Սփիւռքից դէպի սփռում ու վերադարձ

Հզօր Հայաստանը պէտք ունի հզօր Սփիւռքի։ Այդ պատճառով ժամանակն է, որ Սփիւռքն իր ոյժերը կեդրոնացնի նաեւ իր զարգացման վրայ, նամանաւանդ արեւմտահայ մշակոյթի ամրացման ու ծաւալման համար։

Վազրիկ Բազիլ

Արամ Վեհափառը անցեալ տարին հռչակել էր Սփիւռքի տարի։ Սա ընդհանուր անդրադարձման պատեհ ու հրատապ առիթ է նամանաւանդ Արցախի ողբերգական պատերազմից յետոյ, երբ թէ՛ Հայաստանը եւ թէ՛ Սփիւռքը անփառունակ վիճակում են գտնւում։ Միջին Արեւելքի վերջին տասնամեակների քաղաքական ու տնտեսական անկումը ջլատել ու նօսրացրել է հայկական դասական գաղութները՝ սատարելով արտագաղթը դէպի Արեւմուտք կամ Հայաստան։ Հայաստանի անկախութիւնն էլ իր հերթին կլանեց Սփիւռքի տնտեսական, մարդկային ու մտաւոր ոյժը, որը այս տասնամեակներում կեդրոնացած էր Հայաստանի բարգաւաճմանը նպաստելու վրայ։ Այս երկու քաղաքական ազդակների հետեւանքով տուժեց Սփիւռքը, մանաւանդ Միջին Արեւելքի Սփիւռքը, որը մարդկային ոյժով տեւականօրէն սնում էր արեւմտեան Սփիւռքը։ Այնտեղից արտագաղթողներն էին, որոնք կենսունակութիւն ու կայտառութիւն էին բերում այստեղի համայնքներին, որոնք առանց այդ հոսքի հոգեվարքի մէջ կʼընկնէին։ Այս տասնամեակների ընթացքին Սփիւռքը ինքն իր մէջ սփռուեց եւ այս սփռումից պէտք է կրկին դէպի Սփիւռք վերադառնայ։

Սա առաւել եւս անհրաժեշտ է, որովհետեւ այստեղ ծառացած է նաեւ արեւմտահայութեան եւ արեւմտահայերէնի հարցը։ Հայաստանից դէպի Արեւմուտք շարունակուող ու նոր թափ առած արտագաղթը ոչ միայն հիւծում է Հայաստանը, այլեւ աւելի է սրում արեւմտահայերէնի գոյութենական տագնապը։ Ամէն ինչ վերածւում է արեւելահայերէնի, եւ արեւմտահայերէնը լուռ նահանջում է։ Համայնքային վարչական հաղորդակցութիւնները վերածւում են սովետական ուղղագրութեամբ գրուող արեւելահայերէնի, էջմիածնական թեմերում հայաստանցի արեւելահայ հոգեւորականների գերակշիռ մեծամասնութիւնը խօսում է արեւելահայերէն, եւ քչերն են հոգս արեւմտահայերէնին ու փորձում սատարել արեւմտահայերէնի ամրացմանը։ Իրենք թերեւս զգան տագնապը, թերեւս կարեկցեն, բայց քչերն են այդ տագնապը իրենցը համարում եւ հակակշռում։ Սփիւռքի հարցը այսօր էապէս արեւմտահայութեան հարցն է։ Բարեբախտաբար կան արեւմտահայերէնի ուսուցման նախաձեռնութիւններ, հետաքրքրական նախաձեռնութիւն- ներ, սակայն սրանք բաւարար չեն։ Սփիւռքի հարցը համայնքային եւ ընտանեկան կեանքի հարց է եւ ոչ միայն ուսումնական ու մտաւոր։

