Արցախում տեղի ունեցածը ցեղասպանութիւն է

Մարի Յովհաննիսեան

Անպատիժ յանցագործութիւնները ոչ միայն կրկնուելու, այլեւ շատ յաճախ կրկնօրինակուելու յատկութիւն ունեն

2023 թուականի Սեպտեմբերի 19-ին Ատրպէյճանի կողմից Արցախի Հանրապետութեան դէմ սկսուած ռազմական ագրեսիան եւ դրան յաջորդած իրադարձութիւնները տարաբնոյթ մեկնաբանութիւնների եւ գնահատականների արժանացան՝ ինչպէս տեղական, այնպէս էլ միջազգային քաղաքական, գիտական, հանրային եւ մետիա տիրոյթում՝ առաջացնելով իրադարձութիւնների ճշգրիտ բնութագրման կատարեալ քաոս։ Արցախի Հանրապետութիւնը շուրջ ինն ամիս ապօրինի շրջափակման մէջ պահելուց, մշտապէս ռազմատենչ սպառնալիքներ հնչեցնելուց յետոյ Ատրպէյճանի իշխանութիւնները, բախուելով արցախահայութեան՝ հայրենի հողում ապրելու եւ արարելու աննկուն վճռականութեանը, որոշեցին իրենց բաղձալի վերջնանպատակին հասնել, այն է՝ տիրանալ Արցախի Հանրապետութեանը ռազմական ճանապարհով։ Սկսելով չյայտարարուած ռազմական գործողութիւններ՝ Ատրպէյճանի զինուած ուժերը շուրջ մէկուկէս օր կիրառեցին արգելուած զինատեսակներ, ռմբակոծեցին բնակավայրեր, թիրախաւորեցին քաղաքացիական հաստատութիւններ ու անձանց, որոշ բնակավայրերում, օգտուելով միայնակ մնացած կանանց, երեխանների եւ ծերերի անպաշտպան վիճակից, կատարեցին մարդկային բանականութեան եւ երեւակայութեան անսահմանութեան մէջ չտեղաւորուող վայրագութիւններ։ Այս ամէնը, ի վերջոյ, ստիպեց Ատրպէյճանի ագրեսիայի դէմ միայնակ պայքարող Արցախի Հանրապետութեան ռազմաքաղաքական իշխանութիւններին գնալու բանակցութիւնների՝ այդ ճանապարհով փորձելով փրկել արցախահայութեանը ֆիզիքական լիակատար բնաջնջումից։ Մի քանի օր տեւած բանակցութիւններից յետոյ, պատմութեան մէջ առաջին անգամ, հայկական Արցախն ամբողջութեամբ հայաթափուեց։

Սոյն յօդուածի նպատակն է փաստական տուեալների հիման վրայ ներկայացնել Արցախի ամբողջական հայաթափման ընթացքում, դրան նախորդող ինն ամիսների շրջափակման ժամանակ եւ հայաթափուած Արցախում այսօր տեղի ունեցող իրադարձութիւններն ու դրանց իրաւական նկարագիրը՝ դրանով իսկ կանխելով տեղի ունեցածի կամայական կամ սիրողական բնութագրումները, որոնք յղի են բազում վտանգներով, այդ թուում նաեւ՝ տեղի ունեցածի վերաբերեալ իրաւական դաշտում վճռական քայլեր ձեռնարկելու, պատշաճ որակաւորում տալու եւ կատարուած յանցագործութիւնների համար պատասխանատուութեան ենթարկելու հնարաւորութիւնների վիժեցման առումով։

Արցախահայութեան դէմ իրագործուած եւ դեռեւս շարունակուող յանցագործութիւնները պէտք է դիտարկել եւ քննել մեկ ամբողջութեան մէջ, քանզի դրանք Ատրպէյճանի իշխանութիւնների կողմից պետական մակարդակով մշակուած, աւելին` որպէս պետական ռազմավարութիւն ընդունուած, քաղաքականութեան դրսեւորում են։ Դրանք ունեն Քրէական իրաւունքում յստակ սահմանուած անուն եւ բնութագրում։ Արցախահայութեան դէմ 2022 թուականի Դեկտեմբերի 12-ից սկսուած եւ ցայսօր շարունակուող Ատրպէյճանի՝ ի դէմս ռազմաքաղաքական ղեկավարութեան, գործողութիւններն իրենց բնոյթով եւ էութեամբ լիովին համապատասխանում են 1948 թուականի Դեկտեմբերի 9-ին ՄԱԿ-ի գլխաւոր ասամբլիայի կողմից ընդունուած Ցեղասպանութեան յանցագործութիւնը կանխարգելելու եւ պատժելու մասին կոնուենցիայով սահմանուած յատկանիշներին։

Այն, ինչ տեղի ունեցաւ Արցախի Հանրապետութիւնում 2023 թուականի Սեպտեմբերի 19-ից յետոյ, տեղական քաղաքական, հանրային եւ լրատուական դաշտում, երբեմն նաեւ գիտական միջավայրում, բնութագրւում են որպէս էթնիկ զտումներ։ Այս առումով միջազգային քաղաքական եւ լրատուական դաշտում իրավիճակն է՛լ աւելի աղէտալի է, քանզի ատրպէյճանական նաւթային եւ խաւիարային դիւանագիտութեան արդիւնքում բարձր բարոյական արժէքներ քարոզող, արդարութեան, հաւասարութեան եւ ժողովրդավարութեան մասին բազմահատոր գրականութիւն հրատարակող եւ երկարաժամ ելոյթներ ունեցող արեւմտեան քաղաքական գործիչները, որոշում կայացնողներն ու այդ ամէնը լուսաբանող միջազգային ճանաչում ունեցող լրատուական գործակալութիւններն ու դրանց ներկայացուցիչները դեռեւս խորը տարակուսանքի մէջ են եւ դժուարանում են յստակ գնահատական տալ տեղի ունեցածին, երբեմն կցկտուր եւ կիսաբերան յայտարարելով, թէ «մի գուցէ տեղի ունեցածը էթնիկ զտումներ են»։

Եղան բացառութիւն կազմող իրաւապաշտպան կազմակերպութիւններ, անհատ քաղաքական գործիչներ եւ պետութիւններ, որոնք տեղի ունեցածը բնութագրում են որպէս էթնիկ զտումներ։ Սակայն, հարկ է ընդգծել, որ «էթնիկ զտում» բնութագրումը արցախահայութեան դէմ Ատրպէյճանի իրականացրած գործողութիւնների նկարագրութեան եւ որակման պարագայում սխալ է։ Այս պնդումը հիմնաւորելու համար նախ ներկայացնենք, թէ ինչ է նշանակում «էթնիկ զտումներ» եզրոյթը, եւ ինչ իրաւական հետեւանքներ կարող է առաջացնել այն կատարած պետութեան կամ պետութիւնների եւ դրանց իշխանութիւնների համար։

«Էթնիկ զտում» եզրոյթը, որն ի յայտ է եկել միայն 1990-ական թուականներին՝ բնութագրելու համար նախկին Հարաւսլաւիայում տեղի ունեցող իրադարձութիւնները, քրէական իրաւունքի համաձայն, չի ճանաչւում որպէս ինքնուրոյն յանցագործութիւն։ «Էթնիկ զտում» եզրոյթը գործածուել է ՄԱԿ-ի Անվտանգութեան խորհրդի եւ գլխաւոր ասամբլիայի բանաձեւերում եւ նախկին Հարաւսլաւիայի հարցերով միջազգային քրէական տրիբունալի վճիռներում եւ մեղադրական եզրակացութիւններում, թէեւ չի եղել քրէական հետապնդում սահմանող կէտերից որեւէ մէկը։

«Էթնիկ զտումներ» եզրոյթը քրէական իրաւունքի համաձայն չունի իրաւական սահմանում։ Միաւորուած ազգերի կազմակերպութեան փորձագէտների յանձնաժողովը, որը լիազօրուած էր ուսումնասիրելու նախկին Հարաւսլաւիայի տարածքում կատարուած միջազգային մարդասիրական իրաւունքի խախտումները, իր S/25274 միջանկեալ զեկոյցում հետեւեալ կերպ է բնութագրել «Էթնիկ զտումներ» եզրոյթը․ «Տարածքը դարձնել էթնիկապէս միատարր՝ օգտագործելով ուժ կամ ահաբեկում, հեռացնելով որոշակի խմբերի անդամներին տուեալ տարածքից»: Իսկ արդէն իր վերջնական S/1994/674 զեկոյցում նոյն յանձնաժողովը էթնիկ զտումները նկարագրեց որպէս «… նպատակային քաղաքականութիւն՝ մշակուած մէկ էթնիկ կամ կրօնական խմբի կողմից մէկ այլ էթնիկ կամ կրօնական խմբի խաղաղ բնակչութեանը որոշակի աշխարհագրական տարածքներից բռնութեամբ եւ ահաբեկչութեամբ հեռացնելու նպատակով»։ Փորձագէտների յանձնաժողովը յայտարարեց նաեւ, որ քաղաքացիական բնակչութեանը հեռացնելու համար կիրառուող հարկադրանքի պրակտիկան կարող է ներառել սպանութիւններ, խոշտանգումներ, կամայական ձերբակալութիւններ եւ կալանաւորումներ, արտադատական մահապատիժներ, բռնաբարութիւններ եւ սեռական ոտնձգութիւններ, քաղաքացիական անձանց ծանր ֆիզիքական վնասուածքներ հասցնելը, քաղաքացիական բնակչութեան բանտարկութիւն գետտոյական շրջաններում, քաղաքացիական բնակչութեան բռնի տեղահանում, կանխամտածուած ռազմական յարձակումներ կամ յարձակումների սպառնալիքներ քաղաքացիական անձանց կամ քաղաքացիական տարածքների վրայ, քաղաքացիական անձանց օգտագործումը որպէս կենդանի վահան, գոյքի ոչնչացում, անձնական ունեցուածքի կողոպուտ, յարձակումներ հիւանդանոցների, բժշկական անձնակազմի վրայ եւ այլն ։

Հարկ է նշել, որ վերը նկարագրուած յանցագործութիւնները որքան էլ անմարդկային եւ դատապարտելի լինեն, եթէ չեն որակւում որպէս ցեղասպանութիւն, այլ բնութագրւում են որպէս էթնիկ զտմանը նախորդած կամ դրա ընթացքում տեղի ունեցած յանցագործութիւններ, միջազգային քրէական իրաւունքի տեսանկիւնից չեն քննւում մէկ գործի շրջանակներում, դրանք հովանաւորած պետութեան կամ դրա իշխանութիւնների նկատմամբ չի կիրառւում քրէական հետապնդում, չեն կարող լինել դատական գործընթացներ եւ դատավճիռներ։ Այդ յանցագործութիւններից իւրաքանչիւրը կարող է քննուել որպէս առանձին դէպք՝ տուժած կողմի կամ նրա իրաւայաջորդի ներկայացրած բողոքի հիման վրայ։ Այս պարագայում, եթէ Ֆիզիքական անձի մեղքը ապացուցուի, ապա պատժի կ’ենթարկուի ոչ թէ այն իրագործելու հրաման տուած կամ այն իրագործելը խրախուսած պետութիւնը կամ դրա իշխանութիւնները, այլ տուեալ յանցագործութիւնը իրագործած անհատը կամ զինուորականը։ Անհրաժեշտ է սակայն ընդգծել, որ ռազմական ագրեսիայի ժամանակ իրագործուած նմանօրինակ յանցագործութիւնների բացայայտումը գրեթէ անհնար է, քանզի դրա համար բացակայում են անհրաժեշտ պայմանները՝ դէպքի վայրի անաչառ քննութիւն, փաստերը հաւաքագրելու հնարաւորութիւնները, եւ, որ, ամենակարեւորն է, յանցագործութիւնը բացայայտելու քաղաքական կամք։ Գործողութիւն, որը կարող է որակուել որպէս յանցագործութիւն, էթնիկ զտման դէպքում որեւէ իրաւական հետեւանք չի առաջացնում։

Թէեւ վերոբերեալ յանցագործութիւններն առանձին կամ շատ դէպքերում միաժամանակ իրականացուել են արցախահայութեան դէմ, սակայն այդ յանցագործութիւններն առանձին դիտարկելը կամ ընդհանուր անուամբ «էթնիկ զտումներ» կոչելը իրաւական տեսանկիւնից ոչ միայն սխալ եւ անընդունելի է, այլեւ ներառում է ապագային ուղղուած լուրջ սպառնալիքներ՝ համամարդկային առումով։

Յանցագործութեան իրական բնոյթն ու էութիւնը դիտաւորեալ կամ միամտաբար մեղմացնելը կամ այլ, քրէօրէն անպատժելի եզրոյթով բնութագրելը կարող է նախադէպ դառնալ ցեղասպանական մտադրութիւններ ունեցող պետութեան կամ պետութիւնների իշխանութիւնների համար։ Ուստիեւ, արցախահայութեան դէմ իրագործուած յանցագործութիւնն իր բնոյթին ու էութեանը համապատասխան ճշգրիտ իրաւական անուն եւ գնահատական տալն անհրաժեշտ է ոչ միայն հայութեանը, այլեւ գիտակից ազգերին եւ պետութիւններին, որոնք այսօրեական նիւթական շահերը չեն գերադասում մարդկութեան, այդ թուում նաեւ՝ իրենց անվտանգ ապագայից։ Նախադէպային անպատիժ յանցագործութիւնները ոչ միայն կրկնուելու, այլեւ շատ յաճախ կրկնօրինակուելու յատկութիւն ունեն։

Հիմնաւորելու համար մեր այն պնդումը, որ արցախահայութեան դէմ տեղի ունեցածն անհրաժեշտ է բնութագրել որպէս ցեղասպանութիւն, հարկ է նախ եւ առաջ ներկայացնել ՄԱԿ-ի 1948 թուականին ընդունած Ցեղասպանութեան յանցագործութիւնը կանխարգելելու եւ պատժելու մասին կոնվենցիայի այն յօդուածներն ու կէտերը, համաձայն որոնց՝ դեռեւս 2022 թուականի Դեկտեմբերի 12-ից ապօրինաբար շրջափակելով Բերձորի միջանցքը՝ արցախահայութեանը ենթարկել է ցեղասպանութեան։

Ստորեւ ներկայացնում ենք կոնվենցիայի 2-րդ յօդուածի բ եւ գ կէտերը, համաձայն որոնց՝ Ատրպէյճան պետութիւնը եւ դրա այսօրուայ ռազմաքաղաքական ղեկավարութիւնը Արցախի Հանրապետութեան ազգաբնակչութեան դէմ իրագործել է ցեղասպանութիւն.

Կոնվենցիա
Ցեղասպանութեան յանցագործութիւնը կանխարգելելու եւ պատժելու մասին

Յօդուած 2

Սոյն կոնվենցիայում ցեղասպանութիւն նշանակում է հետեւեալ գործողութիւններից ցանկացածը՝ կատարուած ազգային, էթնիկական, ցեղական կամ կրօնական որեւէ խմբի, որպէս այդպիսին, լրիւ կամ մասնակի ոչնչացման մտադրութեամբ.

բ) այդ խմբի անդամներին մարմնական լուրջ վնասուածքներ կամ մտաւոր վնաս պատճառելը,
գ) որեւէ խմբի համար կեանքի այնպիսի պայմանների միտումնաւոր ստեղծումը, որոնք ուղղուած են նրա լրիւ կամ մասնակի ֆիզիքական ոչնչացմանը։

Ցեղասպանութեան յանցագործութիւնը կանխարգելելու եւ պատժելու մասին ՄԱԿ-ի ընդունած կոնվենցիայի վերոբերեալ կէտերը փաստում են, որ ատրպէյճանական իշխանութիւնները, արգելելով մարդկանց ազատ ելումուտը Արցախի Հանրապետութիւն, այդ թուում նաեւ՝ պարբերաբար խոչընդոտելով Կարմիր խաչի միջազգային կոմիտէի կողմից անյապաղ բժշկական օգնութիւն ստանալու նպատակով Հայաստանի Հանրապետութեան բուժհաստատութիւններ տեղափոխուելու կարիք ունեցող բուժառուների տեղաշարժը, զրկելով սննդի, դեղորայքի, նորմալ կենսապայմաններ ապահովելու համար անհրաժեշտ պարագաների, ինչպէս նաեւ վառելիքի մատակարարումը Հայաստանի Հանրապետութիւնից Արցախի Հանրապետութիւն, միտումնաւոր ստեղծել են այնպիսի կենսապայմաններ, որոնք ուղղուած են մարդկանց լրիւ կամ մասնակի ֆիզիքական ոչնչացմանը։ Միտումնաւոր ստեղծուած կենսապայմաննները արցախահայութեան մօտ առաջացրել են մարմնական լուրջ վնասուածքներ՝ այն է, թերսնուցում, հիւանդութիւնների բարդացում, եւ այլն, ինչպէս նաեւ մտաւոր լուրջ վնաս են պատճառել ողջ ազգաբնակչութեանը, ինչը անշեղ համապատասխանութիւն է առաջացնում Ցեղասպանութեան յանցագործութիւնը կանխարգելելու եւ պատժելու մասին կոնվենցիայի վերոբերեալ կէտերի հետ։

Արցախի Հանրապետութիւնում լիակատար շրջափակման հետեւանքով, համաձայն Արցախի մարդու իրաւունքների պաշտպանի գրասենեակի հրապարակած տուեալների, եղել են ինչպէս թերսնման հետեւանքով վաղաժամ, թերհաս ծննդաբերութեան, խրոնիկ հիւանդութիւնների եւ մահացութիւնների կտրուկ աճի, այնպէս էլ սովամահութեան դէպքեր։

Արցախի շուրջ ինն ամիս տեւած շրջափակման եւ դրա վտանգների մասին պարբերաբար ահազանգել են մի շարք տեղական եւ միջազգային իրաւապաշտպան կազմակերպութիւններ։ Մասնաւորապէս, Լեմկինի անուան Ցեղասպանութեան կանխարգելման ինստիտուտը 2022 թուականի Դեկտեմբերի 12-ից մինչեւ 2023 թուականի Սեպտեմբերի 5-ը հրապարակել է ութ Կարմիր դրօշի մասին ահազանգ՝ ընդգծելով Ատրպէյճանի գործողութիւններում ցեղասպանութեան մտադրութեան մասին, զգուշացնելով նաեւ տարածաշրջանում ազդեցութիւն ունեցող գերտէրութիւններին եւ որոշում կայացնողներին, որ վերջիններս մեղսակից են դառնում արցախահայութեան դէմ իրագործուող ցեղասպանութեան համար ։

2023 թուականի Սեպտեմբերի 5-ին Լեմկինի անուան Ցեղասպանութեան կանխարգելման ինստիտուտը 127 էջանոց լայնածաւալ զեկոյց հրապարակեց, որում փաստերով ներկայացնում եւ զգուշացնում էր աշխարհին, որ Ատրպէյճանի որդեգրած ցեղասպանական քաղաքականութիւնը, որը դրսեւորւում էր արցախահայութեանը լիակատար շրջափակման մէջ պահելով, միտում ունի վերածուելու ռազմական ճանապարհով վերջիններիս ֆիզիքական ոչնչացմանը։

Ցաւօք, նախազգուշացնող յայտարարութիւններում բարձրաձայնուող վտանգներն իրենց երկար սպասել չտուեցին։ 2023 թուականի Սեպտեմբերի 19-ին Ատրպէյճանի զինուած ուժերը սկսեցին չյայտարարուած ռազմական ագրեսիա Արցախի Հանրապետութեան ողջ տարածքով մէկ՝ թիրախաւորելով ինչպէս ռազմական ստորաբաժանումները, այնպէս էլ բնակավայրերն ու խաղաղ բնակչութեանը։ Ականատես վերապրողների վկայութիւնները փաստում են, որ ատրպէյճանական զինուժի վայրագութիւնները յիշեցնում էին 1915-1923 թթ. արեւմտահայութեան դէմ Օսմանեան պետութեան իրագործած ցեղասպանութիւնը ։

Արցախահայութեան բռնի տեղահանմամբ չաւարտուեցին Ատրպէյճանի ցեղասպանական գործողութիւնները։ Այսօր արդէն հայաթափուած Արցախում Ատրպէյճանի իշխանութիւնների հրահանգով ոչնչացւում եւ պղծւում է արցախահայութեան պատմամշակութային ժառանգութիւնը։ Ինչպէս նշում է ԱՄՆ-ի Հարաւային Կոնեկտիկուտ նահանգի պետական համալսարանի փրոֆեսոր Արմէն Մարսուպեանը իր «Ցեղասպանութիւն այլ մեթոտներով. ժառանգութեան ոչնչացումը, ազգային պատումները եւ ազերիների յարձակումը Ղարաբաղի բնիկ հայերի վրայ» յօդուածում. «Խմբի մշակութային ժառանգութեան ոչնչացումը եւ մշակութային արտադրութեան ճնշումը խումբը ոչնչացնելու ամենայուսալի միջոցն է» ։

Ատրպէյճանցիների՝ հայերի ոչնչացման քաղաքականութիւնն ու նկրտումները նոր չեն։ Ինչպէս նշում է Գառնիկ Դաւթեանը, Ատրպէյճանում հայատեացութիւնը զարգացել է երեք փուլով՝ առաջին փուլ՝ 1918-1920 թթ., երբ Ատրպէյճանը որպէս պետութիւն նոր էր ձեւաւորւում, երկրորդ փուլ՝ 1920-1991 թթ., Ատրպէյճանի խորհրդայնացումից մինչեւ դրա անկախացումը, եւ 1991 թ. անկախացումից ցայսօր։

Հայերին ցեղասպանելու ատրպէյճանաթուրքական ծրագրի մէկդարեայ լինելու հանգամանքն ապացուցւում է նաեւ 1918-ի Փետրուարի 27-ին գաղտնի գրութեամբ ռազմական նախարարի անունից Անդրկովկասում հայերին ամբողջովին կոտորելու մասին արձակած հրամանը։ Հրամանում ասւում էր. «Իրադրութիւնը պահանջում է հայ ժողովրդի ամբողջական ոչնչացում, որն էլ հրամայուած էր սուլթանական հրամանագրով»։
Հարկ է ընդգծել, որ, հետեւելով ատրպէյճանաթուրքական ռազմաքաղաքական ղեկավարութեան յայտարարութիւններին, ակնյայտ է դառնում, որ Արցախի Հանրապետութեան նուաճումով եւ արցախահայութեանը ցեղասպանութեան ենթարկելուց յետոյ անգամ, հայութեան սպառնացող վտանգները չեն անցել։ Իրենց ներքին եւ արտաքին լսարանին ուղղուած ամէնօրեայ ուղերձներում թէ՛ Ատրպէյճանի, թէ՛ Թուրքիայի քաղաքական եւ ռազմական ղեկավարներն անթաքոյց յայտարարում են Հայաստանի Հանրապետութիւնից նոր տարածքներ գրաւելու իրենց մտադրութեան մասին։ Ինչպէս ճշմարտացիօրէն նշում է պատմաբան Ալիկ Ղարիպեանը. «Թուրքական նկրտումները միշտ էլ լինելու են հայութեան խնդրում, վտանգը եւս, ուստի հայութեան գոյատեւման միակ փրկութիւնը միասնականութեան, զգօնութեան, եւ իր հայրենիքի իւրաքանչիւր հատուածին տէր կանգնելու մէջ է» ։

Ատրպէյճանաթուրքական տանդեմի դէմ պայքարը ենթադրում է ոչ միայն երկրի տնտեսական, ռազմական հզօրացում եւ դաշնակցային յարաբերութիւններում կայունութեան ապահովում, այլեւ իրաւական դաշտում ամուր հիմքերի ստեղծում, որի առաջին քայլը տեղի ունեցած յանցագործութեան ճիշդ որակաւորումն ու ճշգրիտ բնութագրի կիրառման ապահովումն է ինչպէս երկրի ներսում, այնպէս էլ միջազգային հարթակներում։

Մարի Յովհաննիսեան