Հայաստան-Իրան-Ռուսաստան յարաբերութիւնների ընդհանուր բնութագիրը 2023 թ. ընթացքում տեղի ունեցած գործընթացների համատեքստում
Լիանա Պետրոսեան
Հայաստանը, Իրանը եւ Ռուսաստանը տարածաշրջանում պատմականօրէն բազմաշերտ ու բազմատեսակ կապեր են ունեցել, որոնք վերջին տարիներին խորացել, զարգացել կամ ինչ որ առումով յետընթաց են ապրել։ 2020 թ. 44-օրեայ պատերազմից եւ յատկապէս 2023 թ. Սեպտեմբերին Արցախում տեղի ունեցած հայերի էթնիկ զտումից յետոյ հարաւկովկասեան տարածաշրջանում ձեւաւորուել է նոր քաղաքական իրադրութիւն, որի համատեքստում զգալի փոփոխութիւններ են գրանցուել նաեւ այս երեք երկրներից երկուսի արտաքին քաղաքական, իսկ Հայաստանի դէպքում՝ նաեւ ներքաղաքական օրակարգերում: Յօդուածում քննութեան են առնուելու վերջին շրջանում Հայաստան-Իրան-Ռուսաստան յարաբերութիւններում տեղի ունեցած առանցքային զարգացումներն ինչպէս եռակողմ ձեւաչափով, այնպէս էլ Հայաստան-Ռուսաստան եւ Հայաստան-Իրան ձեւաչափերով:
Տնտեսական համագործակցութիւն. 2023 թ. Հայաստանի, Իրանի եւ Ռուսաստանի միջեւ տնտեսական համագործակցութիւնը զգալի աճ է գրանցել։ Հայաստանն ու Իրանը ակտիւացրել են երկկողմ առեւտրային յարաբերութիւնները՝ կեդրոնանալով ներդրումների ամրապնդման, գործընկերութեան խորացման եւ առեւտրի ծաւալների ընդլայնման վրայ։ Համատեղ տնտեսական կոմիտէների ստեղծումը նպաստել է առանցքային հարցերի շուրջ երկխօսութեանը: 2023 թ. ընթացքում Հայաստանն ու Իրանը համագործակցել են տարբեր տարածաշրջանային հարթակներում՝ ներառեալ Տնտեսական համագործակցութեան կազմակերպութիւնը (ՏՀԿ) եւ Սեւծովեան տնտեսական համագործակցութեան կազմակերպութիւնը: Սրանք նպաստել են տարածաշրջանային մարտահրաւէրների վերաբերեալ քննարկումներին, խթանել երկխօսութիւնը եւ բացայայտել համագործակցութեան հնարաւորութիւնները այնպիսի ոլորտներում, ինչպիսիք են առեւտուրը, էներգետիկան եւ տրանսպորտը:
Հայաստանի համար, որը մեծապէս կախուած է էներգիայի ներմուծումից, կարեւոր է էներգետիկ ոլորտում Իրանի հետ համագործակցութիւնը: Երկու երկրների միջեւ մասնաւորապէս էլեկտրահաղորդման գծի կառուցումը խթանել է միջսահմանային էներգետիկ առեւտուրը եւ ամրապնդել էներգետիկ անվտանգութիւնը:
Հայաստանի եւ Իրանի միջեւ ազատ առեւտրի համաձայնագրի մշակումը դրական ազդեցութիւն է ունեցել երկու երկրների տնտեսութիւնների վրայ, ինչն էլ իր հերթին յանգեցրել է առեւտրի եւ ներդրումների հոսքերի աւելացմանը: Երկու երկրներն էլ ակտիւօրէն աշխատել են առեւտրային խոչընդոտները վերացնելու ուղղութեամբ՝ պարզեցնելով մաքսային ընթացակարգերը եւ միջսահմանային փոխադրումները։ Համատեղ առեւտրի պալատների ստեղծումը նաեւ հարթակ է ստեղծել բիզնեսին կապուելու եւ համագործակցութեան նոր ուղիներ ուսումնասիրելու համար:
Բացի այդ՝ «Հիւսիս-Հարաւ տրանսպորտային միջանցք» ծրագրի շուրջ համագործակցութիւնը միտում ունի ընդլայնելու տարածաշրջանային կապը եւ տնտեսական ինտեգրումը, ինչը, մեր դիտարկմամբ, շատ աւելի արդիւնաւէտ եւ շահեկան կը լինէր Արցախում հայկական բնակչութեան եւ հայկական Արցախի առկայութեան պայմաններում (գաղտնիք չէ, որ ոչ պաշտօնապէս Արցախի Հանրապետութիւնը տնտեսական կապեր է ունեցել Իրանի Իսլամական Հանրապետութեան հետ):
2023 թ. ընթացքում Հայաստանի եւ Ռուսաստանի միջեւ տարբեր նախաձեռնութիւններ են մեկնարկել, ինչպիսիք են էներգետիկան, զբօսաշրջութիւնը, գիւղատնտեսութիւնը եւ տեխնոլոգիաները: Հայաստանի ՏՏ ոլորտում աճ է գրանցուել, որը մասամբ նպաստում էր նաեւ ռուսական ներդրումներին: Բացի այդ՝ խորացել էին առեւտրային կապերը՝ երկկողմ առեւտրի եւ ներդրումների աւելացման տեսքով:
Քաղաքական համագործակցութիւն. 2023 թ. Հայաստանը եւ Իրանը, ի տարբերութիւն Հայաստանի եւ Ռուսաստանի, շարունակել են ամրապնդել իրենց քաղաքական համագործակցութիւնը։ Հայաստանի եւ Իրանի ղեկավարների միջեւ կանոնաւոր բարձր մակարդակի հանդիպումներն ու երկխօսութիւնները խթանել են փոխադարձ վստահութիւնն ու փոխըմբռնումը։ Ի հակադրութիւն սրա՝ հայ-ռուսական դաշնակցային յարաբերութիւններում զգալի բացեր են առաջացել, ինչի հիմնական պատճառներից մէկը Հայաստանի գործող իշխանութեան հակառուսական քաղաքական գիծն ու դէպի Արեւմուտք արտաքին քաղաքական վեկտորի փոփոխութիւնն էր:
Միեւնոյն ժամանակ պէտք է փաստել, որ եռակողմ գործընկերութեան ընդլայնումը, ինչպիսին է Եւրասիական տնտեսական միութիւնը (ԵԱՏՄ), պահպանել եւ ամրապնդել է երեք երկրների միջեւ քաղաքական կապը։ ԵԱՏՄ-ին Հայաստանի անդամակցութիւնը հարթակ է ստեղծել Ռուսաստանի եւ Իրանի հետ աւելի սերտ համակարգման, տնտեսական ինտեգրման բարելաւման եւ բիզնեսի հեշտացման համար։
Աւելին, Հայաստանի, Իրանի եւ Ռուսաստանի միջեւ համագործակցութիւնը տարբեր միջազգային ֆորումներում, ինչպիսիք են ՄԱԿ-ը եւ Շանհայի համագործակցութեան կազմակերպութիւնը (ՇՀԿ), դրական են ազդել նրանց համատեղ աշխատանքի արդիւնքների վրայ:
Սակայն Հարաւային Կովկասում եւ Մերձաւոր Արեւելքում այսօր տեղի ունեցող իրադարձութիւնները անուղղակիօրէն փոխկապակցուած են, եւ դրա համատեքստում Հայաստանի գործող իշխանութեան անհեռատես քաղաքականութիւնը ի վնաս Հայաստանի է աշխատում: Կրկնելով պատմութեան սխալները՝ Հայաստանի գործող վարչապետը փորձում է շրջուել դէպի Արեւմուտք՝ հաւատալով, որ յարմար պահին Արեւմուտքը կ’օգնի Հայաստանին վերագտնել իր երբեմնի փառքը կամ առնուազն պաշտպանել ատրպէյճանաթուրքական ագրեսիւ նկրտումներից ու հնարաւոր ռազմական ագրեսիայից։ Թուրքիայում ղեկավարութիւնն ակտիւօրէն պայքարում է քրտերի դէմ, իսկ Իրանը կանգնած է Իսրայէլի հետ պատերազմի շեմին։ Բացի այդ՝ հաշուի առնելով հարաւկովկասեան տարածաշրջանի եւ հարաւային Կասպից ծովի խնդիրները՝ չի կարելի բացառել, որ հակաիրանական ուժերը կը փորձեն այստեղ առանձին հակաիրանական դաշինք ձեւաւորել՝ Ատրպյճանի ներգրաւմամբ:
Ինքնորոշման, կրօնի եւ ամենակարեւորը՝ տարածքի համար պայքարում ժողովուրդներին եւ ազգութիւններին միմեանց դէմ հանելով՝ արեւմտեան դերակատարները հետապնդում են իրենց նպատակը՝ ներքաշելու տարածաշրջանը քաղաքացիական պատերազմի մէջ: Ինչ վերաբերում է տարածաշրջանի առանձին պետութիւնների, օրինակ՝ Հայաստանի շահերին, ապա դժուար թէ Ուաշինկթոնն իր «խաղում» հաշուի առնի դրանք։ Ելնելով վերջին շրջանի իրադարձութիւններից՝ Երեւանը կը դառնայ ԱՄՆ-ի եւս մէկ գործիքը Ռուսաստանի դէմ պրոքսի պատերազմում, եթէ, ի հարկէ, չվերանայի իր արտաքին քաղաքական առաջնահերթութիւնները։
Մշակութային փոխանակումներ. 2023 թ. Հայաստանի, Իրանի եւ Ռուսաստանի միջեւ մշակութային փոխգործակցութիւնը զարգացել է, քանի որ երկրները շեշտը դրել են ժողովրդական դիւանագիտութեան վրայ: Գեղարուեստական ներկայացումներով փոխադարձաբար հանդէս գալը, ակադեմիական համագործակցութիւնները եւ ուսանողների փոխանակման ծրագրերը խթանել են միջմշակութային փոխըմբռնումը եւ մշակութային դիւանագիտութեան խորացումը:
Աւելին, պատմամշակութային ժառանգութեան պահպանումն այս ընթացքում մեծ նշանակութիւն է ձեռք բերել։ Հայաստանը, Իրանը եւ Ռուսաստանը համագործակցել են համատեղ ծրագրերի շուրջ, որոնք ուղղուած են եղել իրենց տարածքներում ԵՈՒՆԵՍԿՕ-ի համաշխարհային ժառանգութեան օբիեկտների պաշտպանութեանն ու քարոզմանը: Այս մշակութային համագործակցութիւնը ոչ միայն մեծացրել է զբօսաշրջութիւնը, այլ նաեւ խթանել ընդհանուր ինքնութեան զգացումը եւ գնահատանքը տարածաշրջանի հարուստ պատմութեան նկատմամբ:
Ընդհանուր առմամբ, եթէ 2023 թ. Հայաստան-Իրան-Ռուսաստան յարաբերութիւնների հնարաւորութիւնները լիարժէքօրէն իրացուէին, ապա ոչ միայն զգալի տնտեսական, քաղաքական եւ ֆինանսական օգուտներ կը բերէին երեք երկրներին, այլեւ կը նպաստէին տարածաշրջանային բարգաւաճմանը եւ յարաբերութիւնների ընդլայնմանը աւելի լայն միջազգային համատեքստում: Հայաստանի, Իրանի եւ Ռուսաստանի միջեւ շարունակական համագործակցութիւնը դրական յետագիծ է ստեղծում հետագայ առաջընթացի համար եւ ճանապարհ է հարթում համագործակցութեան, խաղաղութեան եւ փոխադարձ շահերի ընդհանուր ապագայի համար։
Տնտեսական կապերի, քաղաքական փոխըմբռնման եւ մշակութային փոխանակումների ամրապնդումը հիմք է ստեղծում ապագայում խորացուած տարածաշրջանային ինտեգրման, ընդհանուր բարգաւաճման եւ փոխադարձ օգուտների համար:
Եթէ նման դաշինքը խորանայ եւ ամրապնդուի 2024 թ., ապա ոչ միայն շօշափելի առաւելութիւններ կը բերի ներգրաւուած երկրներին, այլեւ կը նպաստի գլոբալ կայունութեան, խաղաղութեան եւ համագործակցութեան աւելի լայն նպատակների իրացմանը։ Երկխօսութեան, փոխըմբռնման եւ համագործակցութեան խթանմանն ուղղուած դիւանագիտական ջանքերը մնում են էական փոխկապակցուած եւ ներդաշնակ տարածաշրջանային միջավայր ձեւաւորելու հարցում:
Հետամուտ լինելով աւելի սերտ կապերին եւ աշխատելով ընդհանուր շահերի ուղղութեամբ՝ Հայաստանը, Իրանը եւ Ռուսաստանը փոխկապակցուած եւ ներդաշնակ աշխարհ ստեղծելու ներուժ ունեն: Նման ցանկալի հեռանկարի հասնելու համար, սակայն, կրկին ու կրկին գլխաւոր հարցը մնում է այն հանգամանքը, թէ ում շահերով կը պայմանաւորուի Հայաստանի իշխանութիւնների արտաքին քաղաքականութիւնը:
Լիանա Պետրոսեան
Comments are closed.