«Երբ իշխանութիւնն ասում է՝ Արցախը երբեք ճանաչուած չի եղել, կա՛մ չիմացութիւն է, կա՛մ դիտաւորութիւն է». Սուրէն Մանուկեան

Արցախում ու Բերձորի միջանցքում ստեղծուած իրավիճակի վերաբերեալ ցեղասպանագէտների միջազգային ընկերակցութեան տարածած երկու յայտարարութիւններն առ այն, որ Բերձորի միջանցքի փակումն իր մէջ ցեղասպանութեան վտանգ է պարունակում, կարեւոր է, քանի որ միջազգային կառոյցները, այլ պետութիւնների կառավարութիւնները որոշումներ կայացնելիս պէտք է իրենց ձեռքի տակ ունենան նման փորձաքննութիւն։ Այսինքն՝ ցանկացած որոշում պէտք է փորձաքննեն ոլորտի մասնագէտները։

168TV-ի «Ռեվիւ» հաղորդաշարի եթերում վստահեցրեց Հայաստանի ամերիկեան համալսարանի դասախօս, ցեղասպանագէտ Սուրէն Մանուկեանը եւ հիմնաւորեց.

«Սա փաստօրէն նման փորձաքննութիւն էր, սա փորձագիտական կարծիք էր։ Կարծում եմ՝ շատ կարեւոր պէտք է լինէր միջազգային կազմակերպութիւնների համար։ Ըստ իս, շատ միջազգային կազմակերպութիւններ, որոնք հետագայում նոյնպէս իրենց յայտարարութիւններն են ընդունել, հիմք են ընդունել նաեւ այս յայտարարութիւնը։ Կարեւոր է նաեւ, եթէ Հայաստանը պատրաստւում էր դիմել ՄԱԿ-ի Անվտանգութեան խորհրդին՝ ինչ-որ մի բանաձեւ ստանալու համար, այս յայտարարութիւնները նոյնպէս պէտք է կցուէին այդ յայտին, որպէսզի այլ երկրների ներկայացուցիչներ հասկանան, որ սա մեր հայերի կողմից հնչեցուած մտահոգութիւնը չէ, որը շատ բնական է, մարդկային է, որովհետեւ առաջինը մենք պէտք է արձագանգենք, քանի որ այնտեղ ապրում են մեր հայրենակիցները։ Բայց նաեւ սա ցոյց կը տայ, որ այս վախերը, սպառնալիքները, որոնց մասին մենք հնչեցնում ենք՝ օբիեկտիւ են, որովհետեւ դրա մասին խօսւում է ոչ հայ գիտնականների կողմից»։

Յիշեցնենք, որ պաշտօնական Երեւանը երկու օր առաջ դիմել է Միաւորուած Ազգերի Կազմակերպութեան Անվտանգութեան խորհուրդ՝ Լեռնային Ղարաբաղի խաղաղ բնակչութեան հարկադրուած լիակատար շրջափակման հետեւանքով հումանիտար իրավիճակի վատթարացման առնչութեամբ արտահերթ նիստ գումարելու պահանջով:

Ցեղասպանագէտը ցաւով փաստեց նաեւ, որ այսօր ապրում ենք այնպիսի աշխարհում, որտեղ ամենաազդեցիկ ու վճռական դերը պատկանում է ուժին, ուժն է փոխում շատ միջազգային պայմանագրեր, նոյնիսկ հաստատուած միջազգային հիմնարար նորմեր։

