Հայոց Ցեղասպանութենէն վերապրած բժիշկ Յակոբ Ճեսուրեան

Բժիշկ կարպիս Հարպոյեան

Բժիշկ Յակոբ Ճեսուրեան մոնթրէալաբնակ Արտեմիս եւ Վանին Ճեսուրեաններուն մեծ հօր եղբայրն էր: Ծնած է Կեսարիա, 1884-ին: Անոր ծնողքը եղած են բարեկեցիկ եւ հանրածանօթ: Ունեցած է իրմէ մեծ եղբայր մը՝ Սեպուհ, եւ կրտսեր քոյր մը, որ մահացած է 1886-ին, 5-6 ամսու հասակին: Յակոբ կորսնցուցած է հայրն ու մայրը եւ մնացած է որբ: Հակառակ որբանալուն, կրցած է աւարտել Թալասի Ամերիկեան բարձրագոյն վարժարանը, իր եղբօր՝ Սեպուհի նիւթական եւ բարոյական օժանդակութեամբ: Հետեւած է Այնթապի Կ. Թ. Քոլէճի դասընթացքներուն եւ վկայուած է 1905-ին: Բժշկութիւն ուսանած է Պէյրութի Ամերիկեան համալսարանի բժշկական դպրոցին մէջ եւ աւարտած է 1911-ին: Վերադարձած է իր ծննդավայրը եւ Սեբաստիոյ նահանգին մէջ ծառայած է իբրեւ թաղապետական բժիշկ: 1912-ին, բժիշկ Յակոբի եղբայրը՝ Սեպուհ, ամուսնացած է Արտեմիս անունով կեսարիացի օրիորդի մը հետ: Անոնք բախտաւորուած են մանչ զաւակով մը. Վարուժան:

1915-ին բժիշկ Ճեսուրեան զինակոչուած է օսմանեան բանակ, շուտով ձերբակալուած է եւ բանտարկուած՝ կեղծ եւ ծանր ամբաստանութիւններով: Ճշդուած է անոր զինուորական ատեան ներկայանալու թուականը: Մինչ այդ, Յակոբին երէց եղբայրը՝ Սեպուհ, դիմած է տեղւոյն հանրածանօթ վաճառական Կիրակոս Հաճընեանին, որպէսզի միջամտէ ատեանի բարձրաստիճան զինուորականներուն մօտ՝ Յակոբին ազատ արձակման համար: Կիրակոս Հաճընեան շատ սերտ յարաբերութիւն ունեցած է այդ զինուորականներուն հետ եւ յաջողած է կաշառքով ամէն հարց լուծել: Կիրակոս իր տան մէջ ճաշկերոյթի հրաւիրած է թուրք զինուորականները եւ լաւապէս կաշառած է բոլորը, անշուշտ Սեպուհին տրամադրած գումարներով: Յակոբին դատավարութիւնը տեղի ունեցած է քանի մը օր ետք, եւ ան ազատ արձակուած է: Բժիշկ Յակոբ շարունակած է զինուորական ծառայութիւնը՝ զինուորական զանազան հիւանդանոցներու մէջ, իբրեւ բժիշկ եւ բժշկապետ: Հետագային, ան հաստատուած է Պոլիս եւ աշխատած է հոն:

Այդ օրերուն, Կեսարիոյ մէջ տրուած է տարագրութեան ահազանգը: Սկիզբ առած են անուանի հայերու, մասնաւորապէս՝ մտաւորականներու, բժիշկներու եւ մեծահարուստներու ձերբակալութիւնը: Սեպուհ եւ Արտեմիս, նախատեսելով իրենց հանդէպ գործուելիք ոճիրը, իրենց երկու տարեկան զաւակը՝ Վարուժանը, փրկելու նպատակով յանձնած են բարեկամ եւ վստահելի քիւրտ ընտանիքի մը: Սպասելին պատահած է. Սեպուհ եւ Արտեմիս սպաննուած են յաջորդ օրը, Կեսարիոյ մէջ: Ուրեմն Վարուժան մնացած է որբ եւ ապրած է քիւրտ ընտանիքին մօտ, վայելելով անոնց հոգատարութիւնն ու խնամատարութիւնը:

Բժիշկ Յակոբ, ըլլալով Պոլիս, անտեղեակ էր այդ իրադարձութիւններէն: Ան կը փորձէ նամակցիլ եղբօրը՝ Սեպուհին հետ, սակայն ապարդիւն:

Քիւրտ ընտանիքը կ’իմանայ, որ Վարուժանին հօրեղբայրը՝ բժիշկ Յակոբ, կը գտնուի Պոլիս եւ կ’աշխատի հոն: Անոնք կը գտնեն բժիշկին հետքը եւ կը գրեն անոր, տեղեկացնելով որ թուրքերը սպաննած են Սեպուհը եւ Արտեմիսը, եւ թէ՝ անոնք, նախքան իրենց սպանութիւնը, Վարուժանը իրենց յանձնած են: Բժիշկ Յակոբ շնորհակալական նամակ մը կը գրէ քիւրտ ընտանիքին եւ որոշ գումար մը կը ղրկէ, փոխան իրենց հոգատարութեան, ու կը խնդրէ Վարուժանը պահել իրենց մօտ: Ան կը խոստանայ ամսական դրութեամբ որոշ գումարով մը գոհացնել զիրենք: Քանի մը ամիս ետք, քիւրտ ընտանիքը դարձեալ կը նամակցի բժիշկ Յակոբին հետ եւ աւելի մեծ գումար կը պահանջէ: Բժիշկ Յակոբ սիրով կը փոխանցէ պահանջուած գումարը:

Բժիշկ Յակոբ կը տեղեկանայ, որ Վարուժանին մօրաքոյրը՝ Նոյեմզար Հանըմը, կեսարացի գաղթականներուն հետ հասած է Դամասկոս, հաստատուած է հոն ու ամուսնացած է հայ երիտասարդի մը հետ: Ան կը գտնէ Նոյեմզարին հետքը եւ կը նամակցի անոր հետ, կ’իմացնէ, որ Վարուժանը քիւրտերուն քովէն որոշ կարգադրութեամբ պիտի ղրկուի Դամասկոս: Ուստի կը խնդրէ, որ Վարուժանը պահէ իր քով եւ կը վստահեցնէ, որ ինք մօտ ապագային պիտի հասնի Դամասկոս ու ստանձնէ Վարուժանը: Նոյեմզար սիրով կ’ընդունի Յակոբին առաջարկը:

Վարուժան քիւրտ ընտանիքին մօտ կը մնայ մինչեւ 1918-ի վերջերը: Բժիշկ Յակոբ կը տեղեկանայ, որ Կեսարիա բնակող հայ ընտանիք մը Դամասկոս պիտի փոխադրուի: Ուստի ան կը նամակցի այս ընտանիքին հետ եւ կը համաձայնի, որ անոնք Վարուժանը քիւրտ ընտանիքէն ստանձնեն եւ իրենց հետ տանին Դամասկոս ու յանձնեն Նոյեմզարին: Ան այս կարգադրութեան մասին կը գրէ նաեւ քիւրտ ընտանիքին, ղրկելով նիւթական մեծ նուէր մը: Այսպiսով, Վարուժան կը հասնի Դամասկոս, 5 տարեկան հասակին: Վարուժան կը վայելէ Նոյեմզարին եւ անոր ամուսինին հոգատարութիւնը: Յակոբ ամէն ամիս որոշ գումար մը կը ղրկէ Նոյեմզարին, առ ի վարձատրութիւն: Վարուժան կը մեծնայ Նոյեմզարի մօտ եւ զայն կը ճանչայ իբրեւ մայր եւ ոչ թէ մօրաքոյր:

Վարուժան Դամասկոսի մէջ կը յաճախէ հայկական դպրոց: Օր մը, դպրոցին մէջ, զբօսանքի պահուն, Վարուժանին ընկերները կը սկսին ապակեայ գնդիկներով խաղալ: Վարուժան, գնդիկ չունենալով, չի մասնակցիր խաղին: Ուստի բոլորը կ’որոշեն, որ իւրաքանչիւր աշակերտ յաջորդ օր երկու գնդիկ բերէ, որպէսզի բոլորը միասին կարենան խաղալ: Վարուժան տուն կ’երթայ եւ մօրը՝ Նոյեմզարին կը պատմէ ընկերներուն որոշումը, այսինքն կը պահանջէ երկու գնդիկ ունենալ: Նոյեմզար չի գոհացներ Վարուժանին պահանջը եւ անարգական խօսքեր կ’արտայայտէ: Վարուժան հոգեպէս կ’ընկճուի եւ երբ յաջորդ օրը դպրոց կ’երթայ առանց գնդիկի, ընկերները կը մերժեն զինք մասնակից դարձնել խաղին: Անոնք միաժամանակ կ’իմացնեն Վարուժանին, որ Նոյեմզար իր մայրը չէ, այլ՝ մօրաքոյրը: Վարուժան վազելով տուն կը վերադառնայ եւ զայրացած՝ կը վիճաբանի Նոյեմզարին հետ եւ կը յայտնէ, որ ինք գիտէ իրականութիւնը ու կ’ըսէ. «Դուն մայրս չես, այլ մօրաքոյրս»: Նոյեմզար ջղայնացած կը հարուածէ Վարուժանը եւ կը վիրաւորէ անոր ճակատը: Հոս կը սկսին Վարուժանին դժուարութիւնները այդ տան մէջ: Դամասկոս գտնուող կեսարացիներ տեղեակ կ’ըլլան Վարուժանին հարցերուն: Անոնք կը գրեն Բժիշկ Յակոբին եւ կ’իմացնեն Վարուժանին դժուար պայմանները: Այս լուրը ստանալէ ետք, բժիշկ Յակոբ կ’որոշէ անմիջապէս եւ վերջնականապէս ձգել Պոլիսը, երթալ Դամասկոս եւ ստանձնել Վարուժանը տիկին Նոյեմզարէն:

Մինչ այդ, բժիշկ Յակոբ Պոլսոյ մէջ կ’ամուսնանայ եոզկատցի Արաքսի Ղազարեանի հետ: Ամուսնութենէ առաջ, բժիշկ Յակոբ կ’իմացնէ օրիորդ Արաքսիին, որ իր եղբօրը զաւակը՝ Վարուժանը, որբ մնացած է, եւ ինք ստանձնած է անոր հոգատարութիւնը, ինչպէս նաեւ իրենց ամուսնութենէն ետք Վարուժանը պիտի ապրի իրենց ապագայ տան մէջ, իբրեւ զաւակ: Արաքսի սիրայօժար կ’ընդունի պայմանը եւ կը կատարուի անոնց պսակադրութիւնը: Անոնց ամուսնութենէն քանի մը ամիս ետք, Արաքսիին ծնողքը, որ կ’ապրէր Եոզկատ, կը հաստատուին Հալէպ, ապա կը մեկնի Դամասկոս եւ բժիշկ Յակոբին յանձնարարութեամբ, Վարուժանը կը բերեն իրենց մօտ՝ Հալէպ:

Բժիշկ Յակոբ եւ Արաքսի 1925-ին կը ձգեն Պոլիսը եւ կը փոխադրուին Հալէպ: Անոնք կը ստանձնեն Վարուժանը Արաքսիին ծնողքէն: Վարուժան հօրեղբօրը հետ կ’ապրի 1925-էն մինչեւ 1942, իբրեւ անոր մէկ զաւակը: Վարուժան մինչեւ իր երիտասարդ տարիքը Բժիշկ Յակոբը կը ճանչնայ իբրեւ իր հայրը:

Բժիշկ Ճեսուրեան իր դարմանատունը կը հաստատէ Հալէպի Խանտէք թաղամասին մէջ եւ կը դառնայ սիրուած եւ հանրածանօթ բժիշկ:

Բժիշկ Ճեսուրեան մեծ կարեւորութիւն կ’ընծայէ հայ ժողովուրդի առողջապահական դաստիարակութեան եւ մասնաւորաբար՝ իգական սեռի: Եղած է յարգալից եւ ազնուական հայ բժիշկ մը: Եղած է շատ լուրջ, խոհեմ, ազնիւ, սակաւախօս, ազգասէր եւ ծառայասէր: Ան տարիներ շարունակ անվճար դարմանած է իրեն դիմող նիւթապէս տկար հայ հիւանդները: Ամէն Երեքշաբթի օրերը, բոլոր հիւանդները ընդունած է եւ դարմանած՝ անվճար, մինչեւ իր մահը:

Վարուժան 1965-ին ընտանեօք Քանատա կըփոխադրուի եւ կը հաստատուի Մոնթրէալ: Բժիշկ Յակոբ Ճեսուրեան իր տիկնոջ, երկու զաւակներուն եւ տէրեւ տիկին Վարուժան Ճեսուրանի ընտանիքին հետ

Բժիշկ Յակոբ եւ տիկին Արաքսի կը բախտաւորուին երկու մանչ զաւակներով. Նուպար եւ Սեպուհ, որոնք Վարուժանին հետ կը յաճախեն Հալէպի Ազգային Հայկազեան վարժարանը, ապա ֆրանսական Թէր Սենթ քոլէճը: Վարուժան կը մեծնայ իբրեւ եղբայր անոնց հետ եւ երեքը միասին երիտասարդ տարիքին կը նետուին առեւտրական ասպարէզ: Վարուժան հետագային ասպարէզ կ’ընտրէ նկարչութիւնը եւ կը դառանայ հանրածանօթ նկարիչ Հալէպի մէջ:

Վարուժան Հալէպի մէջ կ’ամուսնանայ օրիորդ Անի Խաչատուրեանի հետ, 1939-ին: Անոնք կը բախտաւորուին երկու աղջիկ զաւակներով. Արտեմիս եւ Վանին: Վարուժան 1965-ին ընտանեօք Գանատա կը փոխադրուի եւ կը հաստատուի Մոնթրէալ:

Բժիշկ Ճեսուրեան եղած է Հալէպի ազգային վարժարաններէն մէկուն հոգաբարձու եւ Գաւառական ժողովի ատենապետ, ինչպէս նաեւ Հալէպի Ազգային Առաջնորդարանի Դատաստանական խորհուրդի անդամ: Մահացած է Հալէպ, 1958-ին:

Բժիշկ Յակոբ Ճեսուրեանի մահէն ետք, տիկին Արաքսի շրջան մը կ’ապրի իր զաւկին՝ Սեպուհին հետ, իսկ Սեպուհի ամուսնութենէն ետք, կ’ապրի առանձին, Հալէպի Ազիզիէ թաղամասին մէջ:

Նուպար կը ձգէ Հալէպ քաղաքը եւ կը հաստատուի Նիւ Ճըրզի 1956-ին, Սեպուհ եւս կը հաստատուի Նիւ Ճըրզի 1965-ին:

Տիկին Արաքսի Ամերիկա կը գաղթէ Սեպուհի գաղթելէն երկու տարի ետք եւ կ’ապրի Նիւ Ճըրզի: Ան յաճախ կ’այցելէ Մոնթրէալ եւ կը մնայ Վարուժան Ճեսուրեանի մօտ: Տիկին Արաքսի Մոնթրէալ այցելութեան մը ընթացքին կը հիւանդանայ եւ կը մահանայ: Անոր թաղումը կը կատարուի Նիւ Ճըրզի:

Բժիշկ կարպիս Հարպոյեան

Մոնթրէալ, 5 Մայիս 2018

Աղբիւրներ

1. Գապասագգալեան, Վանին, անձնական տեղեկութիւններ, Մոնթրէալ, 15 Օգոստոս 2018:

2. Մկրտիչեան, Արտեմիս, անձնական տեղեկութիւններ, Մոնթրէալ, 15 Օգոստոս 2018:

3. Մկրտիչեան, Արի, բժիշկ, անձնական տեղեկութիւններ, Մոնթրէալ, 25 Օգոստոս 2018: