Հայը պիտի ապրի… Դանիէլ Վարուժանի նամակը «Ազդակ»ի խմբագրութեան գրուած 1909-ին

«­­Հա­մի­դին փո­րա­սո­ղուկ թա­ւա­լու­մը ին­ձի այն­քան ու­րա­խու­թիւն չպատ­ճա­ռեց, որ­քան ­­Կի­լի­կիա­յի ջար­դը ճմլեց ա­ղիք­ներս։ ­­Ցե­ղին հո­գին ա­րիւն կու­լայ մէջս, հրդե­հո­ւած քա­ղաք­նե­րէն ե­կող ա­մէն լուր տաք մո­խի­րի նման կը թա­փի գլու­խիս եւ սրտիս վրայ։ ­­Հինգ դա­րեր պէտք ե­ղան, որ­պէս­զի թուր­քե­րէն մաս մը քա­ղա­քակր­թո­ւէր, եւ­րո­պա­կա­նա­նար, ինչ­պէս փտած կաթ­սա­նե­րը կը կլա­յե­կո­ւին. ո՞վ գի­տէ դեռ որ­չա՜փ հինգ դա­րեր պէտք են եւ որ­չա՜փ հա­յու ա­րիւն՝ միւս մե­ծա­գոյն մա­սին հա­մար։ Ե­րի­տա­սարդ թուր­քե­րը չեն դադ­րիր Եւ­րո­պա­յի հասկց­նե­լէ, թէ թուր­քը ի բնէ բա­րի ժո­ղո­վուրդ է, թէ տաք հա­յե­րու ան­խո­հե­մու­թիւնն է ա­ղէ­տին սկզբնա­պատ­ճա­ռը… ­­Լու­րե­րը այն­քա՜ն գէշ ազ­դած են վրաս, որ կը ցա­ւիմ Ա­տա­նա չգտնո­ւե­լուս հա­մար։

Կով­կա­սի հայ-թա­թա­րա­կան ընդ­հա­րում­նե­րը օ­րի­նակ մեզ։ Ե­թէ այդ ո­ճով շար­ժինք, խու­ժա­նը ին­քը պի­տի գայ մեզ եղ­բայ­րու­թիւն քա­րո­զե­լու։ Կ­ռա­պաշտ է խու­ժա­նը. բո­ցին առ­ջեւ միայն կը խո­նար­հի։ ­­Քան­դե­լը եւ այ­րե­լը բար­բա­րոս ժո­ղո­վուր­դի մը հա­մար ա­ռա­քի­նու­թիւն են. այդ կար­միր աոա­քի­նու­թիւ­նը ու­նե­ցող մար­դիկ միայն կրնան ի­րենց պատ­կա­ռանք ներշն­չել։ Եր­ջա­նիկ ա­պա­գան, ժո­ղո­վուրդ­նե­րու եղ­բայ­րու­թիւ­նը Աշ­խա­տան­քի սրբա­րա­նին առ­ջեւ՝ զոր մենք բո­լորս կը յու­սանք եւ կը հե­տապն­դենք՝ ուխտ մըն է, որ թուրք խու­ժա­նին հետ լոկ զէն­քե­րու վրայ կը կնքո­ւի։

Մի­թէ՞ դեռ հա­յեր կան, որ ձեր ը­սած խլուր­դի գո­յու­թիւ­նը կ­’ապ­րին։ Ե­թէ մին­չեւ հի­մա ու­րիշ ազգ մը մեր կեան­քը ապ­րէր՝ իր մէջ մէկ պահ­պա­նո­ղա­կան չէր հա­շո­ւեր։ ­­Մի­թէ՞ այս­քան պղնձի եւ կրա­կի դա­րեր չկրցան ձու­լել ­­Գայլ ­­Վա­հան­նե­րու սե­րունդ մը։ Գն­չու­նե­րը ա­նիշ­խա­նա­կան պի­տի ըլ­լա­յին, ե­թէ մեր ճա­կա­տա­գիրն ու­նե­նա­յին։ Եւ դեռ հա­յու­թեան ծո­ցին մէջ «խլուր­դի գո­յու­թիւն­ներ» կան։ Խ­լուրդ չեն ա­տոնք, ըն­կե՛ր, մեր նախ­նի­նե­րուն դիակ­նե­րէն տա­րա­սե­րած որ­դեր են, ա­նարգ որ­դեր, զոր ա­դա­ման­դէ գար­շա­պա­րիս տակ ճզմե­լու իսկ պի­տի զզո­ւէի։ Ո՜վ ատ­րա­շէկ եր­կա­թով կու­րա­ցո­ւած հայ­րե­նիք, չտե­սա՞ր, թէ ինչ­պէ՛ս լու­սա­բուխ ծի­ծե­րուդ վրայ կը սեղ­մէիր աստ­ղապ­սակ որ­դի­նե­րուդ հետ, ո­րոնք ­­Մա­սի­սէն կ­’իջ­նէին, այն­պի­սի ճէ­տեր, ո­րոնց սկիզ­բը թա­ղո­ւած է այն մօ­րուտ­նե­րուն մէջ՝ ուր ­­Վա­հագն աս­տո­ւա­ծա­յին ­­Մեղ­քի վի­շապն սպան­նեց։

Բայց ­­Հա­յը պի­տի ապ­րի՝ հա­կա­ռակ դա­հիճ­նե­րուն եւ հա­կա­ռակ իր Ա­ռիւ­ծի աչ­քին տակ բու­սած կո­րե­կին։ ­­Հա­յը պի­տի ապ­րի ժո­ղո­վուրդ­նե­րու սի­րա­զօդ շղթա­յին մէկ ոս­կի օ­ղակն ըլ­լա­լու հա­մար։ Այս է մեր բո­լո­րիս յոյ­սը, յոյս մը՝ զոր մուր­ճով կռե­ցինք՝ ինչ­պէս մեր պա­պե­րէն մէ­կուն նի­զա­կը, որ նպա­տա­կին կը դի­մէր օ­դին եւ ա­րե­ւուն մէջ եր­գե­լով։ «Չ’անց­նիր այն ճրագն, զոր վա­ռեց Աս­տո­ւած»,- ը­սած է վար­պետս իր «­­Հայ­րու­նի»ին մէջ, զոր ես կը հասկ­նամ այն Աս­տո­ւա­ծը, որ իւ­րա­քան­չիւ­րիս կամ­քին մէջ է, այն Աս­տո­ւա­ծը, որ իր իսկ քնա­րը զէն ու զար­դեց մար­տի­կի մը նման՝ զոր աոա­ջին ան­գամ ի­տէա­լա­կան պա­տե­րազ­մին կը տա­նին։ Չ’անց­նիր այն ճրագն՝ զոր կամ­քը վա­ռեց»։

Պոլսոյ «Ազդակ» շաբաթաթերթը հիմնուած է 1908ին։ Թերթի հիմնադիրներն են Շաւարշ Միսաքեան, Զապէլ Եսայեան, Գեղամ Բարսեղեան եւ Վահրամ Թաթուլ։