«Այդուհանդերձ, կարծում եմ՝ ցանկացած ուժ իր յետեւում փնտռում է ինչ-որ իրաւական, քաղաքական լեգիտիմութիւն։ Այս յայտարարութիւններն այսօր, թուում է, թէ հողի վրայ արձագանգ չունեն, անմիջական չեն ազդում իրավիճակի վրայ, բայց ըստ իս՝ դրանք շատ կարեւոր են։ Ես կ’ուզէի, որ մենք դասեր քաղենք նաեւ մեր չարածներից, ցաւօք, տասնամեակներ շարունակ մեզ թուում էր, թէ Արցախի հարցն արդէն լուծուած է, եւ մենք մի տեսակ նիհիլիզմով էինք լցուած իրաւական որոշումների հանդէպ։ Յիշո՞ւմ էք, Ատրպէյճանն ամէն անգամ միջազգային կառոյցներ էր բերում տարբեր փաստաթղթեր, մենք զբաղուած էինք այդ փաստաթղթերի դէմ աշխատանքով եւ մեծ մասամբ, ի հարկէ, յաջողում էինք, դրանք մեծ մասամբ չէին ընդունւում, բայց որոշ դէպքերում նաեւ ընդունւում էին։ Այդ տարիներին մենք, ցաւօք, չհասկացանք, որ մեր փաստաթղթերով պիտի պատրաստէինք ու մտցնէինք միջազգային կազմակերպութիւններ։ Նոյն Արցախի անկախութեան հիմքերն իրաւաբանօրէն այնքան ուժեղ են, որ եթէ մենք այս 20 տարին զբաղուէինք ոչ թէ Ատրպէյճանի բերած փաստաթղթերի դէմ պայքարով, այլ ինքներս փաստաթղթեր ներկայացնէինք, փորձէինք իրենց ստիպել, որպէսզի պաշտպանուեն, ինձ թուում է, շատ աւելի արդիւնաւէտ կը լինէր։ Հիմնաւորումը, թէ ինչու Արցախը պէտք է անկախ լինի, եթէ մենք նայում ենք հիմքերին, ապա աշխարհում շատ քիչ կէտեր կան, որոնք ունեն նոյնչափ իրաւաբանօրէն հաստատուած հիմքեր անկախութեան համար։ Այսինքն՝ Արցախը բոլոր պրոցեդուրային ճանապարհներով անցել է։ Մենք միշտ մոռանում ենք այս փաստը, բայց պէտք է յիշենք, որ Արցախն անկախացել է նոյնիսկ մինչեւ Խորհրդային Միութեան փլուզումը։ Այսինքն՝ Արցախը Խորհրդային Միութեան կազմում, երբ դեռ գոյութիւն ունէր Խորհրդային Միութիւն, նրա բոլոր օրէնքներով ու ընթացակարգերով անկախացաւ, եւ միայն դրանից յետոյ է անկախացել Ատրպէյճանը։ Եթէ չեմ սխալւում, Արցախի անկախացման պրոցիսն աւարտուեց Հոկտեմբերին, իսկ Ատրպէյճանն անկախացաւ Դեկտեմբերին։

Ըստ իս, մենք հիմա կարեւոր փուլում ենք գտնւում, գրեթէ բոլոր միջազգային կազմակերպութիւններն ընդունել են նման բանաձեւ, որով իրենք հաստատում են, որ Արցախի ժողովուրդը ցեղասպանական վտանգի առաջ է։ Կարծում եմ՝ ՀՀ կառավարութիւնը պէտք է այդ գիծը պահի ու ամէնօրեայ ռեժիմով ստիպի միջազգային կառոյցներին դրա մասին խօսել», նշեց Սուրէն Մանուկեանը։

Մեր զրուցակցի բնորոշմամբ, թիւրըմբռնում կայ, որ եթէ տուեալ կազմակերպութիւնն այդ որոշումն ընդունել է, ապա աշխատանքն աւարտուել է, այդպէս չէ, եթէ կազմակերպութիւնն ընդունել է ինչ-որ որոշում, որով դատապարտել է Ատրպէյճանին, կոչ է արել նրան բացել Բերձորի միջանցքը, ապա յաջորդ շաբաթ պէտք է կրկին գնալ այդ կազմակերպութիւն եւ տուեալ կազմակերպութեան մարմիններին, քարտուղարութեանը եւս մէկ անգամ հարցում ուղարկել, թէ ինչ եղաւ որոշումը, ինչու այն չի կատարւում, գուցէ մէկ անգամ էլ որոշում կայացնեն, եւ այլն։

