իսլամացուած սասունցի հայի ինքնութեան փնտռտուքը

BBC թուրքերէն

 Սելիմ Աքդաշը 24 տարեկան է: Ծնուել է Բաթմանի Սասունի գաւառում եւ մեծացել՝ որպէս քիւրտ: Սելիմը 16 տարեկանում է իմացել իր հայկական ծագման մասին:

Դպրոցից տուն վերադառնալով` իրենց տանը տեսել է մի կնոջ` դստեր հետ, որոնք անգլերէն են խօսում, վզներին էլ խաչ են կրում: Սելիմը մօրը հարցրել է, թէ հիւրերն ովքե՛ր են, մայրն էլ պատասխանել է. «Մեր բարեկամներն են, Ամերիկայից են եկել»: Սելիմը կարեւորութիւն չի տուել քրիստոնեայ բարեկամներ ունենալու հանգամանքին:

Այդ օրը մայրը պատմել է իրականութիւնը: Իր բարեկամները 1915 թ. Ամերիկա են գաղթել եւ տարիներ անց իրենց գտնելու համար են եկել: Իսկ իրենց ընտանիքը, որպէսզի կարողանայ մնալ Սասունում, իսլամ է ընդունել` ոչ մէկի չասելով, որ իրենք հայ են:

Սելիմն իր ընտանիքի պատմութիւնն այսպէս է ներկայացնում.

– 1915 թ. պապիկիս հօրը` Յակոբին, գիւղի արաբները թաքցրել են, որից յետոյ Յակոբը նոյն գիւղում մէկ այլ տուն է կառուցել եւ այնտեղ սկսել ապրել: Գիւղ անընդհատ դրսից արաբ ընտանիքներ են բերել: Իմանալով, որ հայ են, պետութիւնը նրանց Տիարպեքիր է ուղարկել:

Տիարպեքիրում բնակութիւն հաստատած Յակոբը գիւղի կարօտին չի դիմացել եւ 3 ամիս անց գիւղ է վերադարձել:

Սասուն վերադառանալու համար 2 աղջիկ են տուել, մուսուլման են դարձել

Սակայն քանի որ իրենց գիւղերը դարձրել են պաշտպանիչ գիւղեր, չեն կարողացել այնտեղ վերաբնակուել: Նրանք էլ բնակուել են կողքի քրտաբնակ Բեքսէ գիւղում:

Գիւղ մտնելը հեշտ չի եղել: Սելիմն ասում է, որ իր ընտանիքը, որպէսզի կարողանայ գիւղ մտնել, քրտերին երկու աղջիկ է տուել, յետոյ էլ իսլամացել է: Միայն այս պայմաններով կարող էին գիւղում մնալ:

Ասում է, որ գիւղում հաստատուելուն պէս պետութիւնը ընտանիքին դաշտ է տուել, ապրուստն այստեղից են ապահովել:

Որպէս մուսուլման ապրել շարունակող ընտանիքում իրենց հայկական ծագման մասին խօսելը թապու էր, երեխաների հետ այդ մասին չէին խօսում:

Ընտանիքը շարունակում է այդ գիւղում ապրել: Սակայն ներքին ամուսնութիւններով փորձում են պահպանել իրենց հայկական ինքնութիւնը: Ըստ էութեան` Սելիմի ծնողները եւս եղբօր երեխաներ են, օրօրոցում են նշանադրել:

Սելիմն ասում է, որ իր ընտանիքը վախենում է, Սասունում մնալու համար իսլամացել է եւ թաքցրել իր հայկական ինքնութիւնը:

1915 թ. վերապրած ընտանիքը, որը ստիպուած է եղել հեռանալ իր գիւղից, աղջիկներին տալ եւ մուսուլման դառնալ, ինչու՞ է յամառօրէն ուզում մնալ:

Սելիմը պատասխանում է.

– Չեն ցանկանում հրաժարուել իրենց հողերից:

Հարցնում եմ.

