Պետական միտքի տագնապը
Վիգէն Աբրահամեան
Վերջին ամիսներուն հայութեան ամբողջ ուշադրութիւնը սեւեռուած էր քառասնօրեայ պատերազմի վրայ։ Մեծով-փոքրով կը փորձենք հասկնալ կատարուածը, կը քննարկենք պարտութեան պատճառները։ Եւ քանի որ առարկայական տեղեկութիւնները տակաւին սակաւ են ու խիստ պակասաւոր, ազգովին կը գտնուինք աշխարհի ամենահին առածի նկարագրած վիճակին մէջ։ Խումբ մը կոյրեր կը փորձեն հասկնալ իրենց առջեւի արգելքը՝ զայն շօշափելով. մին կը զգուշացնէ, թէ օձ է, միւսը կը պնդէ, թէ պատ է, իսկ երրորդ մը երդում-պատառ կ’ըլլայ, թէ պարան է։ Մինչդեռ իրենց առջեւ ունէին… փիղ մը, որուն կնճիթը շօշափողին կը թուար, թէ օձ է, փորին դէմ առնողը կը պնդէր, թէ պատ է, իսկ պոչը բռնողը, պարանէն բացի, այլ բացատրութիւն չէր ընդունիր։
Պարտութեան` հրապարակի վրայ շրջանառուող այլեւայլ պատճառները ճիշտ այս կոյրերուն վիճակն են. ամեն մարդ կը փորձէ իր տեսածին, աւելի յաճախ՝ լսածին վրայ հիմնուելով պատճառ մը գտնել եւ փորձել եզրակացութեան մը յանգիլ։ Մարդ չի կրնար առանց բացատրութիւն մը ունենալու հանգիստ քնանալ. կրօններու գոյութիւնն այդ իսկ կարիքէն բխած է։ Իսկ երբ փորձենք այդ մնացեալ տեղեկութիւնները դասաւորել եւ հասարակ յայտարարներու ճամբով ընդհանրացումներ գտնել, պիտի նկատենք, որ անոնց մեծ մասը կը վերաբերի ղեկավարման համակարգին։ Մնացեալը լափալիսեան ճշմարտութիւններ են, որոնցմէ մէկ-երկուքը թուարկենք ու անցնինք:
— Թշնամին թուային առաւելութիւն ունէր։ Նորութիւն չէ: Հայոց պատմութեան բազմահազարամեայ ընթացքին ընդհանրապէս այդ եղած է իրողութիւնը, որ բնաւ պատճառ չէ հանդիսացած, որ մենք չկարենանք յաղթել։
— Թշնամին արհեստագիտական առաւելութիւններ ունէր, յատկապէս օդային հսկողութեան եւ հրետանային հեռահարութեան բնագաւառներուն մէջ։ Այդ առաւելութիւնները նոյնպէս անակնկալ չէին:
Թշնամիին զինատեսակները գաղտնիք չէին այդ բնագաւառին հետեւողներուն համար, իսկ անօդաչու թռչող սարքերու յարաճուն դերակատարութիւնն երբէք զարմանալի պէտք չէ ըլլար վերջին տարիներուն մեզմէ ոչ շատ հեռու՝ Սուրիոյ եւ Լիպիոյ ռազմական գործողութիւններուն հետեւողներուն համար։ Նոյնիսկ մինչեւ Լիպիա եւ Սուրիա երթալու պէտք չկար: Եթէ 2016թ. քառօրեայ պատերազմը առարկայականօրէն վերլուծուած ըլլար, փոխանակ անպայման թիզուկէս հողի զիջման մասին ամբոխավարական քննարկումներ բեմադրելով ուժ մսխելու, պէտք էր բոլոր կարողութիւնները յատկացնել մեր բանակի ամբողջ կարգը, սարքը եւ շարժուձեւը անօդաչուներով յագեցած մարտադաշտի պայմաններուն համապատասխանեցնելու աշխատանքին։
Եւ մասամբ նորին։
Երբ պատահական մարդը կը նստի ղեկին
Որ ղեկավարման համակարգն անդամալուծուած էր, կասկած չկայ։ Նոյնիսկ այդ քիչ, կցկտուր տեղեկութիւնները, որ ցարդ ստացած ենք, յստակօրէն կը մատնանշեն այդ իրողութիւնը։ Ղեկավարման ամբողջ համակարգը իր բոլոր երեսներով՝ ռազմական, քաղաքական, տեղեկատուական, թիկունքային եւ այլն, փաստօրէն, կը գտնուէր միակ կէտէ մը կառավարուելու պարտադրանքին տակ՝ վերջին տարիներուն սաստկացած` իշխանութեան յարաճուն անձնաւորեցման պատճառով, եւ այդ կէտն է, որ չգործեց, եւ յոյս ալ չկայ, որ երբեւիցէ կրնայ գործել։ Շատեր բարեացակամօրէն կը փորձեն Փաշինեանին եւ իր անմիջական շրջապատին վերագրել սադայէլական կարողութիւններ, սակայն պատկերը շատ աւելի պարզ է. այդ շրջապատին մէջ չկար ոեւէ մէկը, որ ունէր մտաւոր եւ հոգեկան կարողութիւնը` պատերազմ վարելու, եւ, ինչպէս ժողովուրդը կ’ըսէ, գաւաթ մը ջուրի մէջ խեղդուեցան։
Պատերազմն այն իրավիճակն է, ուր պէտք է արտակարգ միջոցներու դիմել։ Եւ ինքնըստինքեան կը ստեղծուի կացութիւն մը, որ պատերազմի կառավարումը կը կեդրոնացնէ գլխաւոր կէտի մը շուրջ։ Այդ կէտի անձնաւորեցումը, փաստօրէն, համազօր է ազգի ամբողջ գրաւը այդ մէկ անձին վրայ դնելուն, որ, ինչպէս բոլոր գրաւները, յղի է ձախողութեան մեծ հաւանականութեամբ։
Խորհրդարանական պետութիւններուն համար, որ կը յաւակնինք ըլլալ, պատերազմը յաճախ կը պարտադրէ համախոհական կառավարութիւններու առաջացումը, որպէսզի կարելի ըլլայ երկրի ամբողջական ներուժը սեւեռել մէկ նպատակակէտի։ Լաւագոյն օրինակը տուաւ Բրիտանիան, որ Բ աշխարհամարտի գրեթէ ողջ տեւողութեան (10 մայիս 1940-էն մինչեւ 23 մայիս 1945) ունեցաւ միակ համաձայնական կառավարութիւն մը՝ Ուինսթըն Չերչիլի գլխաւորութեամբ, եւ միայն յաղթանակի ապահովումէն ետք է, որ մտածուեցաւ վերադառնալու քաղաքական սովորական առօրեային։
Հայաստանի պարագային համազգային զօրաշարժն այդպէս ալ մնաց անկազմակերպ նոյնիսկ քարոզչական մեքենայի ծայրայեղ գեղարուեստականացած աշխատանքի պայմաններուն մէջ (ականջդ կանչէ Արծրուն Յովհաննիսեան): Երրորդ շաբաթէն իսկ անզէն աչքով տեսանելի էր, որ պատկերն այդքան ալ փայլուն չէ։ Փաշինեանի տխրահռչակ ստորագրութենէն աւելի քան 10 օր առաջ (հակառակ քօղարկուած ու բացայայտ սպառնալիքներուն, թէ ռազմական դրութեան պայմաններուն մէջ կարելի չէ կառավարութիւն քննադատել) Վազգէն Մանուկեան ստիպուեցաւ պաշտօնապէս յայտարարութեամբ հանդէս գալ եւ բացէ ի բաց պահանջել, որ.
«1. այս կառավարութիւնը պէտք է հրաժարական տայ՝ բանակին յանձնելով ողջ իշխանութիւնը, ընդ որում՝ դա պէտք է անի կամաւոր, առանց ցնցումների, որոնք կարող են կործանարար լինել,
2. բանակը, իր ձեռքը վերցնելով ողջ իշխանութիւնը, պէտք է կազմի միասնական պաշտպանութեան կոմիտէ Արցախի հետ միասին՝ կազմակերպելով պատերազմական ներկայ իրավիճակին անհրաժեշտ միջոցառումները, ապահովելով վստահութիւն եւ գնալով բանակցութիւնների շահագրգիռ պետութիւնների, միջազգային կառոյցների հետ»։
Իհարկէ, Փաշինեանին պէտք չէր որեւէ խրատ, խորհուրդ կամ առաջարկ, որ զինք զրկէր իր սիրելի աթոռէն։ Իսկ 30 տարուայ ընթացքին կառուցուած պետականութեան ճարտարապետները չէին նախատեսած նման՝ պետութեան գլխաւորի անկարողութեան, ապիկարութեան կամ խելագարութեան (ընտրեցէ՛ք, որը կ’ուզէք) պարագային գործադրելի միջոցառումներ։ Յոյսը դրուած էր անորոշ մարդոց, այսինքն՝ խորհրդարանական մեծամասնութեան բարի կամեցողութեան վրայ։
Գրեթէ մէկուկէս դար առաջ` 1872-ին, ֆրանսացի աշխարհագրագէտ եւ գրող Ժիւլ Վեռն իր «Աշխարհի շուրջ 80 օրէն» հանրածանօթ վէպին մէջ կը գրէր. «Dans ce singulier pays, où les hommes ne sont certainement pas à la hauteur des institutions, tout se fait “carrément”, les villes, les maisons et les sottises» («Այս իւրայատուկ երկրին մէջ, ուր մարդիկ վստահօրէն պետական կառոյցներու մակարդակին չեն, ամէն ինչ կը կատարուի քառակուսիաբար, քաղաքները, տուները եւ յիմարութիւնները»)։ Ան նկատի չունէր Հայաստանը, իհարկէ, այլ Ամերիկայի Միացեալ Նահանգները, ուր ամէն բան, ըստ հանճարեղ ֆրանսացիին, քառակուսի է, նոյնիսկ յիմարութիւնները քառակուսի են։ Բոլորս ապրեցանք ԱՄՆ վերջին քառամեակի ողբերգակատակերգական բեմադրութիւնները՝ բարձրագոյն մակարդակին, սակայն Ամերիկան դիմացաւ, եւ խեղկատակին վնասները նուազագոյն մակարդակի մնացին, որովհետեւ կառոյցները նախատեսած էին նման կարելիութիւն, նախատեսած էին, որ մարդիկ իրենց մակարդակին պիտի չըլլան։
Մենք չյաջողեցանք մեր պետականութեան տալ այն յատկութիւնները, որ նոյնիսկ մանկական խաղալիք սարքողը ստիպուած է իր արտադրանքին տալ. զայն կառուցել այնպէս, որ եթէ ան անցնի խելագարի մը ձեռքը, ո՛չ խելագարը, ո՛չ ալ իր շրջապատը վնաս կրեն։ Այդ մասին յատուկ յղացք մըն ալ կայ անգլերէնով՝ «foolproofing»։ Մենք չկրցանք մեր պետականութիւնն անոր ղեկին պատահական բախտախնդիրի մը յայտնուելու վնասներէն զերծ պահել։
Կրնայի՞նք արդեօք։ Անշուշտ կրնայինք, պարզապէս կամք եւ մանաւանդ վտանգի գիտակցութիւն էր պէտք, որ չունեցանք։ 3 տասնամեակ երկարած մեր «պետականաշինական» փորձերը՝ սահմանադրական 3 հանրաքուէներով շեշտադրուած, յանգեցան այսօրուան քաոսին։
Յետադարձ փոքրիկ ակնարկ մը
Հայաստանի վերանկախացումը 1991 թուականին, ցաւօք, իր հետ չկրցաւ բերել այն հիմնական բեկումը, որ պիտի յառաջացնէր իսկապէս հայկական պետականութիւն մը։ Վերանկախացման յաջորդող 3 տասնամեակները հայ քաղաքացիական հասարակութեան ձեւաւորման համար պարզապէս շարունակութիւնն եղան նախորդող տասնամեակներուն՝ խորհրդային հասարակարգին, որ իր հերթին շարունակութիւնն էր ցարականին (միջանկեալ անկախութեան երկու տարիները, հակառակ իրենց բեղմնաւորութեան, շատ կարճ էին որեւէ փոփոխութեան արմատաւորման համար) եւ անկէ առաջ ալ՝ պարսկականին։
Հայաստանի եւ Արցախի Հանրապետութիւններու այսօրուան տարածքներուն վրայ մեր արդի պատմութեան ընթացքին միշտ տիրած էին կայսրութեան ծայրամասի իրավիճակը եւ անոր համապատասխան հոգեվիճակը։ Կայսրութեան մը ծայրամասը կը կառավարուի կեդրոնէն առաքուած եւ, որպէս կանոն, ամենաանպէտք տարրերով, որոնք իրենց պաշտօնավարման կը նային որպէս ժամանակաւոր աքսորի։
Կայսրութեան ծայրամասերուն արգիլուած է վիճիլ ինչպէ՞ս ընելու մասին։ Հարցերուն` ըստ էութեան քննարկումն ու եզրայանգումը մենաշնորհն է կեդրոնին, որուն վճիռները աստուածային օրէնք են ծայրամասերուն համար։ Ծայրամասին կը մնայ միայն վիճիլ կառավարիչի անձին շուրջ, այն ալ՝ կէսբերան. Մարկոսը լաւն է, Կիրակոսը՝ վատը… Պասկեւիչը խելօք էր, Գոլիցինը խենթ էր, Խանճեանը այսպէս էր, Քոչինեանը՝ այնպէս, Յարութիւնեանը՝ սանկ, Դեմիրճեանը՝ նանկ, եւ այսպէս անվերջ` մինչեւ Լեւոն, Ռոպերթ, Սերժ, Նիկոլ եւ մասամբ նորին։
Հակառակ հատուկենտ պահանջներու՝ անկախ Հայաստանի առաջին գործը չեղաւ Սահմանադիր ժողովի մը հրաւիրումը, որ պիտի գումարուէր պետական առօրեայէն անջատ, պիտի համախմբէր ազգի մտաւորական ներուժը, պիտի գումարուէր ամիսներով եւ մշակէր Հայաստանի Հանրապետութեան համար ամենայարմար պետական կառոյցը, որ կարենար նաեւ բնակչութեան քաղաքական մշակոյթը դուրս բերել իր ծայրամասային հոգեվիճակէն։
Լաւ կը յիշեմ, որ Սահմանադիր ժողովի, նոյնիսկ սահմանադրութեան մը մասին որեւէ ակնարկութիւն ՀՀՇ-ականներու եւ յատկապէս Լեւոն Տէր-Պետրոսեանի կողմէ կ’արժանանար ամենահեգնական դատողութիւններուն։ Օրինակներ կը թուարկուէին սահմանադրութիւն չունեցող պետականութիւններու. Իսրայէլ, Մեծն Բրիտանիա եւ այլն, անշուշտ, առանց բացատրելու, որ անոնք ունէին ոչ թէ սոսկ սահմանադրութիւններ, այլ սահմանադրական օրէնքներու հսկայական փաթէթներ՝ սկսեալ 1215-ի Magna Carta-էն։ Սակայն, երբ կանաչ լոյսը ստացուեցաւ (ստացողները լաւ գիտեն, թէ ուրկէ), հապճեպ կազմուեցաւ ոչ թէ Սահմանադիր ժողովի հրաւէր, այլ Գերագոյն խորհուրդի յանձնաժողով մը, որ սուսիկ-փուսիկ պիտի մշակէր նոր սահմանադրութեան նախագիծ մը… Բնաւ զարմանալի չէր, որ հանրաքուէի դրուած սահմանադրական նախագիծը համարեայ կրկնօրինակն էր այն 13 այլ սահմանադրութիւններուն, որոնցմով եւ նոյն հապճեպութեամբ օժտուեցան խորհրդային նախկին հանրապետութիւնները։
70 տարի շարունակ Հայաստան կառավարուած էր խորհուրդներով՝ գիւղխորհուրդ, քաղխորհուրդ, շրջխորհուրդ, հանրապետական խորհուրդ («գերագոյն» պիտակով) եւ այլն`բոլորն առնուած Կոմկուսի զսպաշապիկին մէջ՝ խորհրդային սահմանադրութեան տխրահռչակ 6-րդ յօդուածով պարտադրուած։ 1990 մարտ 14-ին այդ յօդուածն էապէս կը կրճատուի, եւ նոյն տարուան մայիսին ընտրուած Հայաստանի 12-րդ գումարման Գերագոյն խորհուրդը, փաստօրէն, 1920-էն ի վեր առաջին խորհրդարանն էր, որ բազմակուսակցականութեան պայմաններուն մէջ կ’ընտրուէր։
Տրամաբանական պիտի ըլլար, որ անկախ Հայաստանի պետականութիւնը փորձէր գոնէ սկզբնական շրջանին համար պահել «ապակոմկուսացուած» խորհուրդներու` ըստ էութեան ժողովրդավարական համակարգը, որուն քիչ թէ շատ սովոր էր բնակչութիւնը, եւ անոր արդէն իսկ առկայ հիմքին վրայ կատարել պետական պարտականութիւններու եւ լիազօրութիւններու վերաբաշխումը՝ Խորհրդային Միութեան փլուզման պատճառով կեդրոնին վերապահուած լիազօրութիւններն ալ վերաբաշխելով արդէն իսկ առկայ եռաստիճան համակարգի տարբեր մակարդակներուն։
Ճիշդ է, Կոմկուսի միահեծանութեան օրերէն ժառանգուած խորհուրդներուն կազմերը նախատեսուած չէին լուրջ աշխատանք կատարելու համար, որովհետեւ բուն որոշումները տասնամեակներ շարունակ առնուած էին պետական մեքենային զուգահեռ, կուսակցական մեքենային կողմէ, եւ այդ կազմերու հիմնական փոփոխութիւնը եւ անոնց վերաճումը իսկական պետական կառոյցներու մէկ-երկու ազատ ընտրութեան խնդիր էր, այսինքն՝ շուրջ մէկ տասնամեակի վրայ երկարող գործընթաց մը։ Սակայն ՀՀՇ-ով մարմնաւորուած խմբակն այլ ծրագիրներ ունէր։ Նախ՝ 1991-ին, առանց Սահմանադրութիւն մշակելու, պարզապէս Գերագոյն խորհուրդի օրէնքով մը էապէս փոխեցին պետականութեան ամբողջ կառուցուածքը՝ նախագահական աթոռ մը գամելով պետութեան գագաթին (Կոմկուսի զսպաշապիկը փոխարինելով նախագահականով), ապա՝ այդ նոր աթոռին շուրջ հիւսուեցաւ նոր Սահմանադրութիւն մը, որ, ինչպէս ըսինք, կրկնօրինակն էր նախկին խորհրդային հանրապետութիւններու «նոր» սահմանադրութիւններուն։ Եւ, փաստօրէն, Հայաստանի քաղաքական մշակոյթը շարունակեց ապրիլ կայսրութեան ծայրամասի իր կեանքով, «Մարկո՞սը, թէ՞ Կիրակոսը» անիմաստ ու ամլացուցիչ բանավէճով, որ այսօր ալ կը շարունակուի «նախկիններու» եւ «քայլածներու» հերթական քաշքշուկով եւ, ըստ երեւոյթին, պիտի շարունակուի՝ այս անգամ, հաւանաբար, «քայլածներու» եւ «նստածներու» միջեւ։
Չկրցանք, ցաւօք, կայսրութիւններէն ժառանգած «ո՞վ ընէ» հարցումը փոխարինել «ի՞նչ ընել» եւ «ինչպէ՞ս ընել» հարցումներով։
2018-ին միակ հարցը, որ լուծուեցաւ, Սերժի մը փոխարինումն էր Նիկոլով։ Ոչ մէկ նախընտրական ծրագիր, ոչ մէկ աշխարհայեացք, ոչ մէկ ծրագրային բանավէճ։ Օրինակ՝ այսօրուան իշխանութիւնները գրիչի մէկ հարուածով Հայաստանի հարկային համակարգը բազմաստիճանէն վերածեցին միաստիճանի՝ պետական համակարգին վրայէն վերցնելով անոր` Սահմանադրութեան առաջին իսկ յօդուածով սահմանուած «սոցիալական» բնոյթը (յօդուած 1. Հայաստանի Հանրապետութիւնն ինքնիշխան, ժողովրդավարական, սոցիալական, իրաւական պետութիւն է): Թող ոեւէ մէկը փորձէ յիշել, թէ այսօրուան խորհրդարանական մեծամասնութեան նախընտրական ծրագրի ո՞ր մէկ անկիւնը գրուած էր հարկային այդ խոստումը, իսկ առողջ ժողովրդավարութեան առաջին պայմանն է, որ գործադիր իշխանութիւնը հետեւի իր իսկ նախընտրական ծրագրին եւ կատարէ անոր խոստումները։ Իր իշխանութիւնը բացարձակ չէ, ինչքան ալ բացարձակ ըլլայ իր մեծամասնութիւնը: Ան իր ընտրական ծրագրէն դուրս իրագործումներ չի կրնար կատարել, այլ պէտք է դարձեալ դիմէ իր ընտրողներուն եւ նոր լիազօրութիւն խնդրէ, եթէ կարիքը տեսնուի՝ շեղելու նախընտրական ծրագրէն։
Էշը ցեխէն հանելու միայն մէկ ձեւ կայ — ապակեդրոնացում
Ինչպէ՞ս դուրս գալ այս ոլորապտոյտէն։ Ինչպէ՞ս ընել, որ հայ քաղաքական դաշտին վրայ այլեւս տեղի չունենայ սոսկ դէմքերու պատկերամարտ, այլ ծաւալին իսկական բանավէճեր այս կամ այն ծրագրին շուրջ` մեծ թէ փոքր, որ միակ ճանապարհն է՝ առաջքն առնելու այսօրուան նորոյթին՝ «ամբոխատիրական» իշխանութիւններուն։ Ինչպէ՞ս վերցնել կայսրութիւններուն, Կոմկուսի 70 տարուան եւ անոր յաջորդած երեսնամեայ սեղմիրանին վարչահրամայական քարացած մտայնութեան կաշկանդումները հայ հասարակութեան քաղաքական մշակոյթէն, որուն հին ու նոր վնասներուն ամէնօրեայ ականատեսն ու կրողն ենք։
Վերադասի անառարկելիութեան մշակոյթի վերացումը միակ միջոցն է՝ դուրս գալու ներկայ ամլացնող, ջլատիչ մթնոլորտէն, իսկ այդ ընելու համար միայն մէկ ձեւ կայ` հաստատել ծայրայեղ ապակեդրոնացեալ համակարգ մը, ուր կեդրոնը պիտի ստիպուի զբաղիլ իր մի քանի լուրջ թղթածրարներով (պաշտպանութիւն, դրամաշրջանառութիւն, արտաքին գործեր եւ սահմաններ) եւ մի քանի այլ պարտականութիւններով, եթէ անոնց մասին ընդհանուր համախոհութիւն կազմուի՝ զանոնք կեդրոնին վերապահելու, եւ չկարողանայ քիթը խոթել այս կամ այն գիւղապետարանի հարցերուն մէջ։ Եւ այդ ձեւով կը լուծենք միաժամանակ մի քանի խնդիր:
— Կեդրոնի պարտականութիւնները սահմանափակ ըլլալով՝ կը դիւրանայ անոնց կատարման մասին յստակ պատկերացում ունենալ: Ապիկարութիւնն անմիջապէս կ’երեւայ՝ առանց այլ հարցերու եւ խնդիրներու կոյտերուն ետեւ թաքնուելու հնարաւորութեան:
— Կեդրոնը ստիպուած կ’ըլլայ գործել ստորին մակարդակներուն հաշուետուութեան դամոկլեան սուրին տակ, որովհետեւ անոնք կրնան պարզապէս համաձայնիլ եւ իրմէ ետ վերցնել այս կամ այն լիազօրութիւնը, եթէ տեսնեն, որ ինք անկարող է այն կատարելու, հետեւաբար «մեր դէմ խաղ չկայ»-ի իրավիճակներ չեն կրնար ամրանալ եւ ճահճացնել քաղաքական բեմը:
— Փտախտի դէմ պայքարը անհամեմատ աւելի կը հեշտանայ։ Աշխարհի սկիզբէն ի վեր ամէն իշխանութիւն առնչուած է այդ պայքարին։ Համմուրապիի օրէնքներն իսկ կը պարունակեն մի քանի նմոյշներ այդ մասին. առեւտրական փոխանակումները գրաւոր ստացագիրներով կատարել, դատաւորը վտարել, եթէ իր որոշումն արձանագրելէն ետք զայն փոխէ (այսինքն՝ կաշառուի) եւ այլն։ Անվերջ պայքար է, որ մարդկութիւնը մղած է եւ կը շարունակէ մղել։ Ապակեդրոն համակարգերը, որպէս կանոն, նուազ ենթակայ են փտախտի ծայրայեղ դրսեւորումներուն, ոչ թէ որովհետեւ այդ համակարգերը սուրբեր կը ղեկաւարեն, այլ պարզապէս մեղրի կարասները մեծ մասամբ կը մնան ամենաստորին՝ բնակավայրային (քաղաքապետական) մակարդակին, եւ համակարգն իր ամբողջութեամբ չի խեղդուիր միանուագ փտախտի ճահիճին մէջ։ Մասնատուած փտախտին դէմ պայքարն անհամեմատ աւելի դիւրին է։
Ծայրայեղ ապակեդրոն համակարգը պիտի սկսի՝ բանաձեւելով, թէ մեր պետականութեան հիմքն են համայնքները, որոնք օժտուած են պետականութեան բոլոր յատկանիշներով՝ լիազօրութիւններով եւ պարտականութիւններով, բացի անոնցմէ, որոնց մասին համախոհութիւն գոյացած է համայնքներուն միջեւ՝ անոնցմով լիազօրելու աւելի բարձր մակարդակի ատեանները, որոնք կազմուած պիտի ըլլան համայնքներուն կողմէ առաքուած պատգամաւոր (ներկայացուցիչ) երեսփոխաններու ժողովներէն կամ այդ ժողովներէն բխած մարմիններէն։ Իշխանութեան վարէն վեր աստիճանական բարձրացումը հնարաւորութիւն կ’ընծայէ նաեւ ստորադաս մակարդակի ատեաններուն ծայրայեղ պարագաներու համաձայնիլ եւ վար առնել վերադաս իշխանութիւնը, որովհետեւ անոր լիազօրութիւնները կը բխին իրենց մակարդակէն եւ ինչպէս որ տրուած են, այդպէս ալ ետ կ’առնուին։ Եւ մանաւանդ վարէն վեր բարձրացող իշխանութեան բուրգը կը բացառէ իշխանութեան անդամալուծումը: Որեւէ մակարդակի անդամալուծման (լուծարման) պարագային անոր լիազօրութիւններն ու պարտականութիւնները ինքնաբերաբար կը վերադառնան այն մակարդակին, ուրկէ բարձրացած են վեր։
Երկրորդ կարեւոր սկզբունքը, որ պէտք է որդեգրել պետականութեան առողջացումն ապահովելու եւ պաշտօնի անձնաւորեցման արատը բուժելու համար, գործադիր իշխանութիւնը միշտ հաւաքական մարմիններու յանձնելն է: Որեւէ պարագայի գործադիր պաշտօնի համար ընտրութիւն պէտք չէ կատարուի, այլ պէտք է ընտրուի մարմին, որ հաւաքաբար պատասխանատու կ’ըլլայ իր աշխատանքին համար եւ իր մէջ կը կատարէ աշխատանքի բաժանումը։ Գիւղապետ չընտրուիր, այլ կ’ընտրուի գիւղապետական գործադիր մարմին՝ վարչութիւն, խորհուրդ եւ այլն (անուանումը ճաշակի հարց է), որ իր կազմէն կ’ընտրէ գիւղապետ, գանձապետ, քարտուղար եւ այլն։
Հոս պիտի առարկուի, անշուշտ, թէ ոեւէ խմբակցութիւն, որ իշխանութեան պիտի հասնի, պիտի ունենայ իր առաջնորդը կամ պարագլուխը, ղեկավարը, ռահվիրան, «պոս»-ը, «խազէին»-ը եւ այլն (ընտրեցէ՛ք ձեր նախասիրած անուանումը), որ ինքնաբերաբար պիտի ստանձնէ այդ հաւաքական գործադիրի գլխաւոր պաշտօնը՝ փաստօրէն վերադառնալով անձնաւորեցուած դրութեան։ Տարբերութիւնը շատ հիմնական է. երբ լիազօրութիւնները հաւաքական են, հաւաքականութիւնը՝ աշխատանքային խումբը, իր մէջ կրնայ արագ վերադասաւորումներ կատարել եւ գործերը բաժնել ըստ յարմարութեան՝ փոխանակ սպասելու յաջորդ ընտրութիւններուն։ Իսկ եթէ անձն ընտրուած է յատուկ այդ պաշտօնին համար, անկարելի է առանց մեծ ցնցումներու զինք փոխարինել նոյն խմբակէն աւելի յարմար անձով։ Աթոռին կցեալ լիազօրութիւնները միշտ ալ ունին վտանգը՝ անարժանի մը կողմէ աթոռի գրաւման։ Բացարձակ միապետութիւններու մեծագոյն թերութիւնն է այս մէկը. ամենայաջող գահակալին կրնայ յաջորդել լիակատար ապիկար մը, որ կը ժառանգէ աթոռը եւ իսկական պատուհաս կը դառնայ, կամ միապետն ինք կրնայ այլեւայլ պատճառներով կորսնցնել իր ունակութիւնները։