«Այլ բան է, երբ այդ միջազգային կազմակերպութիւնն ամէն շաբաթ Ատրպէյճանից պահանջում է բացել միջանցքը, այլ բան է, երբ նա 5 ամիս առաջ նման յայտարարութիւն արել է եւ աւարտել է։ Ի հարկէ, սա պահանջում է շատ մեծ աշխատանք, ցաւօք, մեր այսօրուայ Կառավարութիւնը չի սիրում աշխատել, սա ես մերկապարանոց յայտարարութիւն չեմ անում, դա երեւում է շատ ոլորտներից։ Բայց այդ մարդկանց պէտք է հասկացնել, որ՝ ձեր աշխատանքը հենց դրանում է, որ դուք ամէն օր հետեւողականօրէն միջազգային կազմակերպութիւններին ստիպէք, որ իրենք գնան իրենց յայտարարութիւների յետեւից, որպէսզի յայտարարութիւնը չմնայ թղթի վրայ, դա նաեւ իրենց պարտաւորութիւնն ու հեղինակութիւնն է։ Եթէ մեր իշխանութիւնները կամ ներկայացուցիչները տուեալ կազմակերպութիւնում կարողանան այդ թեզով ամէնօրեայ ռեժիմով այդ մարդկանց ստիպել, որ իրենք գնան դրա յետեւից, հաւատացէք, մեր գործը շատ աւելի արդիւնաւէտ կը լինի, որովհետեւ այդ կազմակերպութիւններում աշխատում են նաեւ ատրպէյճանցիներ։ Երբ ամէն օր այդ կազմակերպութիւնը ստիպում է այդտեղ աշխատող ատրպէյճանցիներին ազդել իրենց պետութեան վրայ եւ երբ ամէն օր այդ կազմակերպութիւնները ստիպում են Ատրպէյճանին քայլեր ձեռնարկել՝ ճնշումը մեծացնել։

Տարիներ շարունակ մենք թերագնահատել ենք Ատրպէյճանին եւ դա մեր սխալներից մէկն է, բայց հիմա ես տեսնում եմ հակառակ միտումը, որ սկսել ենք գերագնահատել այդ պետութեանը։ Մեզ թուում է, որ այդ պետութեան վրայ ոչ մէկը չի կարող ազդել, որ ինքն այնքան ուժեղ է, որ կարող է անել այն ամէնը, ինչ ուզում է. այդպէս չէ։ Կարծում եմ՝ այս փաստաթղթերը, որոնք ընդունւում են տարբեր կազմակերպութիւնների միջոցով՝ հենց այսօր Արցախում կանխում են ռազմական գործողութիւն։ Եթէ լինէր անտարբերութիւն, չլինէին այդ յայտարարութիւնները, կոչերը, զգուշացումներն Ատրպէյճանին, ապա Ատրպէյճանն այս հարցը լուծել էր, զօրք էլ կը մտցնէր եւ այդ մարդկանց կա՛մ ուժով կը տեղահանէր, կա՛մ կ’ոչնչացնէր։ Այս քաղաքական յայտարարութիւններն ինչ-որ զսպիչ դեր ունեն», շեշտեց ցեղասպանագէտը։

Միաժամանակ նա ընդգծեց, որ ժամանակին պէտք է հետեւողական լինէին, եւ այն ժամանակ, երբ կար Պաքուի ու Սումկայիթի ջարդերի վերաբերեալ դոկումենտացուած ու ձայնագրուած փաստեր, ի վերջոյ, դատավարութիւններ են տեղի ունեցել, որոնք մինչեւ այժմ անգլերէն թարգմանուած չեն։

«Յիշեցնեմ, որ 2020 թուականի պատերազմի ժամանակ ՌԴ նախագահն ամենաառաջին յայտարարութեամբ ասաց, որ այս ամէնը սկսուեց Սումկայիթից։ Այսինքն՝ երբ ՌԴ նախագահը բերում է մեկնակէտ, սկիզբն այս կոնֆլիկտի սկսուելուն, զարմանում եմ, ինչու մենք դա չենք անում։ Այսօր նարատիւը, խօսոյթը պէտք է փոխել եւ ցոյց տալ, որ սա առանձին կտրուած մի գործողութիւն չէ։ Այնպիսի տպաւորութիւն է, որ սա սկսուել է 2022 թուականի Դեկտեմբերի 12-ին, երբ փակուեց Լաչինի միջանցքը։

Երբ մենք շեշտադրում ենք, որ Արցախում կարող է ցեղասպանութիւն տեղի ունենալ, նաեւ շատ կարեւոր է շեշտադրել, որ սա ի վերջոյ Հայոց ցեղասպանութեան շարունակութիւնն է, որովհետեւ ի՞նչ էր Հայոց ցեղասպանութիւնը, այն հայութեանը գոյութեան իրաւունքից զրկելուն ուղղուած գործողութիւն էր, այսինքն՝ ցեղասպանութիւն իրականացնողներն ասում էին, որ հայ ժողովուրդ չպէտք է լինի», ընդգծեց մեր զրուցակիցը։

