«Համազգայինի ծրագիրները միշտ մեր ուժերէն վեր եղած են, բայց յամառութեամբ ու յարատեւ ջանքերով անոնք իրականացուած են». Մկրտիչ Մկրտիչեան

Հարցազրոյց Համազգայինի Կեդրոնական վարչութեան ատենապետ ընկ. Մկրտիչ Մկրտիչեանի հետ

14 Հոկտեմբեր 2018-ին, Մոնթրէալի մէջ տեղի ունեցաւ Համազգայինի 90-ամեակի տօնակատարութիւնը, որուն բանախօսն էր Համազգայինի Կեդրոնական վարչութեան ատենապետ ընկ. Մկրտիչ Մկրտիչեան: Ան 18 Հոկտեմբերին այցելեց «Հորիզոն»ի խմբագրատուն: Ստորեւ կը ներկայացնենք վարիչ խմբագիր Վահագն Գարագաշեանի հարցազրոյցը ընկեր Մկրտիչեանի հետ այս առթիւ.

Հ.- Համազգայինի գլխաւոր առաքելութիւններէն մէկն է կրթութեան մեր ամրոցները, որոնց հիմնադրման եւ կառուցման կապակցութեամբ՝ պատմութիւն կերտած է Համազգայինը: Այսօրուան դրութեամբ, ի՞նչ վիճակ կը պարզեն Համազգայինի Ճեմարանները:

Մ.Մ.- Մեր դպրոցներուն իրավիճակին մասին նախ ըսեմ, որ մեր հիմնական հաստատութիւնը Պէյրութի Ճեմարանն է, այդ անունը տամ, որպէսզի հասկնալի ըլլայ, որովհետեւ այդ հաստատութիւնը հիմնուած է որպէս Հայ ճեմարան, ապա եղած է Նշան Փալանճեան, աւելի ուշ՝ Մելանքթոն եւ Հայկ Արսլանեան ճեմարան: Անուններու այս փոփոխութիւնը եղած է բարերարներու տրամադրած մեծարժէք գումարներուն պատճառով, թէեւ հին բարերարներուն անունները անպայման կը պահուին: Այս ճշդումէն ետք ըսեմ, որ կրթական գետնի վրայ՝ Ճեմարանը բացառիկ իրավիճակ կը պարզէ, հակառակ անոր որ գիտակրթական ասպարէզին մէջ միշտ սրբագրելի, նորոգելի եւ արդիականութեան հետ քայլ պահելու հարցեր կան, ինչպէս նաեւ լիբանանահայութեան թիւն ալ նոսրացած է, սակայն կը կրկնեմ՝ Մելանքթոն եւ Հայկ Արսլանեան ճեմարանը նախանձելի դիրք ունի եւ նոր թափով վերանորոգման հանգրուան մը կ’ապրի, շնորհիւ նոր տնօրէնին, առանց ժխտելու, որ Ճեմարանը նոյնիսկ պատերազմի օրերուն հայ կրթութեան դարփնոց եղած է, որուն վկաները դո՛ւք էք, ձե՛ր սերունդը, որ պատերազմի օրերուն Ճեմարան յաճախեցիք, եւ այսօր բոլորդ պաշտօններ ստանձնած էք թէ՛ Գանատայի, թէ՛ Ամերիկայի մէջ եւ այլուր: Գալով պետական քննութիւններուն՝ յաջողութեան համեմատութիւնը մի՛շտ 100 %-ի շուրջ եղած է, իսկ հայագիտական նիւթերու հարցով՝ «Ազդակ»ի «Զաւարեանական» էջը վկայ է մեր աշակերտներուն մակարդակին մասին, ուր ուսուցիչները, բացի ուղղագրական սխալներէ, ոճն ու խորքը սրբագրութեան չեն ենթարկեր, կը հրատարակենք նաեւ «Ջահակիր»ը, որ հարազատ պատկերն է մեր աշակերտներուն հայերէնագիտութեան:

Նոյնը կրնամ ըսել Մարսէյլի պարագային՝ քիչ մը վերապահութեամբ հայագիտական նիւթերու առնչութեամբ, որովհետեւ այդտեղ այլ տեսակի դժուարութիւններ կան, իսկ ինչ կը վերաբերի աշակերտութեան թիւին՝ դպրոցը հասած է իր կարողականութեան վերին սահմանին, այսինքն 400 հոգիի համար կառուցուած դպրոց է, եւ 390-էն աւելի է աշակերտութեան թիւը. տարիներէ ի վեր դպրոցը աշակերտ մերժելու վիճակին մէջ է, այդ հարցը տեղւոյն պատասխանատուները պէտք է լուծեն, որովհետեւ մենք չենք ուզեր մերժել հայերէն սորվիլ եւ հայկական մթնոլորտին մէջ մնալ ուզող աշակերտը:

Ունինք նաեւ Աւստրալիոյ դպրոցը, որուն մասին նոյն բանը կրնամ ըսել: Բայց Համազգայինի նորութիւնը այն է, որ քանի մը տարիէ ի վեր կը գործակցինք Փարիզի Թարգմանչաց վարժարանին հետ, իրենց հրաւէրով, այսինքն դպրոցի պատասխանատուները անդրադարձած են, որ Համազգայինը իր դպրոցները յատուկ գուրգուրանքի առարկայ կը դարձնէ: Կը մտածուի նախակրթարանին կողքին դպրոցը օժտել միջնակարգով: Դպրոցը վերակոչուեցաւ Համազգային Թարգմանչաց վարժարան, եւ այնուհետեւ աշակերտութեան թիւը աւելցաւ: Ըսեմ նաեւ, որ Համազգայինի ներկայացուցած տնօրէնը նոյնպէս ճեմարանական է, եւ դպրոցը իր յաջողութիւնը կը պարտի իրեն, աւելի քան Կեդրոնական վարչութեան:

Հ.- Անցնող քառամեակին Համազգայինը սերտ համագործակցութեան մէջ էր Երեւանի պետական համալսարանին հետ, եւ այդ համագործակցութենէն ծնունդ առած է նաեւ հայերէնի ուսուցիչներու պատրաստման ծրագիրը: Ի՞նչ վիճակ կը պարզէ այսօր այդ ծրագիրը:

Մ.Մ.- Երեւանի Պետական Համալսարանին հետ գործակցութիւնը սկսած է Համազգայինի հիմնադրման իսկ օրերէն, այսինքն վերջին քանի մը տարիներու երեւոյթ չէ. յիշեցնեմ, որ Լիբանանի մեր Հայագիտական հիմնարկին դասախօսները կա՛մ Երեւանի Պետական Համալսարանին պաշտօնեաներ էին եւ կա՛մ Հայաստանի Գիտութիւններու ակադեմիայի անդամ գիտնականներ: Չմոռնանք նաեւ, որ Ճեմարանի հիմնադիրներէն Նիկոլ Աղբալեանը Երեւանի Պետական համալսարանի ալ հիմնադիրն է, այնպէս որ գործակցելու ձգտում միշտ ալ եղած է երկուստեք:

Երեւանի Պետական համալսարանին հետ գործակցաբար կ’իրագործենք երկու ծրագիր. առաջինը գիտաժողովներու կազմակերպումն է, որ կ’իրականցուի տարեկան դրութեամբ: Ծանօթ է բոլորիս, որ սփիւռքահայ գրագէտներու հարցով վերապահութիւն կար համայնավար կարգերուն կողմէ: Սփիւռքի մէջ արեւելահայ գրականութիւն կը դասաւանդուէր, մինչ Հայաստանի մէջ արեւմտահայ գրողներու հանդէպ անբաղձալի կեցուածք կար, ուրեմն մենք հայրենի հասարակութեան արեւմտահայ գրագէտները ծանօթացնելու հարց ունէինք՝ ուսանողութեան ճամբով: Այս մէկը կենսական պատճառը եղած է այդ գիտաժողովներուն:

Երկրորդ ծրագիրը մշակուեցաւ Լիբանանի Հայագիտական հիմնարկին փակուելէն ետք: Հայերէնի ուսուցիչներու, ինչպէս նաեւ լրագրողներու, խմբագիրներու պատրաստման խնդիր ունէինք, հետեւաբար հինգ տարիէ ի վեր այս հարցով կը գործակցինք Երեւանի Պետական Համալսարանին հետ. արդէն երեք շրջանաւարտներ ունինք, որոնցմէ երկուքը կը պաշտօնավարեն Լիբանանի հայկական վարժարաններու մէջ (մէկ հատը՝ ճեմարան), իսկ երրորդը կը պաշտօնավարէ Նարեկ վարժարան, Նիկոսիա: Նշեմ, որ թեկնածուներուն ջախջախիչ մեծամասնութիւնը կու գայ Լիբանանէն, բացի մէկ հոգիէ, որ կու գայ Պոլիսէն. այսինքն այն շրջանները որոնք ամենէն շատ պէտք ունին (Արեւմտեան Եւրոպա, Գանատա, Միացեալ Նահանգներ, Հարաւային Ամերիկա), տակաւին այս ծրագրին դժբախտաբար չեն մօտեցած: Այդ երկիրներու պետութիւնները, հասկնալի պատճառներով, այլեւս կը պահանջեն, որ իրենց հաստատութիւններուն մէջ պատրաստուին ուսուցիչները, հետեւաբար մենք կը պահանջենք, որ ենթադրեալ պաշտօնավարութեան երկրէն ներս կրթական ասպարէզի վկայականը առնելէ ետք ուսանողները հետեւին Երեւանի Պետական համալսարանի երկու տարուան մագիստրոսականին՝ հայագիտական նիւթերու, որպէսզի երկիր վերադառնալէ ետք իրաւունք ունենան պաշտօնավարելու մեր հայկական վարժարաններէն ներս:

Հ.- Համազգայինը իր ցանցատարած գործունէութեամբ տարածուած է սփիւռքի զանազան գաղութներու մէջ, եւ մշակութային իր առաքելութեամբ գործօն դերակատարութիւն ունի այդ համայնքներէն ներս. ուշագրաւ երեւոյթ է սակայն, որ կարգ մը ցամաքամասերու եւ հայահոծ շրջաններու մէջ տակաւին մուտք չէ գործած, խօսքս կը վերաբերի Արեւելեան Եւրոպային, Հարաւային Ամերիկային եւ յատկապէս 2 միլիոն հաշուող Ռուսաստանի գաղութին. արդեօ՞ք Համազգայինը հեռակայ ծրագիրներ ունի աշխարհագրական այս տարածքներուն մէջ:

Մ.Մ.- Նախ յայտնեմ, որ Միացեալ Նահանգներուն կամ Ամերիկեան ցամաքամասին մէջ ընդհանրապէս կրթական հաստատութիւն չունի Համազգայինը. ատիկա արդիւնք էր այն մտայնութեան, որ գոյութիւն ունէր մինչեւ նախորդ դարու 60-ական թուականները, թէ՝ այս ցամաքամասը ազգերու ցուլման միջավայր է, հետեւաբար որեւէ կրթական հաստատութիւն այստեղ չի կրնար յաջողութիւն գտնել, մենք օժանդակենք Միջին Արեւելքի հաստատութիւններուն, որպէսզի արդիականանան եւ մեզի հարկ եղած անձնկազմը ուղարկեն: Այսօր կը տեսնենք, որ այդ քաղաքականութիւնը այդքան ալ ճիշդ չէր եղած, եւ կրթական հաստատութիւնները ինչքան ալ խոցելի կէտեր ունենան, անհրաժեշտ են: Սակայն ըսեմ նաեւ, որ Համազգայինը առանձնաբար կարելիութիւնը, մանաւանդ՝ նիւթական կարելիութիւնը չունի նման հաստատութիւններ հիմնելու, բայց եթէ այդպիսի տրամադրութիւն կայ, Համազգայինը երբեք չի կրնար այդպիսի բան մերժել, յատկապէս, եթէ ապահովուին նիւթական միջոցները: Գալով ձեր հարցումին, մեր կառոյցները, որոնց մասին խօսեցայ, Կեդրոնական վարչութեան Պատգամաւորական ժողովներու առնուած որոշումներու գործադրութիւնները եղած են: Ճիշդ է, որ Համազգայինը մշակութային գործունէութեան հարցով (պարախումբ եւ այլն) կը գործէ ապակեդրոնացեալ դրութեամբ եւ համագործակցութեամբ տեղւոյն այլ մարմիններուն հետ, սակայն կրթական մարզը գրեթէ ամբողջութեամբ Կեդրոնական վարչութիւնը իր ուսերուն վրայ առած է, որովհետեւ կ’ենթադրուի, որ այդ կեդրոնացումը անհրաժեշտ է այդ պարագային: Համազգայինը այսօր կը գործէ 16-17 երկիրներու մէջ, նոր շրջաններէն յիշեմ Քուէյթը, ինչպէս նաեւ վերը նշեցի Փարիզի Համազգայինի Թարգմանչաց վարժարանի որդեգրումէն ետք նոր մասնաճիւղ մը պիտի հիմնուի մօտօրէն հոն:

Հ.- Ողջունելի երեւոյթ է Համազգայինի ծլարձակումը Արցախի Հանրապետութեան մէջ, այնտեղ կը գործէ արդէն Համազգայինի գրասենեակը եւ որպէս առաջին միջոցառում՝ համերգ մը կազմակերպուեցաւ Ստեփանակերտի մէջ: Ի՞նչ ծրագիրներ ունի Արցախի Համազգայինը:

Մ.Մ.- Պէտք է ճշդեմ, որ Արցախի, ինչպէս Երեւանի պարագային, Համազգայինը ունի միայն գրասենեակներ, կառոյցներ չունինք, մասնաճիւղեր չունինք, եւ առ այսօր նման մտադրութիւն ալ չկայ, որովհետեւ այնտեղ, ուր Կրթական նախարարութիւն կայ, Մշակոյթի նախարարութիւն կայ, Համազգայինը չի կրնար այդ մակարդակի դերակատարութիւն ունենալ: Համազգայինի մասին ըսուած է, թէ ան սփիւռքեան գաղութներու կրթական եւ մշակութային նախարարութիւնն է: Մինչ Հայաստանի եւ Արցախի պարագային՝ այդ մէկը խորթ կը թուի, հետեւաբար մենք ունինք գրասենեակներ, որոնք ձեռնարկներ եւ գիտաժողովներ կը կազմակերպեն: Արցախի մէջ եւս ունեցանք գիտաժողով Արցախի համալսարանէն ներս, սակայն մեր առաքելութեան մաս կը կազմէ նաեւ Արցախի սահմանամերձ շրջաններուն մէջ մշակութային կեանքը կազմակերպել, քաջալերել կամ գոնէ թատրոն մը ներկայացնել:

Հ.- Այսօր կ‘ապրինք գիտարուեստի յառաջընթացի ժամանակներուն մէջ. այս գծով Համազգայինը իր հրատարակչական, կրթական թէ մշակութային գործունէութեան մէջ ինչպէ՞ս քայլ կը պահէ գիտարուեստի զարգացումներուն հետ եւ այդ զարգացումներուն զուգընթաց՝ ինչպէ՞ս կը ներգրաւէ նոր սերունդը:

Մ.Մ.- Կարեւոր մատնանշում մըն է այս: Ըսեմ, որ աւարտական իր փուլին հասցուցած ենք յատուկ մշակութային կայքէջ մը, որ հրապարակ կ’իջնէ ամենէն ուշը՝ յաջորդ երեք ամիսներուն ընթացքին: Այդ կայքէջը ընդհանրական անցեալը ներկային կապող, աշխարհագրական բոլոր շրջանները ներառող, մշակոյթի բոլոր արտայայտութիւնները ընդգրկող, ինչպէս նաեւ օգտագործողներու հետ անմիջական յարաբերութեան մէջ մտնելու իմաստով բացառիկ առիթ պիտի ըլլայ: Մեր հրատարակելի կայքէջին անունն է h-pem, հայերէն բեմ, զոր լատինատառ կը գրենք, որովհետեւ սկզբնականօրէն օգտագործելի լեզուն պիտի ըլլայ անգլերէնը՝ կարենալ հասնելու համար բոլոր սերունդներուն: Այս մէկը մեծ քայլ է դէպի արդիականացում, թերեւս քիչ մը ուշացած, թերեւս քիչ մըն ալ մտավախութեամբ՝ յատկապէս նիւթական միջոցներ ապահովելու հարցով, սակայն միշտ ալ Համազգայինի ծրագիրները մեր ուժերէն վեր եղած են, եւ յամառութեամբ ու յարատեւ ջանքերով իրականացուած: Մենք կը վստահինք մեր հասարակութեան ներդրումին եւ վստահ ենք, որ իրենց աջակցութիւնը պիտի չզլանան:

Հարցազրոյցը վարեց՝ Վահագն Գարագաշեան