– Դու նրանց կարողանո՞ւմ ես հասկանալ:

– Հայաստան գնալուց յետոյ կարողանում եմ հասկանալ: Այստեղի բարեկամներիս հետ հանդիպելուց յետոյ նրանց հետ խօսելով աւելի լաւ եմ հասկանում: Ինձ հետ խօսելիս լացում են: Ասում են, որ ցանկանում են միայն Սասունը, իրենց պապերի գիւղը տեսնել: Մտածում եմ` եթէ նրանց Սասուն տանեմ, ինչպէ՞ս եմ մեր պապիկի գիւղ տանելու, որովհետեւ այնտեղ արդէն արաբներ են ապրում, հին տները չեն մնացել, եկեղեցին էլ որպէս գոմ են օգտագործում:

 

Դե՛հ, պատմիր տեսնենք գանձերը որտե՞ղ են թաղուած

 Երբ Սելիմն սկսեց վերադառնալ իր հայկական ինքնութեանը, ընտանիքն էլ աւելի ամուր փարուեց իր ինքնութեանը, որոշ բաներ լուսաւորուեցին Սելիմի գլխում.

– Պապս հովուութիւն անելիս անընդհատ նոյն լերան գագաթն էր բարձրանում, մենք էլ անընդհատ հարցնում էինք, թէ ինչո՛ւ ենք միշտ նոյն տեղը գալիս: Դու մի ասա, լերան գագաթից երեւում էր իրենց նախկին գիւղը, պապիս հայեացքը առաւօտից երեկոյ իր հօր տանն էր յառուած: Անընդհատ այնտեղ էր գնում, քանի որ կարօտում էր իր գիւղը:

Մերոնք մտածելով, թէ յետ են վերադառնալու իրենց տուն, տատիկիս ուլունքները թասերի, թաւաների մէջ թաղել էին: Երբ իրենց նախկին գիւղից հիւր էր գալիս, տատիկս տխրում էր` իր ուլունքները նրանց վզին տեսնելով:

Սելիմն ասում է, որ երբ գիւղում իմացան, որ ինքն ու իր ընտանիքը հայ են, գիւղում գանձերի մասին զրոյցներ ծաւալուեցին.

 – Գիւղացիներն ինձ լաւ են ընդունում, ճաշի են հրաւիրում: Որոշ ժամանակ անց էլ կատակով ասում են. «Դե՛հ ասա, տեսնենք գանձերը որտե՛ղ են: Քարտէզ կա՞յ»: Այդ ժամանակ եմ հասկանում, թէ ինչո՛ւ են ինձ լաւ վերաբերւում:

Սելիմի ինքնութեան փնտռտուքի այսօրուան կանգառը Հայաստանը դարձաւ: Վերջին 7 ամիսը Հայաստանում է ապրում, այստեղ հայերէն է սովորում` փորձելով հայկական ինքնութեան հետ աւելի մօտիկից ծանօթանալ:

Հայաստան է գնացել Հայաստանի Սփիւռքի նախարարութեան նախաձեռնութեամբ:

– Անցեալ տարի առաջին անգամ Թուրքիայի մուսուլման հայերից բաղկացած մի խումբ Հայաստան տարան: 18-օրեայ ծրագիր էր: Մեր կազմակերպիչը Տիարպեքիրի Սուրբ Կիրակոս եկեղեցու նախագահն էր: Ես եկայ ե՛ւ Հայաստանը տեսնելու, ե՛ւ բարեկամներիս գտնելու:

 

22 տարի անց նամակը հասաւ այն գրած անձին

 Իսկ Հայաստանի իր բարեկամների մասին Սելիմն ինչպէ՞ս իմացաւ: Ըստ էութեան, իր բարեկամներին գտնելու պատմութիւնն սկսում է 22 տարի առաջ իր ընտանիքին ուղարկուած մի նամակից:

Սելիմի պապի` Կենճոյ Աքդաշի ընկերը, որ Սասունի մի այլ գիւղից իսլամացած հայի ընտանիքից է, յետագայում կրկին դառնում է քրիստոնեայ: Այս ընտանիքը գնում է Հայաստանում գտնուող իրենց բարեկամներին այցելութեան: Եւ այցելած գիւղում գտնում է նաեւ Միթոյի ընտանիքին: Միթոյին Սելիմի ընտանիքի ազգանունն է նախքան իսլամ ընդունելը: Կենճոյ Աքդաշի ընկերը իմանում է այս մասին, եւ զրոյցի ընթացքում պարզւում է, որ Աքդաշ ընտանիքի բարեկամներն են:

Հայաստանաբնակ բարեկամները Կենճոյին նամակ են գրում եւ տոհմածառն ուղարկում: Նամակի մասին միայն պապը` Կենճոյ Աքդաշն ու Սելիմի հայրը` Սապրի Աքդաշը գիտէին: Տարիներ շարունակ նամակը, որպէս գաղտնիք, թաքցնում են, սակայն այն բանից յետոյ, երբ Սելիմն իմանում է իր ինքնութեան մասին եւ որոշում վերադառնալ իր ինքնութեանը՝ նամակը նրան են յանձնում: Իսկ Հայաստանում իր բարեկամներին գտնելու պատմութիւնը Սելիմն այսպէս է ներկայացնում.

– Հայաստան գալու երրորդ օրը ճանապարհուեցի նրանց գտնելու: Հետս վերցրեցի նաեւ թարգմանչին ու Տիարպեքիրից եկած տարեց մի հօրեղբօր:

Երբ Աքդաշն այցելել է նրանց, ազգականների մի մեծ խումբ է հաւաքուել:

Երթուղային մեքենայ նստելուն պէս թարգմանիչ Գէորգն ասել է, որ փնտռում են Սելիմի բարեկամներին եւ ցոյց տուել նամակը: Վարորդն այդ հասցէն գիտեցել է: Շէնքի վերելակը չէր աշխատում, տունն էլ 11-րդ յարկում էր: Տիարպեքիրցի հօրեղբօրն ասել են. «Դու մի՛ բարձրացիր, մնա՛», սակայն նա առաջինն է բարձրացել: Չի ցանկացել բաց թողնել Սելիմի` բարեկամների հետ հանդիպելու պահը:

– Դուռը բացող կնոջ աչքերը լցուեցին թարգմանչի հետ խօսելիս: Երբ իմացաւ, թէ ես ով եմ, ճիչ արձակելով ներս վազեց: Միւս բարեկամներին զանգեց եւ տուն կանչեց: Մենք մնացինք դրան շեմին, չիմացայ` ինչ անել: Յետոյ վերադարձաւ եւ փաթաթուեց ինձ:

Սելիմն ասաց, որ կէս ժամուան ընթացքում մօտ 25 հոգի եկան:

– Այս ամէնից յետոյ ի՞նչ զգացիր:

– Երջանիկ, միեւնոյն ժամանակ նաեւ տխուր էի: Նրանց գտել էի, սակայն չգիտէի նրանց լեզուն, չէի կարողանում խօսել:

Սա մեծ ազդեցութիւն է ունենում Սելիմի` հայերէն սովորելու որոշման վրայ: Սելիմն ասում է, որ ցանկանում է ամրանն իր հօրը Հայաստանի բարեկամների հետ ծանօթացնել եւ թարգմանիչն էլ հենց ինքը լինի:

– Ընտանիքիս համար եմ հայերէն ուզում սովորել: 100 տարի անց մեր բարեկամներին գտանք: Ուզում եմ Օգոստոսին հօրս տանել եւ բարեկամների հետ ծանօթացնել: Նրանք էլ յետոյ Սասուն են գալու: Ընկերներն ասում են, որ իրենք կը թարգմանեն, սակայն հայրս ուզում է, որ թարգամանիչն իր արիւնակիցը լինի:

 

Քրտական ինքնութիւնից հրաժարուելու համար ժամանակ էր պէտք

 Սելիմը այդքան էլ հեշտութեամբ չի վերագտել իր հայկական ինքնութիւնը: Մինչեւ 20 տարեկանն իրեն քիւրտ է համարել.

– Վերջ ի վերջոյ մեծացել եմ քրտերէն խօսելով, քրտական մշակոյթի մէջ: Ժամանակ էր հարկաւոր, որ հրաժարուէի դրանից:

Սակայն հայկական ինքնութանը հիմնականում մերուել է հայ լինելու համար արհամարհական վերաբերմունքի արժանանալուց յետոյ:

– Երբ իմացայ, որ հայ եմ, հարցեր առաջացան` որտեղի՞ց են եկել մեր քրիստոնեայ բարեկամները, ո՞ւր են գնացել, մենք ո՞վ ենք, ինչո՞ւ ենք մուսուլման դարձել… Սրանց մասին հարցրեցի ընտանիքիս: Պարզ ասացին, որ պատճառը վախն է եղել: Յետոյ հասկացայ, որ պատասխաններն, ըստ էութեան, դրսում էին տալիս, կեաւուր Յակոբի թոռ էին ասում: Դու մի ասա` Յակոբը հայկական անուն է: Ես չգիտէի, երբեք չէի հարցրել:

Սասունում արաբները, քրտերը իրենց լեզուով են խօսում: Համալսարանում թուրքերն իրենց մայրենի լեզուով են խօսում, իրենց մշակոյթով ապրում, սակայն, օրինակ, հայրս արաբերէն, քրտերէն եւ հայերէն (թուրքերէն տեքստում հաւանաբար վրիպակ է եղել, հեղինակը նկատի է ունեցել թուրքերեն- Ակունքի խմբ.) է խօսում, սակայն չի կարող հայերէն խօսել: Մարդու համար սա շատ դժուար է: Նա, ով սրա միջով չի անցել, դժուար կը հասկանայ: Պատմելն անգամ հեշտ չէ:

 

Համալսարանի «հայ Սելիմը»

 Յետագայում Սպարտայի Սուլէյման Տեմիրէլ համալսարան ընդունուած Սելիմին այստեղ տեսածն ու ապրածն աւելի ամուր կապերով կապեցին իր հայկական ինքնութեանը:

Հարցնում եմ, թէ համալսարանում թաքցրե՞լ է արդեօք իր հայկական ինքնութիւնը: Պատասխանում է, որ երբեք չի թաքցրել, երբ հարցրել են` ասել է իր հայկական ինքնութեան մասին:

Սելիմը պատմում է, որ ուսանողութեան տարիներին համալսարանում քրտերի եւ ազգայնականների միջեւ մշտապէս լարուածութիւն է եղել, փորձել է երկու խմբի հետ էլ ընկերութիւն անել, երկու խումբն էլ իրեն լաւ են վերաբերուել, անգամ իրար միջեւ լարուածութիւն ծագելու դէպքում, միջնորդի դերով հանդէս գալով, փորձել է հարթել: Ասում է, որ ժամանակի ընթացքում համալսարանում իրեն սկսում են ճանաչել որպէս «հայ Սելիմ»:

Ընկերը, ում հետ տուն էր վարձակալում, ազգայնական էր: Ես էլ հարցնում եմ, թէ որեւէ լարուածութիւն եղե՞լ է, թէ ոչ:

Սելիմը պատասխանում է.

– Երկու սենեկակիցս էլ գիտէին, որ հայ եմ: Նոյն հանրակացարանում էինք: Երբ ասացի, որ վարձով տուն եմ տեղափոխւում, ցանկացան ինձ միանալ: Շատ լաւ էինք իրար վերաբերւում, եթէ իրար պոչ չտրորէինք: Ընկերներ էինք: Երբեմն քաղաքականութեան մասին խօսելիս իրարից նեղանում էինք, 1-2 շաբաթ չէինք խօսում, սակայն յետոյ հաշտւում էինք: Ամէն ինչ միասին էինք անում:

Յետագայում իր հետ ապրող ընկերներից մէկը ազգայնական խմբակ է սկսում յաճախել, սակայն սա այդքան էլ մեծ ազդեցութիւն չի թողում իրենց յարաբերութիւնների վրայ:

 

Ոստիկանութիւն է գնացել, երբ չի կարողացել տուն գտնել

 Սելիմը ոչ միայն հայկական, այլեւ քրտական ինքնութեան պատճառով էլ է մինչեւ 20 տարեկանը նեղութիւն կրել.

– Եթէ համալսարանում որեւէ դէպք տեղի ունենար, տարածւում էր նաեւ քաղաքում: 2 ամիս շարունակ տուն չէի կարողանում գտնել, քանի որ ինձ քիւրտ էին համարում: Համաձայնութեան էինք գալիս, սակայն անձնագրիս մէջ տեսնելով որ Բաթմանում եմ ծնուել, հրաժարւում էին: Թէեւ ընկերներս արեւելքից չէին, սակայն իմ պատճառով նրանց էլ տուն չէին տալիս: Բառացի ասում էին. «Քիւրտ չեմ ուզում»: Արդէն սկսել էի մտածել Սասուն վերադառնալու կամ Սթամպուլ գնալու մասին:

Վատ տրամադրութեամբ մի օր Սելիմը փողոցով անցնող ոստիկանութեան մեքենան կանգնացնում եւ ասում է, որ չի կարողանում տուն գտնել. «Ինձ տուն չեն տալիս, քանի որ բաթմանցի եմ»: Երբ ոստիկանն ասում է. «Ես ի՞նչ կարող եմ անել», պատսախանում է. «Քաղաքացուն օգնելը Ձեր պարտականութիւնը չէ՞, օգնէ՛ք»:

Ոստիկանութեան հետ բաժանմունք է գնում, խօսում են, եւ նրանց երաշխաւորութեամբ ոստիկանական բաժանմունքի վերին յարկում գտնուող տունը վարձակալում են:

 

Մուսուլման հայ եմ

 Հարցնում եմ, թէ արդեօք կրօնը փոխելո՛ւ է:

– Սրա մասին ինձ բարեկամներս էլ են հարցրել: Ասել եմ, որ մուսուլման եմ: Նրանք էլ ասացին. «Եթէ մենք էլ մնայինք Սասունում, մենք էլ էինք մուսուլման դառնալու, եթէ դու գայիր Հայաստան, դու էլ քրիստոնեայ կը լինէիր: Մեզ համար դա ոչինչ չի փոխում»:

Ըստ էութեան` Սելիմն ասում է, որ մի ժամանակ մտածել է կրօնափոխութեան մասին.

– Եթէ անգամ կրօնափոխ լինեմ, ոչինչ չի փոխուի: Մուսուլման եմ, սակայն չեմ հետեւում իսլամին: Կարծում եմ, որ ինքնութեան մէջ կրօնն այդքան էլ ազդեցութիւն չունի:

Երեւանում կազմակերպուած ոգեկոչման արարողութիւններին մասնակցած Սելիմին հարցնում եմ, թէ 1915 թ. 100-ամեակի վերաբերեալ ի՛նչ է զգացել: Պատասխպանում է, որ երջանիկ է` Ապրիլի 24-ին այստեղ է եղել: Սելիմն իր պատմութիւնը միշտ ժպտալով է պատմում, պատմում է, որ երբեմն տխրում, կոտրւում, շատ դժուարանում է.

– Ուրախ եմ, որ այս ամէնը իմ հետ կատարուեց: Լաւ է, որ այս ամէնը վերապրեցի, որովհետեւ այս ամէնն ինձ իմ հայկական ինքնութեանն աւելի մօտեցրեց:

Այսօր Սասունում քրիստոնեայ 4 ընտանիք կայ: Սելիմն ասում է, որ իրենց գիւղում 3 իսլամացած հայկական ընտանիք կայ, սակայն չգիտի, թէ Սասունի շրջակայքում, որքան իսլամացած հայկական ընտանիք կայ:

 

http://www.demokrathaber.net/yasam/batman-da-muslumanlastirilmis-bir-ermeni-nin-kimlik-arayisi-h48147.html

 Թարգմանեց Անահիտ Քարտաշեանը

 Akunq.net