Սուրէն Մանուկեանը համաձայն է այն կարծիքի հետ, որ Նիկոլ Փաշինեանն աւելի մեծ հնարաւորութիւններ տուեց Ատրպէյճանին գործելու, երբ յայտարարեց, որ ճանաչում է Ատրպէյճանի տարածքային ամբողջականութիւնը՝ ներառեալ Արցախի Հանրապետութիւնը։

«Մեզ թուում է, որ եթէ Արցախն այսքան ժամանակ ճանաչուած չէր՝ որպէս անկախ պետութիւն միջազգային հանրութեան կողմից, ապա Արցախը ճանաչուած չէր, ինքս այդ թեզի հետ համաձայն չեմ, Արցախը ճանաչուած էր՝ որպէս միաւոր։ Այլ հարց է, որ այդ միաւորմանը չէին տուել, գուցէ որոշ ժամանակ չտային պետութեան կարգավիճակ, բայց այն ճանաչուած է։ 25-26 տարի մենք չյաջողեցինք հասնել Արցախի ճանաչմանը, բայց պէտք է յիշենք, որ բանակցութիւններ էին ընթանում, այսինքն՝ ամբողջ միջազգային հանրութիւնը, աշխարհի երեք ուժային կենտրոնները՝ Միացեալ Նահանգները, Ռուսաստանը եւ Եւրոպան, ճանաչում էին, որ գոյութիւն ունի մի սուբիեկտ, որի շուրջ մենք բանակցում ենք։ Դրա համար, երբ մեր այսօրուայ իշխանութիւնն ասում է, որ Արցախը երբեք ճանաչուած չի եղել, կարծում եմ՝ սա կամ չիմացութիւն է, որն անընդունելի է, քանի որ նման բարձր պաշտօն զբաղեցնող մարդը գոնէ պէտք է այս խնդիրներն իր համար պարզաբանած լինի, կամ ուղղակի դիտաւորութիւն է, որն ի հարկէ շատ աւելի վատ է, երբ դու յայտարարում ես, որ Արցախն Ատրպէյճանի կազմ է, եւ դրանով փակում ես 20 տարուայ բանակցութիւնները, դու նաեւ մարտահրաւէր ես նետում այդ ուժային կենտրոններին, որոնք կարող են ասել, եթէ այդպէս էր, եւ Արցախն այսքան ժամանակ Ատրպէյճանի մաս էր, եւ Հայաստանը դրա վերաբերեալ խնդիր չունի, ապա ինչի՞ շուրջ էինք բանակցում այսքան ժամանակ։ Կարծում եմ՝ դա վտանգաւոր յայտարարութիւն էր եւ միակ վտանգաւոր յայտարարութիւնը չէ։

Վարդան Օսկանեանն առաջարկել էր Նիկոլ Փաշինեանին չխօսել Արցախի հարցի կարգաւորումից, սա լաւ առաջարկ է։ Կարծում եմ՝ ամէն անգամ, երբ Նիկոլ Փաշինեանն ԱԺ-ում կառավարութեան հետ հարցուպատասխանի է, Կառավարութեան նիստերին ժամանակ սկսում է մի թեմա բարձրացնել, ոգեւորւում ու յուզական ինչ-որ բաներ է ասում, նրա ասած ամէն խօսքը հետագայում օգտագործում են մեր դէմ։

Այդ առումով կոչ անել, ի հարկէ, չեմ կարող, որովհետեւ չեմ կարծում, որ իմ ասածը կ’ընդունուի, բայց կարող էք խօսել Արցախի հումանիտար վիճակի մասին, կարող էք եւ պարտաւոր էք, որովհետեւ ի վերջոյ այդ մարդիկ ձեր հայրենակիցներն են։ Եթէ նոյն բանը տեղի ունենար, օրինակ, Ջաւախքում կամ աշխարհի ցանկացած մասում, մենք պէտք է խօսէինք, որովհետեւ այդ մարդիկ մեր հայրենակիցներն են։ Ուղղակի կոչ կ’անէի՝ չխօսել կարգաւորման մասին, եթէ այսօր Հայաստանն իրեն դուրս է դրել այդ կարգաւորման գործընթացից, որքան տեսնում եմ, դա այդպէս է։ Հետեւաբար, եթէ դու քեզ դուրս ես դրել կարգաւորման գործընթացից, բարի եղիր, դրա մասին յայտարարութիւններ մի արա, կարծում եմ՝ այս առումով գոնէ պէտք է մի քիչ զգոյշ լինել ու գործել ստեղծուած իրավիճակին ադեկվատ», եզրափակեց Սուրէն Մանուկեանը։