Որո՞նք են Սփիւռքի հզօրացման ակունքները։ Նախեւառաջ Հայաստանում եւ Սփիւռքում յստակ պատկերացում չկայ Սփիւռքի մասին։ «Սփիւռքը» միգամած մի հասկացություն է եւ նշանակում է մանաւանդ «արտասահմանեան կեցավայր»։ Այս ըմբռնման պատճառով էլ սովետական աւանդութեան համաձայն՝ խօսւում է «նոր Սփիւռքից» ու «հին Սփիւռքից» այնպէս, ինչպէս խօսւում է «հին ու նոր ուղղագրութիւնից» կամ «հին ու նոր հայ մշակոյթից»։ Այս ածականները ոչ թէ ժամանակային ածականներ են, այլ գաղափարախօսական․ հինը հնացածն է, մինչ նորը՝ թարմն ու դալարը։ Ի դէպ, քրիստոնեաների համար միայն մէկ իրաւ նորութիւն կայ։ Դա Քրիստոսի մարդեղութիւնն է։ Եւ այս պատճառով էլ շարականները լեցուն են «նոր» ածականով (հին ու նոր Ադամ, հին ու նոր Եւա, նոր ժողովուրդ եւ այլն)։ Միւս «նորութիւնները» արդէն իսկ առկայի այլակերպ միացումն ու բաժանումներն են, լուծումն ու բաղադրումը։ Սփիւռքը, սակայն, նախեւառաջ «կեցավայր» չէ, այլ «կեցաձեւ»՝ իրեն իւրայատուկ ժամանակով։ Սփիւռքը նաև ժամանակի հարց է և ոչ միայն վայրի։ Հայաստանցին եւ սփիւռքահայը տարբեր վայրերում եւ տարբեր ժամանակներում ապրող մարդիկ են։

Գերմանիա եկող հայաստանցիները «նոր» սփիւռքահայեր չեն, այլ «արտա-սահմանցի հայեր» են, որովհետեւ «արտա-սահմանում» են ապրում եւ սփիւռքեան կեցաձեւի փորձառութիւն չունեն։ Իսկ սփիւռքահայերը արտասահմանցիներ չեն, որովհետեւ Հայաստանը իրենց համար ոչ թէ իրական, այլ իրականութեան սահմանամերձ գաղափարական «ներ-սահման» է։

Սփիւռքի հզօրացման ակունքներից մէկը զգայարանքներն են։ Հայկական շրջանակներում յաճախ խօսւում է «հայկական զգացումի» մասին, որ նա պակսում է երիտասարդութեան մէջ, որ առանց այդ զգացումի հիւծւում է «հայկական ինքնութիւնը», որ համայնքների առաջնահերթ պարտականութիւնն է «մատաղ սերնդին» փոխանցել այդ զգացումը։ Հակիրճ ասած՝ «հայապահպանութիւնը» համարւում է զգացական հարց։ Այս կարծիքն ինքնին սխալ չէ, բայց թերի է։ Զգացականից բացի՝ կարեւոր է զգայականը, իմա՝ մարմինը։ «Հայապահպանութիւնը» մարմնական հարց է։ Զգայարանքները կամ մարմինը հայ մշակոյթի մէջ որբակեաց են, կարծես թէ երկրորդական լինեն, թերագնահատելի։ Հաւանաբար քրիստոնէութեան թիւրըմբռնումն է, որ սատարում է նման նախապաշարումների տարածմանը։ Ճիշտ է, որ քրիստոնէութեան մէջ արմատացած է մարմնի ու զգայարանքների հանդէպ քննադատական կեցուածքն այն աստիճան, որ Աստուծոյն մօտենալու եւ միանալու համար անհրաժեշտ է համարւում «սպանել» մարմինը եւ չէզոքացնել զգայարանքները։ Սակայն սա իրաւ քրիստոնէական հայեցակէտ չէ, որովհետեւ նախ՝ մարմինը Աստծոյ արարչագործութեան մաս է կազմում ու «բարի» է եւ ապա՝ մարդու կենդանի մարմինը հոգեկանի եւ զգայականի անքակտելի ամբողջութիւնն է։ Եւ ամբողջութիւնն աւելի է, քան մասերի սոսկ գումարը։

Սակայն անկախ աստուածաբանական այս մտքերից, մարդաբանու- թիւնը մեզ ուսուցանում է, որ ճանաչողութեան հիմքը զգայարանքներն են։ Թովմաս Ակուինացիի (1225-1274) ասոյթը հանրածանօթ է․ «Nihil est in intellectu, quod non fuerit in sensu», որը նշանակում է՝ «Բանականութեան մէջ ոչինչ կայ, որը նախօրօք չի եղել զգայարանքների մէջ»։ Այն, ինչ որ ինձ այստեղ հետաքրքրում է, ոչ այնքան ճանաչողութեան հարցն է, որքան այս սկզբունքի գործնական հետեւումները։ Հիմնական հետեւումը այն է, որ «հայկականութիւն» փոխանցելու համար պէտք է հիմնուել զգայարանքների վրայ։ Այսօր զգայարանքներն ու մարմինը թերագնահատւում են նաեւ ուրիշ պատճառով։ Դա թուայնացումն է։ Մինչ իրականութիւնը եռածաւալ է, համակարգչային աշխարհը երկծաւալ է։

Երեխաների կազմաւորման համար էական է իրական՝ եռածաւալ, եւ ոչ միայն թուայնացած՝ երկծաւալ, աշխարհը։ Հոտոտելիքը, շօշափելիքն ու ճաշակելիքը նոյնքան կարեւոր են, ինչքան տեսանելիքն ու լսելիքը։ Առաւել եւս այս զգայարանքների միասնական ապրումը աւելի կարեւոր է, քան մասնատուածը, մէկ կողմից՝ տեսանելիքն ու լսելիքը եւ միւս կողմից՝ հոտոտելիքը, շօշափելիքն ու ճաշակելիքը։ Ժամանակի ու միջոցի ընկալումն էլ զօդուած է բոլոր զգայարանքների եւ մարմնի հետ։ Նոյնիսկ համակարգչային աշխարհում տեսանելիքն ու լսելիքը տարբերւում են իրական ձայներից ու գոյներից։ Երեխաների աշխարհը պիտի իրականը լինի եւ ոչ թուայնացածը, նոյնիսկ եթէ թուայնացումը մեծ հնարաւորութիւններ է մատուցում բոլորին։ Ինքնութիւնն էլ՝ թէ՛ անհատականը եւ թէ՛ հաւաքականը, «online» չէ, այլ՝ «offline», ոչ թէ երկծաւալ, այլ՝ եռածաւալ։

Ցաւալի է, որ այս դաստիարակչական հարցերի մասին համայնքներում չի խօսւում։ Բոլորը զմայլած համակարգիչի ընձեռած կարելիութիւններով՝ հեշտութեամբ մոռանում են նոյն այդ կարելիութիւնների վտանգները դաստիարակութեան ու առողջութեան համար։ Հարցը միայն մոլութիւնը չէ, որի ապաքինման ծախսերը մասնավորապես Գերմանիայում ապահովագրական ընկերութիւններն են ստանձնում, այլ նաեւ անշարժութեան ու առանձնութեան վտանգը, սերտելու ունակութեան տկարացումը եւ ուշադրութեան ճապաղումը։ Զգայարանքների համապարփակ գործածութիւնն ու խնամքը կարեւոր են թէ՛ դաստիարակութեան, թէ՛ համայնքային կեանքի եւ թէ՛ համայնքներում զգայարանքների միջոցով երեխաների անգիտակցութեան վրայ ազդելու համար։

Համայնքները փորձում են ամէն գնով առինքնել երիտասարդութիւնը, իրենց ներգրաւել համայնքային աշխատանքների մէջ, որպէսզի երբ հին սերունդը հրապարակից քաշուի, նոր սերունդը ստանձնի եւ շարունակի համայնքային կամ գաղութային աշխատանքները։ Այս ջանքերում համայնքներն ու հովիւները կեդրոնանում են երիտասարդների վրայ եւ յաճախ մոռանում են մանուկներին եւ մանուկների ծնողներին։ Մինչ բարդ է թափանցել երիտասարդների գիտակցութեան ու ներաշխարհի մէջ եւ աւելի ժամանակատար, եթէ նրանք արդէն իսկ արբունքի տարիքի մէջ են, աւելի դիւրընթաց է հասնել մանուկների անգիտակցին զգայարանքների միջոցով։ Հինգ զգայարանքների միջոցով կարելի է մանուկներին ընտելացնել, մտերմացնել հայ մշակոյթի հետ, որպէսզի երբ երեխաները մեծանան, այդ մտերմութիւնը հանգի հարազատութեան ու համայնքային աշխուժութեան։ Սակայն այս բոլոր նկրտումները ապարդիւն կը մնան, եթէ ծնողները չը գործակցեն եւ բոլոր պարտականութիւնը կործեն համայնքների եւ հոգեւորականների ուսերին։ Մինչ երիտասարդների պարագային ծնողների դերը սահմանափակ է, մանուկների պարագային դա էական է։

Ինչպէ՞ս է կարելի սնել զգայարանքները՝ տեսողականը, լսողականը, ճա- շակելիքը, շօշափելիքը եւ հոտոտելիքը։ Ահաւասիկ մի քանի օրինակներ, որոնք սպառիչ չեն, ոչ էլ վերջնական կամ հարկադրական։ Կարեւորը սկզբունքն է, իսկ օրինակները փոխարինելի են։

ա) Այբուբենը՝ ամէն գիր տպուած, գծագրուած կամ լուսանկարուած առանձին թուղթի վրայ, կախել մանուկի սենեակի պատերից կամ հայերէն գիրք ու թերթ դնել գետնի վրայ, որպէսզի երեխան խաղալու ժամանակ անընդհատ այդ գրերը տեսնի։ Երեխաների աչքն ու ձեռքը պիտի տեսնեն, շօշափեն այս առարկաները, քայլելու ժամանակ ակռկեն գրքին, առանց որ ծնողները երկար ու բարակ այբուբենի կամ հայերէն լեզուի մասին խօսեն կամ այդ գրերը դիտումնաւոր երեխաների ուշադրութեան յանձնեն։ Իրենց առկայութիւնը երեխաների շրջապատում բաւարար է, որ անգիտակիցը ըմբոշխնի այդ բոլորը։
բ) Ամէն օր մէկ ժամ լսել Կոմիտասի երաժշտութիւնը։ Երեխան թող խաղայ եւ ենթախորքում լսի Կոմիտասի երաժշտութիւնը՝ առանց բացատրութիւնների կամ պատմական ներբողների։ Սա կարող է ժողովրդական կամ հոգեւոր երաժշտութիւնը լինի՝ իրենց կշռոյթով ու մեղեդիներով։
գ) Կիրակնամուտին կամ տաղաւար տօներին թող ընտանիքները խունկ ծխեն կամ «Papier d’Armenie» վառեն, որպէսզի հոտառութիւնը շաղկապուի այս փոքր ծէսի հետ։

Այս երեք օրինակները կարելի է նաեւ իրար հետ բաղադրել։ Էականը նման արարմունքների կանոնաւոր եւ տեւական գործադրումն է, որպէսզի մանուկները կամաց-կամաց անգիտակցաբար մտերմանան հայ գրերի կամ հայկական դասական երաժշտութեան կամ սովորութիւնների հետ։ Կարելի է նաեւ թէ՛ անչափահասների եւ թէ՛ չափահասների համար պատրաստել «Youtube»-եան մի շարք, որը պարունակի արեւմտահայ գրականութեան ծաղկաքաղի ընթերցանութիւնը։ Առանց վերլուծութեան կամ երկար բացատրութիւնների՝ ասմունքողը ընթերցում է, օրինակ, Շահան Շահնուրի մի քանի յօդուածները կամ Ռուբէն Զարդարեանի մի քանի պատմուածքները կամ Յակոբ Օշականի «Մնացորդացից» հատուածներ։ Եւ ընտանիքները երեխաների ներկայութեամբ լսում են այս շարանը։ Կարեւոր չէ ամէն բառ ու դարձուածք հասկանալը։ Կարեւորը լեզուն է իր ամբողջականութեան մէջ՝ իր կշռոյթով ու շեշտով։ Ով գրականութիւն կարդալու տրամադրութիւն չունի, կարող է գրականութիւն լսել։ Նման մի շարքի պատրաստութիւնը ճկուն է եւ կարող է բազմաթիւ տարազումներ ունենալ։

Համայնքայինները կամ հոգեւորականները թող նորածինների ծնողների հետ խօսեն, բացատրեն այս բոլորի նպատակն ու սկզբունքը եւ խրախուսեն, որ մասնակցեն։ Սա առաջին քայլն է։ Իսկ երկրորդը՝ նոյնքան կարեւոր, այն է, որ մկրտող հոգեւորականները կամ համայնքայինները պարբերաբար հանդիպեն ծնողներին եւ տեղեկանան, թէ արդեօք իրենք գործադրում են այս առաջարկները, եւ որոնք են իրենց փորձառութիւնները։ Կարելի է նոյնիսկ նորածինների կամ մանուկների ծնողներին հաւաքել եւ միասնաբար խօսել այս հարցերի եւ իրենց ունեցած փորձառութիւնների մասին։ Այս խօսակցութիւնն ու պարբերական յիշեցումը անհրաժեշտ է, որովհետեւ ծնողները նոյնքան ուղեցոյցի պէտք ունեն, ինչքան մանուկները։

Ինչքան լաւ կը լինէր, եթէ համայնքներում խօսուէր նաեւ այն հարցի մասին, որ թուայնացած այս ժամանակում հաղորդակցութեան նոր միջոցները պէտք է գիտակցաբար ու վերապահութեամբ գործածուեն, որ ծնողները պէտք է իրենց ընտանեկան կեանքում ժամեր վերապահեն մանաւանդ երեխաների ներկայութեամբ, որոնց ընթացքին իրենք ո՛չ բջիջային հեռաձայնը գործածեն, ո՛չ համացանցում դեգերեն եւ ո՛չ հեռատեսիլի մէջ թաղուեն, այլ երեխաների հետ խաղան, երգեն, պարեն, արտասանեն, այսինքն՝ բոլոր զգայարանքները բանեցնեն ։ Միայն համակարգիչով եւ ոչ ձեռքով գրելը նմանապէս վնասում է մտածելուն, որովհետեւ ձեռքը միայն իրեր բռնելու գործիք չէ, այլ նաեւ՝ ըմբռնելու միջոց։ Այս պատճառով պէտք է ընտանիքները ուշադիր լինեն, որ երեխաները իրենց ձեռքերը համապարփակ օգտագործեն։ Ձեռքը կապուած է մտքի հետ։ Ինչքան լաւ կը լինէր, եթէ համայնքները եւ հոգեւորականները նաեւ այն հարցի մասին խօսէին, որ երեխաների կեանքը պէտք է կշռոյթ ունենայ, ամենօրեայ կանոնաւոր կրկնութիւն։ Այս առօրեայի կշռոյթը կոչւում է ծէս։ Ծէսը եւ ծիսակատարութիւնը միայն կրօնական երեւոյթներ չեն, այլ ընդհանուր մարդկային։ Ընտանիքներն էլ պէտք է մշակեն իրենց ծէսերը՝ առօրեայ ու պարբերական կրկնութիւնները, որոնք երեխաներին կոփում են եւ վստահութիւն ներշնչում, ինքնավստահ դարձնում։ Ծէսն էլ կրթութեան ու կրթանքի մաս է կազմում։ Լաւ ընտանիքները ծէս ունեցող ընտանիքներն են։ Սա նշմարել եմ ոչ միայն, բայց նամանաւանդ գերմանական ազնուական գերդաստանների մէջ, որոնք հարիւրաւոր տարիների պատմութիւն ունեն եւ իրենց ընտանեկան աւանդութիւնները սերնդից սերունդ փոխանցելով՝ կոփում են իրենց ընտանեկան ինքնութիւնը։

Այս գործնական հարցերի մասին կարելի է նաեւ ուղեցոյց հակիրճ տեսանիւթ պատրաստել՝ օրինակներով ու բացատրութիւններով եւ ցրել համայնքներում։

Այս ընդհանուր նկատառումներից յետոյ անդրադառնանք արեւմտահայերէնի հարցին։

Սփիւռքի հարցը հիմնականում արեւմտահայութեան եւ արեւմտահայերէնի հարցն է։ Եթէ Հայաստանում արեւելահայերէնը իմաստային տագնապի ու երերումների մէջ է, արեւմտահայերէնը՝ գոյութենական տագնապի եւ հոգեվարքի։ Այն գլխաւոր պատճառը, որը լեզուն վերածել է «ի միջի այլոց» հարցի, այն թիւրըմբռնումն է, որի համաձայն՝ «լեզուն հաղորդակցական միջոց է»։ Ըստ այս ըմբռնումի՝ մարդը ընկալում, զգում եւ մտածում է եւ ապա մտածածը, զգացածը եւ ընկալածը «արտայայտելու» համար մի «միջոց» է փնտրում եւ քանի որ այդ միջոցը ո՛չ մուրճն է, ո՛չ աղը եւ ո՛չ էլ օճառը, դիմում է միւս «միջոցին»՝ գրին։ Ուրեմն մարդը «գործածում» է գիրը, արտայայտւում, արտայայտուելուց յետոյ այդ «միջոցը» պահարանի մէջ դնում եւ մինչեւ յաջորդ «գործածութիւնը» ապահով պահում։ Նման մօտեցումը թերեւս կայտառ երեւակայութեան արդիւնքը լինի, սակայն մարդաբանութեան հետ որեւէ առնչութիւն չունի։ Անշուշտ, այս հակիրճ տողերով կարելի չէ հանգամանօրէն անդրադառնալ սոյն հարցին, սակայն ելնելով այն իրադրութիւնից՝ որ մարդը ընկալում, զգում եւ մտածում է ոչ թէ լեզուից դուրս, այլ լեզուի մէջ, ապա լեզուի նկատմամբ հոգատարութիւնն ու հոգածութիւնը միաժամանակ մտածման, զգացման եւ ընկալման խնամք ու մշակումն են։ Հետաքրքրական եւ օգտաշատ հետազօտութիւն պիտի լինէր քննելը, թէ ինչպէս Հայաստանում արեւելահայերէնի անկումը մղել է նաեւ պետական կարգ ու սարքի թուլացմանը։

Լեզուի նկատմամբ անհոգութիւնը ընկալման, զգացման եւ մտածման նկատմամբ անհոգութիւն է։ Արեւմտահայերէնի նկատմամբ «Գնայ մեռիր, արի քեզի սիրեմ» լոզունգը չի կարող այլեւս գործունէութեան կարգախօս լինել։ Մշակոյթը թանգարանում դնելն ու աշխարհում հնապարծիկ ու սնափառ դեգերելը իմաստութեան նշան չէ։ Իմաստութիւնը եղածն ու ունեցածը խնամելու եւ մշակելու մէջ է։ Ով «հոգի» ունի, «հոգում» է, «նախահոգ» քայլեր է նախաձեռնում, խնամում է ու մշակում։ Իսկ ով մշակում է, մշակոյթ ունի։ Խնամուած ու կոփուած լեզուն մշակոյթ ունենալու ցայտուն նշաններից է։ Կոփուած լեզու նշանակում է կոփուած միտք։ Սփիւռքեան շաբաթօրեայ կամ կիրակնօրեայ վարժարանները մեծ նուիրումով ու զոհաբերութեամբ շարունակում են իրենց աշխատանքը, սակայն նման անձնուէր ճիգը հարցի լուծման մի մասն է։ Ընտանիք, զգայարանք եւ ծէս պէտք է դառնան այն հիմքը, որի վրայ կարող են թարմանալ ու ամրապնդուել ուսումնական այս ձեռնարկները։

Ստորեւ մի քանի այլ առաջարկներ․

ա) Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսութիւնը, Մխիթարեան միաբանութիւնը, Զմմառի կաթողիկէ կաթողիկոսութիւնը եւ գործող արեւմտահայ քիչ թէ շատ հաստատուն կազմակերպութիւնները թող միասնաբար մշակեն արեւմտահայ մշակոյթը խթանելու մի ծրագիր։ Իսկ Ամենայն Հայոց կաթողիկոսութիւնը պէտք է սփիւռքեան ծուխերում պաշտօնավարող հոգեւորականներին յանձնարարի, որ իրենք յատուկ հոգատարութիւն ցուցաբերեն արեւմտահայերի եւ արեւմտահայերէնի նկատմամբ՝ հայթայթելով լեզուի ու մշակոյթի ուսուցման ու բանեցման միջոցներ։
բ) Անհրաժեշտ է վերաբացուեն կամ Վենետիկի Մուրատ-Ռափայէլեան եւ կամ էլ Սեւրի Մուրատեան վարժարանները, որոնք Եւրոպայի ամենագեղեցիկ երկրներում ու քաղաքներում գտնուելով՝ կարող են նոր շունչ ու թափ տալ արեւմտահայ մշակոյթին։ Ես Մուրատ-Ռափայէլեանի նախկին սան եմ։ Ինչքան տարիները անցնում են եւ տեսնում եմ արեւմտահայ համայնքների փլուզումն ու կրթութեան նուազումը, այնքան աւելի համոզւում եմ նման աւանդութիւն ունեցող վարժարանների վերաբացման անհրաժեշտութեամբ ու առաքելութեամբ։
գ) Նկատի ունենալով, որ Հայաստանում արդեն մեծ թուով արեւմտահայեր են ապրում՝ թող Հայաստանը արեւմտահայերէնը պաշտօնապէս յայտարարի իբրեւ պետական երկրորդ լեզու։ Սա թոյլ կը տայ, որ արեւմտահայերը Արեւելահայաստանում շարունակեն իբրեւ արեւմտահայ ապրել։
դ) Հայութիւնը պէտք ունի քանակի թէ՛ Սփիւռքում և թէ՛ Հայաստանում։ Ծննդաբերութիւնը պէտք է աճի։ Քանակը որակ է բերում, եւ քաղաքական, ընկերային ու պաշտպանական գործունէութեան ծիրը ընդլայնւում է։ Կառավարութիւնները նման նախաձեռնութիւնները հունաւորում են՝ տուրքերի համակարգը համապատասխանօրէն փոխելով։ Սփիւռքը կարող է այդ ընթացքը սատարել, օրինակ, այդ նպատակին ծառայող մի հիմնադրամի կազմութեամբ։

ե) Հասկանալի լինելու մարմաջը վտանգաւոր է արեւմտեան Սփիւռքի համար։ Որովհետեւ այստեղ օտար լեզուն միշտ աւելի հասկանալի է, եւ հայերէնի հետ մրցակցութիւնը իր օգտին է վերջանում։ Գերմանիայում, օրինակ, երբ որեւէ մի ժողովի կամ նախաձեռնութեան ընթացքին մի անձ հայերէն լաւ չի հասկանում, հաւանական է, որ ամբողջ նիստը հայերէնից փոխուի գերմաներէնի։ Սա վատառողջ սովորութիւն է, որը նաեւ ստրկամտութեան արտուղիներից է։ Եթէ ամէն ինչ անընդհատ թարգմանուի, այլեւս մենք մեզ հետ միայն թարգմանական յարաբերութիւն կունենանք, եւ սա կործանարար կը լինի։ Կրկին․ լեզուն նախեւառաջ հաղորդակցութեան միջոց չէ։ Մարդը ապրում, զգում ու մտածում է լեզուի մէջ։ Աւելի անհեթեթն այն է, որ ծնողները իրենց երեխաներին հայերէն լեզուի դասընթացի են ուղարկում, բայց երբ երեխան դասարանից դուրս է գալիս, նոյն ծնողները սկսում են իրենց երեխաների հետ օրինակ՝ գերմաներէն խօսել։ Կարելի՞ է այսքան միամիտ լինել, չասելու համար՝ անմիտ։ Նման երեւոյթները մանր հարցեր չեն, այլ՝ հանգուցային։ Ես, օրինակ, մեր համայնքներում երբէք գերմաներէնով չեմ դասախօսում, նոյնիսկ երբ ատենապետները բողոքում են, որ մարդիկ չեն հասկանալու։ Դասախօսութիւնը սիրով կʼամփոփեմ գերմաներէնով, բայց կը դասախօսեմ միայն հայերէնով։ Հայերէնը պէտք է «լսելի» դառնայ ու մնայ։ Չհասկանալը պէտք է մղի ոչ թէ գերմաներէնի կամ այլ լեզուի կիրառմանը, այլ հայերէնի աւելի լայնածաւալ գործածմանը։ Եւ եթէ դասախօսը կամ համայնքի ատենապետը ներկաներին բացատրի, որ հայերէնը էական է ինքնութեան համար, որ նիւթով հետաքրքրուողներն ու լեզուին անծանօթները թող ստանձնեն «չհասկանալու» այդ «զոհաբերութիւնը», որպէսզի հայերէնը չտուժի, ապա վստահ եմ, որ շատերը կʼըմբռնեն վիճակը եւ նոյնիսկ կը խթանեն, որ ելոյթը միայն հայերէնով տեղի ունենայ։

Ամփոփելով՝ Սփիւռքը թուլանալով չէ, որ Հայաստանը կը հզօրանայ։ Հզօր Հայաստանը պէտք ունի հզօր Սփիւռքի։ Այդ պատճառով ժամանակն է, որ Սփիւռքն իր ոյժերը կեդրոնացնի նաեւ իր զարգացման վրայ, նամանաւանդ արեւմտահայ մշակոյթի ամրացման ու ծաւալման համար։ Հայութեան հարստութիւնը իր զանազանութիւնն ու երփներանգութիւնն է։ Այդ երփներանգութիւնը պէտք է խնամել ու մշակել։ «Զարգացումը» ունի երկու նախադրեալ՝ ա. տարբերակում և բ. համարկում։ Զարգացած միաւորներ՝ անձից մինչև պետութիւն, տարբերակուած են, զանազան շերտեր ունեն, սակայն միաժամանակ՝ համարկուած։ Հայերի մօտ սիրելի դարձած «միութիւնը» խաթարում է տարբերակումը եւ ջլատում համարկումը։ Շատ բնական է, որ տարբերութիւն կայ պոլսահայի, երեւանցու, ջուղայեցիի կամ լիբանանահայի միջեւ։ Ինչ լաւ, որ այդ տարբերութիւնները կան․ բարբառ, հանաք, վարք ու բարք։ Այս բոլորը պէտք է խնամել ու գուրգուրալ։ Ինչ լաւ կը լինէր, եթէ Ազգային Ժողովում տարին երկու անգամ, երբ օրակարգը թեթեւ է, երեսփոխանները իրենց բարբառներով ելոյթ ունենան։ Ինչ լաւ կը լինէր, եթէ Հայաստանը ապակեդրոնացած լինէր, եւ ամէն ինչ քաղաքամայրում թխմուած չը լինէր։ Եթէ Գերմանիայում Միւնհէնի կամ Ֆրանկֆուրտի օդակայարանները շատ աւելի որակաւոր են, քան թէ Բեռլինինը, ապա սա Գերմանիոյ ոչ թէ թուլութեան, այլ հզօրութեան նշանն է։ «Միութիւն» չի նշանակում «մէկութիւն», այլ՝ «գործակցութիւն»։ Իսկ գործակցութիւնը օգտակար է միայն այն ժամանակ, երբ զանազանութիւնը չի տափակեցւում, այլ մշակւում է ու խնամւում։ Սա վերաբերում է Սփիւռքին ու Հայաստանին եւ սա վերաբերում է արեւելահայերէնին ու արեւմտահայերէնին։

Վազրիկ Բազիլ

«Դրօշակ» թիվ 4 , 2023