Եթէ հանրապետական եւ համայնքային իշխանութիւններուն միջեւ պատեհ համարուի աւելցնել այլ օղակ մը կամ մակարդակ մը, ըլլայ տարածքային թէ ոլորտային, ան պէտք է առաջացուի ստորադաս համայնքային իշխանութիւններու կողմէ, որոնք իրենց ունեցած լիազօրութիւններէն եւ պարտաւորութիւններէն յստակօրէն նկարագրուած մաս մը կը դնեն այդ նոր մակարդակին՝ իրենց ներկայացուցիչներուն կողմէ գոյացած ժողովին ուսերուն, որ կ’ընտրէ համապատասխան գործադիր մարմինը եւ հաշիւ կը պահանջէ անկէ, ոչ թէ «ի վերուստ» կ’որոշուի իշխանութեան կառոյց մը, որ հաշուետու է միայն զինք նշանակողին եւ հետեւաբար միայն անոր շահերը պիտի պաշտպանէ։ Ինչպէս շատ գեղեցիկ ձեւով կը բանաձեւէր հայ պետականութեան նախատիպար Ազգային սահմանադրութիւնը 1860-ին. «Վարչութիւնը ազգային ըլլալու համար պէտք է ԵՐԵՍՓՈԽԱՆԱԿԱՆ ըլլայ»։
Սահմանադրութիւն՝ երկու մասով
Հայկական պետականութեան Սահմանադրութիւնը չի կրնար ըլլալ միակտուր, միանուագ, ինչպէս կը փորձենք ընել տասնամեակներէ ի վեր եւ ամեն քայլափոխի զայն վերանայելու մասին կը մտածենք։
Սահմանադրութիւնը հիմնական օրէնք է եւ, որպէս այդպիսին, պէտք է գրուած ըլլայ ամենաընդարձակ կարկինով, սահմանէ սկզբունքները, օգտագործէ ամենաընդհանրական բառամթերքը (հասու միջին կրթութեան տէր ոեւէ ազգայինի) եւ մանրամասնութիւնները ձգէ իրմէ բխած զանազան օրէնսդրութիւններու, կանոնադրութիւններու, որոնք, ըլլալով աշխատանքային, առօրէական բնոյթի, կրնան շատ աւելի դիւրաւ վերանայուիլ եւ յարմարեցուիլ կեանքի յարափոփոխ պայմաններուն։ Իսկ Սահմանադրութիւնը կը մնայ առօրեայէն բարձր, որպէս վերջնական աղբիւր՝ օրէնքներու ճիշտն ու սխալը իրարմէ տարբերակող։ Հաւանաբար, շատեր համաձայն չըլլան Սահմանադրութիւնն այդ աստիճան բարձր պատուանդանի մը վրայ դնելուն։ Իրենց համար գուցէ սահմանադրութիւն եւ կանոնադրութիւն հոմանիշներ են։ Աւելորդ շփոթի տեղիք չտալու համար առաջնային օրէնքը կրնանք կոչել Հայոց հիմնական օրէնք, իսկ իւրաքանչիւր համայնք, համայնքներու երեսփոխաններով կազմուած ատեանները, ինչպէս նաեւ այդ ատեաններու ընտրած պատգամաւորներէն կազմուած աւելի վերադաս ատեանները կ’ունենան իրենց կանոնագրութիւնները, կանոնադրութիւնները, սահմանադրութիւնները եւ այլն (անուանումները ճաշակի հարց են)՝ Հիմնական օրէնքի սահմանումներէն բխած։
Հիմնական օրէնքը պէտք է ճշդէ համայնքներու գոյացման մի քանի սկզբունքները, բանաձեւէ, որ հայութեան կազմակերպ կեանքի բոլոր պարտաւորութիւնները, իրաւունքներն ու լիազօրութիւնները կը պատկանին համայնքին, բացառութեամբ անոնց, որ նոյն համայնքին կողմէ ընտրուած երեսփոխաններուն տրուած լիազօրութիւններով գոյացած այլ ատեանի մը բարձրացուած են, ճշտէ այդ պարտաւորութիւնները, իրաւունքներն ու լիազօրութիւններն այլ ատեանի բարձրացնելու եւ անկէ ետ վերցնելու, այդ ատեանները գոյացնելու կամ լուծարելու ձեւերը, ինչպէս նաեւ ատեաններուն միջեւ հաւանական վէճերը հարթելու մեքենականութիւնները՝ սկզբունքային կէտերով։ Հիմնական օրէնքը պէտք է մանաւանդ ճշտէ համայնքին՝ որպէս պետականութեան հիմնաքարի կազմակերպուածութեան ամենատարրական կէտերը, սահմանէ համայնքը, անոր սահմանագծման, կազմակերպուածութեան չափանիշները, անդամակցութեան, անդամներու հաշուառման, քուէարկութեամբ գործադիր մարմին ընտրելու եւ անկէ հաշիւ պահանջելու սկզբունքները, նաեւ անոր իրաւունքը՝ երեսփոխանական աստիճանակարգումով մասնակցելու համայնքներու հաւաքական կեանքին։
Հայոց հիմնական օրէնքը պէտք չէ ըլլայ իրաւաբանական խրթին ու երկարապատում փաստաթուղթ մը: Ան պէտք է հասանելի եւ հասկանալի ըլլայ միջին կրթութեան հայուն համար, գուցէ նաեւ ուսուցանուի դպրոցական վերին կարգերու մակարդակին։ Իրաւաբանական խրթինութիւնները թող մնան սահմանադրական երկրորդ՝ իւրաքանչիւր ատեանի կանոնադրութիւններուն եւ սահմանադրութիւններուն։
Այս հիմնական օրէնքը պիտի ծառայէ որպէս մեկնակէտ՝ աշխարհով մէկ սփռուած հայ համայնքներու կազմակերպման, որուն անդրադարձած էի նախորդ գրութեամբ։
Սահմանադիր ժողովը որպէս նոր մեկնակէտ
Նախորդ յօդուածս («Դրօշակ», սեպտեմբեր 2020) կ’աւարտէի հետեւեալ տողերով. «Վերոնշեալ համահայկական ապակեդրոն կառոյցէն առաջին օգտուողը պիտի ըլլան մեր ազատ եւ անկախ տարածքները՝ Հայաստանն ու Արցախը, որովհետեւ նման կառոյցի որդեգրումը պիտի պարտադրէ մեր 2 պետականութիւններուն հիմնական վերանորոգումը` անցեալէն ժառանգուած կեդրոնաձիգ դրուածքները փոխարինելով ծայրայեղ ապակեդրոն կառոյցներով եւ քաղաքական դաշտէն վերջնականապէս արտաքսելով քայքայիչ «ո՞վ»-ի բանավէճերը եւ զանոնք փոխարինելով հիմնարար «ի՞նչ»-ի ու «ինչպէ՞ս»-ի հարցադրումներով եւ բանավէճերով»։ Դժբախտաբար, ինչպէս կ’ըսեն, ուրբաթը շաբաթէն շուտ եկաւ, եւ բոլորս ճաշակեցինք «ո՞վ»-ի բանավէճին տխուր վերջաբանը։
Պիտի կարենա՞նք այս ձախողութեան դասերը քաղել, լուծումները բանաձեւել եւ գործադրութեան դնել։ Հայաստանի եւ Արցախի պետականութիւնները գոյութենական մարտահրաւէրներու առջեւ են եւ առաջին հերթին պէտք է լուծեն իրենց անմիջական, կարճաժամկէտ խնդիրները։ Բայց պէտք չէ աչքաթող ընենք երկարաժամկէտ խնդիրը՝ պետականութեան ապահովագրումը բախտախնդիրներու վնասներէն։ Հետեւաբար պէտք է գործել 2 հանգրուանով:
— Հայաստանի ներկայ քաղաքական տագնապի լուծումը, որ անպայման պիտի անցնի ծայրայեղ միջոցառումներով. ներկայ դրուածքով, երբ խորհրդարանը, փաստօրէն, գիտակցութիւնը չունի իր պարտականութիւններուն ու պարտաւորութիւններուն եւ ինքն իր մէջ չի գտներ ուժը՝ գործադիր դէմքերը փոխելու, իսկ գործադիրը չունի տարրական գիտակցութիւնը, որ պարտուածը նախ եւ առաջ կը քաշուի հրապարակէն, որովհետեւ պարտութիւնը ջաղացքի քարի նման կապուած է իր անունին եւ իրեն ու իր խմբակին կ’արգիլէ որեւէ նախաձեռնութիւն յաջողցնել, անկարելի է գտնել օրինական բանալին այս հանգոյցին։
— Հայաստանի նոր Սահմանադրութեան մշակումը. նոր խորհրդարանին ընտրութեան զուգահեռ` պէտք է անպայման ընտրուի Սահմանադիր ժողով`25-50 անդամներէ բաղկացած, որ պիտի մշակէ հիմնովին նոր Սահմանադրութիւն մը` ծայրայեղ ապակեդրոն Սահմանադրութիւն մը, որ նաեւ նկատի կ’առնէ մեր` աշխարհասփիւռ ազգ ըլլալու հանգամանքը։
Այն ատեն գուցէ հնարաւոր ըլլայ մեղմել բախտախնդիրին պատճառած վնասները եւ սկսիլ մտածել զանոնք դարմանելու մասին։