ապագայ, քան մահանալը:

«2023 թուականի Սեպտեմբերին, ինը ամիս պաշարման տակ ապրելուց յետոյ, որը դադարեցրեց մուտքը հիմնական ապրանքների, այդ թւում` սննդի եւ դեղորայքի, Լեռնային Ղարաբաղը գրաւուեց Ադրբեջանի կողմից արագ ռազմական գործողութեան արդիւնքում: Յարձակումից յետոյ տարածաշրջանի 100,000 բնակիչների ճնշող մեծամասնութիւնը փախել է հարեւան Հայաստան: Բաքուն յայտարարել է, որ իր վերահսկողութեան տակ է վերցրել տարածքը, որն իրաւամբ եղել է Ադրբեջանի կազմում. «Ադրբեջանը վերականգնեց իր ինքնիշխանութիւնը Ղարաբաղում յաջող հակաահաբեկչական միջոցառումների արդիւնքում», ասել է երկրի նախագահ Իլհամ Ալիեւը Սեպտեմբերի 20ին հեռուստաուղերձում, մինչդեռ ՀՀ վարչապետ Նիկոլ Փաշինեանը Ադրբեջանին մեղադրել է «էթնիկ (ցեղային) զտումների» մէջ: Ալիեւը դեռեւս 2020ի Հոկտեմբերին էր իր ուղերձում յայտարարել էր. «Եթէ նրանք իրենց կամքով չլքեն մեր հողերը, մենք նրանց շների պէս կը հեռացնենք», եւ այժմ դա իրականութիւն է. Լեռնային Ղարաբաղում կամ Արցախում, ինչպէս յայտնի է հայերին, աւարտուել է հայերի ներկայութիւնը: Յունուարի 1ին ինքնահռչակ հանրապետութիւնը պաշտօնապէս դադարել է գոյութիւն ունենալ, սա էր հրադադարի պայմանը, որով աւարտուեց Ադրբեջանի ռազմական գործողութիւնը:

«Օգտագործելով պոտենցիալ (հաւանական) բանտի վայրի եւ շրջակայ տարածքների արբանեակային պատկերները, կիրառելով յիշողութեան քաղաքականութեան եւ տարածաշրջանի ժառանգութեան յանցագործութեան պատմութիւնից քաղուած դասեր, եւ կառուցելով ժամանակացոյց, որը տանում է դէպի տարածաշրջանի հայաթափմանը, New Lines-ը միաւորել է Լեռնային Ղարաբաղի կազմալուծման գործում ահաբեկման դերը, որը մշակուել է Ադրբեջանի կողմից սեպտեմբերեան յարձակումից շատ ամիսներ առաջ: Լեռնային Ղարաբաղի բռնի վախճանը ռիսկերի (վտանգներու) սառեցնող դաս է, որը յատկապէս կարեւոր է այսօր:

«ՄԱԿի բարձրագոյն դատարանը վերջերս որոշեց, որ Ադրբեջանը պէտք է թոյլ տայ ԼՂ բնակիչներին վերադառնալ Լեռնային Ղարաբաղ «անվտանգ, անխոչընդոտ եւ արագ եղանակով» եւ «զերծ մնալ ուժի կիրառումից կամ ահաբեկումից»:

«Անցեալ տարուայ Օգոստոսին Կանադայում Հայաստանի նախկին դեսպան եւ արեւմտամէտ կուսակցութեան առաջնորդ Արա Պապեանը «Նոյեան Տապան» առցանց լրատուամիջոցի կողմից կազմակերպուած հայկական թոք-շոուի ժամանակ ասաց, որ Ադրբեջանը կառուցում է «30, 000 տղամարդկանց համակենտրոնացման ճամբար»։ Նոյնը մէկ ամիս անց յայտնել է հայկական «Հրապարակ» թերթը` վկայակոչելով անանուն ռազմական աղբիւրը:

«Խօսելով անանունութեան պայմանով, քանի որ նրանք իրաւասու չէին հրապարակայնօրէն խօսել, Հայաստանի կառավարութեան բարձրաստիճան պաշտօնեան New Lines-ին ասել է, որ Երեւանը սեպտեմբերեան յարձակումից առաջ ունէր նման շինութեան կառուցման գաղտնի տուեալներ` ասելով, որ կառավարութիւնը կարծում է, որ այն նախատեսուած է աւելի քան 10,000 մարդու համար:

«Ազատազրկման վտանգն արդէն մեծ էր. 2023 թուականի ամրանը չորս տղամարդ քաղաքացիական անձինք ձերբակալուեցին Ադրբեջանի կողմից, ինչը տեղի իրաւապաշտպան կազմակերպութիւնները դատապարտեցին որպէս կամայական ձերբակալութիւններ եւ առեւանգումներ: Այս գործերից ամենահրապարակուածը Վագիֆ Խաչատրեանի գործն է, որին Բաքուն մեղադրել է 1990ականներին Հայաստանի եւ Ադրբեջանի միջեւ պատերազմում իր խաղաղ բնակիչներին սպանելու մէջ, մեղադրանքները, որոնք նա դատարանում հերքել է: 68ամեայ տղամարդը մեկնում էր Հայաստան` սրտի անյետաձգելի միջամտութեան համար, ինչպէս նշել են Կարմիր Խաչի միջազգային կոմիտէի անդամները, որոնք ուղեկցել են նրան, երբ ձերբակալուել է Ադրբեջանի իշխանութիւնների կողմից:

«Նոյեմբերի 7ին, դատավարութիւնից յետոյ, որը ներառում էր թարգմանչի, որը երբեմն սխալ էր մեկնաբանում Խաչատրեանի յայտարարութիւնները, ինչպէս ցոյց է տրուած դատարանի դահլիճի տեսանիւթում, որը հրապարակուել էր Ադրբեջանի իշխանութիւնների կողմից: Խաչատրեանը Բաքւում դատապարտուեց 15 տարուայ ազատազրկման: Դա յաջորդեց Օգոստոսի վերջին անկլաւի համալսարանի երեք ուսանողների ձերբակալութեանը, որոնք մեղադրւում էին Ադրբեջանի պետական դրօշը «պղծելու» մէջ: Աւելի ուշ նրանք ազատ են արձակուել:

«Ներկայումս դատավարութեան են սպասում նաեւ ԼՂ կառավարութեան ութ բարձրաստիճան պաշտօնեաներ, այդ թւում` երեք նախկին նախագահներ: Նրանց թւում է նախկին պետնախարար Ռուբէն Վարդանեանը: Հայկական գիւղերում միջազգային միջնակարգ դպրոց հիմնած ռուսաստանաբնակ հայ բարերարն ու գործարարը ձերբակալուել էր Սեպտեմբերին Հայաստան անցնելու փորձի ժամանակ եւ այժմ գտնւում է ադրբեջանական բանտում:

«Ադրբեջանի արտաքին գործերի նախարարութիւնը չի պատասխանել New Lines-ի խնդրանքին` պարզաբանել արբանեակային պատկերներով բացայայտուած շինարարութեան բնոյթը:

«Սեպտեմբերեան յարձակմանը նախորդող ժամանակացոյցի աւելի մանրամասն ուսումնասիրութիւնը ցոյց է տալիս, թէ ինչպէս են Ադրբեջանի միջազգային գործընկերները ճանապարհ հարթել այն բանի համար, ինչ Հայաստանը եւ յայտնի իրաւապաշտպանները, ինչպէս օրինակ Միջազգային քրէական դատարանի նախկին դատախազ Լուիս Մորենօ Օկամպոն, ասում, որ եղել է հայերին ահաբեկելու եւ Լեռնային Ղարաբաղից ընդմիշտ հեռացնելու համաձայնեցուած ջանքեր:

«2022 թուականի Դեկտեմբերին, Ռուսաստանի հետ լայն դաշինք ապահովելուց յետոյ, որը ներառում էր ռազմական համագործակցութիւն, Ադրբեջանը հերթական անգամ փակեց Լաչինի միջանցքը` Լեռնային Ղարաբաղի փրկութեան գիծը եւ դէպի Հայաստան մատակարարման միակ ուղին եւ կապն ընդհանուր աշխարհի հետ: Ադրբեջանն արգելեց բոլոր երթեւեկութիւնը Ռուսաստանի կողմից հսկուող միջանցքով:

«Արցախի Մարդու իրաւունքների նախկին պաշտպան Արտակ Բեգլարեանը, որն այժմ Հայաստանում փախստական է, ասաց, որ առաջին անգամ շշուկներ է լսել Աղդամում հայ տղամարդկանց համար զանգուածային բանտի կառուցման մասին աւելի քան մէկ տարի առաջ: «Հետագայում ես որոշ հաստատում ստացայ հետախուզական ծառայութիւններից, որ Ադրբեջանի իշխանութիւնները նման գաղափար եւ նախագիծ ունէին, բայց ես չկարողացայ ինքնուրոյն ճշդել տեղեկատուութիւնը»: Լեռնային Ղարաբաղի իշխանութիւնները տեղեկութիւնը չեն հրապարակել:

«Առաջինը,- պարզաբանել է Բեգլարեանը,- մենք չկարողացանք համոզուել դրա ամբողջական իրականութեան մէջ, եւ երկրորդ` չցանկացանք նպաստել մեր ժողովրդի դէմ ադրբեջանական հոգեբանական տեռորին (ահաբեկչութեան): Այնուամենայնիւ, դա չխանգարեց լուրերի տարածմանը»:

«Իրական արդարադատութեան համակարգից զուրկ եւ ինստիտուցիոնալ (կառուցային) հակահայկական ատելութիւն սերմանող երկրում զանգուածային բանտարկութեան վախը «էականօրէն ազդել է մարդկանց վարքագծի վրայ սեպտեմբերեան ցեղասպանական ագրեսիայի (յարձակումի) ժամանակ եւ դրանից յետոյ` խորացնելով խուճապը եւ դրդելով լքել իրենց հայրենիքը: Շրջափակման վերջին փուլերում եւ Ադրբեջանի յարձակման վաղ ժամերին բազմաթիւ ներկայ եւ նախկին զինծառայողներ հրաժարուել են իրենց համազգեստից եւ ոչնչացրել փաստաթղթերը` փորձելով վերացնել ցանկացած պոտենցիալ ապացոյց եւ փաստ, որը կարող էր օգտագործուել իրենց դէմ», ասել է Բեգլարեանը:

«Ստեփանակերտում New Lines-ը ականատես եղաւ մի քանի դէպքերի, երբ մարդիկ վառում էին զինուորական փաստաթղթերն ու մեդալները` փողոցներում աղբարկղերի մեծ հրդեհներ ստեղծելով: Երբ նրանք փախան, որոշ ընտանիքներ դէն նետեցին համազգեստով զոհուած զինուորների լուսանկարները` թողնելով, այրելով, ջարդելով կամ թաքցնելով մարտադաշտերում զոհուած տղամարդկանց եւ կանանց իրենց տեսողական յիշողութիւնները: Բնակիչների հետ առնուազն երեք խօսակցութիւնների համաձայն` որոշ համազգեստներ թաղել են իրենց տան բակերում` մեկնելուց առաջ` յոյս ունենալով, որ մի օր կը վերադառնան:

«Օգտագործելով Planet Labs-ի արբանեակային պատկերները` մենք յայտնաբերել ենք հետաքրքրութիւն ներկայացնող մի վայր, որը «համակենտրոնացման ճամբարի» վախերի հաւանական հիմքն է: Հիմնական հնագիտական համալիրից անմիջապէս հարաւ` Շահբուլաք գիւղի մօտ, կայ մի մեծ, վերջերս կառուցուած, բայց անաւարտ կառոյց: Գնահատելու համար, թէ արդեօք համալիրը նախատեսուած բանտ էր, մենք կիրառեցինք տարածական վերլուծութեան մեթոդներ` պարզելու այն բնութագրերը, որոնք սովորաբար կապուած են ուղղիչ հաստատութիւնների հետ աւելի լայն տարածաշրջանում, մասնաւորապէս «միջնադարեան խոշտանգումների» հաստատութիւնները, որոնք վերլուծուել են Թուրքմենստանում Crude Accountability-ի եւ քաղաքական բանտերի կողմից, որոնք հաղորդում է Foreign Policy-ն Թուրքիայում, որոնք երկուսն էլ նոյնականացուել են արբանեակային պատկերներում:

«Կաղապարների ճանաչումը թոյլ տուեց մեզ յայտնաբերել կրկնուող տարրեր, մինչդեռ առանձնայատկութիւնների համընկնումը օգնեց մեզ համեմատել այդ տարրերը բանտային յայտնի կառոյցների հետ:

«Դեդուկտիւ (հետեւական) հիմնաւորումը մեզ հնարաւորութիւն տուեց այս յատկանիշների առկայութիւնից եզրակացնել, որ տուեալ հաստատութիւնը կարող է նախատեսուած բանտ լինել: Աղդամի օբյեկտի (կառոյցի) շինարարութեան ընթացքը, ինչպէս երեւում է 2023 թուականի Մայիսի արբանեակային լուսանկարում, բացայայտում է ցանցանման կառոյցներ, որոնք օգտագործւում են բանտային բնակելի շէնքերում կամ զինուորական ննջասենեակներում: Չնայած բանտի գործառնական առանձնայատկութիւնների բացակայութեանը, ինչպիսիք են պահակային աշտարակները եւ պարագծային պատնէշները, ծրագրի թերի կենտրոնացուած դասաւորութիւնը ամայի լանդշաֆտում (բնանկարին մէջ) եւ զգալի բացերը, որոնք յուշում են ապագայ հանգստի բակերի մասին, յուշում են, որ ապահով հաստատութիւնը հիմք է հանդիսանում բանտի խօսակցութիւնների համար:

«Աղդամի շրջանի զգալի մասը, որտեղ գտնւում է պոտենցիալ բանտը, աւերուել եւ թալանուել է 1990ականներին այն բանից յետոյ, երբ այն անցել է հայկական վերահսկողութեան տակ եւ դէ ֆակտօ դարձել Լեռնային Ղարաբաղի մաս: Այն բռնագրաւուել է Ադրբեջանի կողմից 2020 թուականի պատերազմում. այդ ժամանակ Աղդամը դարձել էր ուրուական քաղաք:

«Եւրոպական տիեզերական գործակալութեան Copernicus Sentinel-2A արբանեակից արբանեակային պատկերների ժամանակային շարքը ցոյց է տուել, որ մօտաւորապէս 500,000 քառակուսի ոտնաչափ տարածքի շինարարութիւնը, հաւանաբար, սկսուել է 2022 թուականի Յուլիսին: Հաստատուել է բարձր տարածական եւ ժամանակային լուծաչափով արբանեակային պատկերները (50 սանտիմետր) մոլորակի SkySat համաստեղութիւնից մեր նախնական բացայայտումները:

«Յայտնաբերուած տեղանքը պարունակում է առանձնայատկութիւններ, որոնք կարող են կապուած լինել զանգուածային բանտարկութեան հաստատութեան հետ` մէկ մուտքի կէտ, բացօթեայ տարածք բանտարկեալների համար եւ միատեսակ ցանցերով շինութիւններ: Այն վայրերում, որտեղ կառավարութեան թափանցիկութիւնը սահմանափակ է, ինչպիսին է Ադրբեջանում աւտորիտար (մենատիրական) ռեժիմը (վարչակարգը), մենք ընդունում ենք այս բացայայտումների հետագայ հաստատման կարեւորութիւնը տարբեր անկախ աղբիւրներով, որտեղ հնարաւոր է:

«Այն, որ Աղդամի օբյեկտը նուազագոյնը պետական շէնք է, հաստատւում է կառավարութեան մէկ այլ կառոյցի` ժամանակաւոր վրանային ճամբարի մօտ լինելով. Սեպտեմբերին աւելի քան 200 չափի վրաններ կարող էին տեղադրուել փակ տարածքում, հաւանաբար որպէս կացարաններ` ադրբեջանցի զինուորականների համար կամ հայերի համար նախատեսուած կալանավայր:

«Արբանեակային պատկերները ցոյց են տալիս, որ համալիրի շինարարութիւնը, որը կարծես թէ սկսուել է 2022 թուականի Յուլիսին, դադարեցուել է 2023 թուականի Օգոստոսի վերջին կամ Սեպտեմբերի սկզբին: Այս ժամանակաշրջանից քիչ առաջ Ալիեւը Euronews հեռուստաընկերութեանը տուած հարցազրոյցում նկարագրել է, որ ձգտում էր վերջ դնել Լեռնային Ղարաբաղին:

«ԱՄՆ պետդեպարտամենտի (արտաքին գործոց նախարարութեան) 2023 թուականի Մայիսի յայտարարութիւնը, որ նա ողջունում է Ադրբեջանի «համաներման դիտարկումը», վկայում է Վաշինգտոնի կողմից բանտարկութեան ծրագրի մասին կոնկրետ (ճշգրիտ) իմացութեան մասին: Պետքարտուղարութեան խօսնակը, New Lines-ին ելեկտրոնային փոստով ուղարկուած մեկնաբանութիւններում, հրաժարուել է մեկնաբանել հնարաւոր բանտային համալիրի մասին տեղեկութիւնները, փոխարէնը կրկնելով, որ Ադրբեջանը պէտք է «պայմաններ ստեղծի Լեռնային Ղարաբաղի հայերի կամաւոր, անվտանգ, արժանապատիւ եւ կայուն վերադարձի համար»:

«Եթէ կասկածելի վայրը իսկապէս բանտային համալիր է, ապա դրա գտնուելու վայրը յուշում է յատուկ հոգեբանական նկատառումներ` հաշուի առնելով մօտիկութիւնը կարեւոր մշակութային յուշարձաններին: Տեղանքը գտնւում է Տիգրանակերտի աւելի մեծ հնագիտական համալիրի եզրին, որտեղ գտնւում են 2000ամեայ հելլէնիստական հայկական միջնաբերդը, եօթերորդ դարի հայկական եկեղեցին եւ 18րդ դարի ադրբեջանական վայրերը, ներառեալ Շահբուլաք ամրոցը եւ մզկիթը:

«Տարածքին ծանօթ մի քանի անհատներ, ում հետ մենք խօսեցինք, ասացին, որ մեկուսացուած վայրում նախկինում եղել են խորհրդային ժամանակների գոմերը` նկարագրելով տեղանքը որպէս զարգացման համար ոչ-պիտանի:

«Նրանք նաեւ նշել են մօտակայքում գտնուող կրաքարի հանքավայրի առկայութիւնը` հետաքրքրուելով, թէ տեղանքը հիմնականում ընտրուել է հիմնական շինանիւթի անմիջական առկայութեան պատճառով: Լեռնային Ղարաբաղի նախկին զինուորականներից մէկը, անանուն մնալու պայմանով, մեզ ասաց, որ ձայները, որոնք լսել են Խրամորթի հայ բնակիչները, կարող են լինել քարհանքի անդադար քարահատման աշխատանքներ: Կառոյցի մասին որեւէ յիշատակման բացակայութիւնը նկատելի է ադրբեջանական լրատուամիջոցներում եւ նախագահի կայքում, հարթակներում, որոնք հակառակ դէպքում լայնօրէն ընդգծում են Աղդամի շրջանում իւրաքանչիւր նոր շինարարական նախագիծ: Այն նաեւ ակնյայտօրէն բացակայում է որեւէ հրապարակուած պլանում (ծրագիրի մէջ)»։