ԽԱՉԻԿ ԹԷՕԼԷՕԼԵԱՆ ԵՒ ՍՓԻՒՌՔԱԳԻՏՈՒԹԻՒՆԸ (ԺԷ․)

Գառնիկ Աւ․ Ք․ Գ․

ԺԳ․- Բրտութենէն «Ան-Բան» Չմնալ․․․

I.- Թէօլէօլեան տարբեր առիթներով յայտնած է, թէ իր ուղղուիլը դէպի Սփիւռքագիտութիւն՝ մեկնակէտին ունէր Հայոց Ցեղասպանութեան 50-ամեակին հետեւած ահաբեկչական արարքներուն հանդէպ հետաքրքրութիւնը։ Խորհած՝ թէ անիկա Հայոց Ցեղասպանութեան սփիւռքեան քաղաքականութենէ մը աւելի՝ էապէս ինքնութեան կամ ինքնապատկերացման տագնապ կը պատմէ։ Կամ՝ իր բառերով․ անոր «գոյութիւնը, յարատեւումն ու ընդարձակումը՝ 1973-էն ի վեր, Հայ Սփիւռքի ներքին կեանքի ու պայքարներու ախտանշական (ոչ միայն յատկանշական) երեւոյթներէն է, եւ ուրեմն, այդ շարժումը ՛՛երկրաշարժ՛՛ մըն է, որ ունի կարեւոր ներքին, ներ-Սփիւռքային անդրադարձ։ Մեզ կը ստիպէ որ վերստին մտածենք Սփիւռքի անցեալն ու ապագան»։ («Երկրաշարժ»ը պիտի տեւէր աւելի քան երկու տասնամեակ)։ Արդ, անդրադարձը՝ գիտակցում է ստիպողութեան մը՝ վասն «նոր ինքնապատկերացումներ»ու վերամշակման։ Անհրաժեշտ է կրօնական, ընկերային, բարոյական ու քաղաքական հասկացողութիւնները վերամշակել՝ կարենալ հակազդելու «ժամանակի պայմաններուն», միաժամանակ «որոշ ազդեցութիւն մը» ունենալու սերունդի մը ինքնապատկերացման վրայ»։ Ասիկա կը նշանակէ, թէ «նոր ինքնապատկերացումներ»ու վերամշակումը տեւաբար պէտք է կատարուի, սերունդ առ սերունդ, այլապէս՝ կը կորսնցնէ «ժամանակակից պայմաններ»ը ճանչնալու կարողութիւնը, եւ կ’ըլլայ ապայժմէ։

Ուշագրաւ է, որ Միջին Արեւելքէն ելած արարքները՝ տարած հասցուցած էին զինք նախընտրութեան երեւոյթը պատումնաբանական (narratological) անկիւնէ վերլուծման փորձին ենթարկելու (պիտի նախընտրէի այն փորձը կոչել՝ մշակութաբանական կամ մշակութային քննադատութիւն)։
Որեւէ ահաբեկչութիւն ընկերա-մշակութային, հոգեբանական (նկատի ունեցած է ախտաբանականը), քաղաքական եւ այլ ազդակներու բարդ երեւոյթ մըն է։ Այնքան բարդ՝ որ անոր մասին «յղացականօրէն գոհացուցիչ» որեւէ ծրագիր՝ պատրանք կրնայ ըլլալ: Օրին՝ երբ այս կարծիքը գրի առած է, աւելցուցած է՝ «գէթ՝ ներկայիս»։ Կը կարծեմ՝ երեւոյթին բարդութիւնը, դրդապատճառներուն յոգնակի խստութիւնը եւ խճճումը, անոր մօտենալու մեթոտներուն բազմազանութիւնը՝ երբեք ալ թոյլ պիտի չտան «յղացականօրէն գոհացուցիչ» եւ ընդհանուրէն ընդունելի որեւէ ծրագիր։

Անկարելի «գոհացուցիչ»ը ապագային ձգելով՝ Թէօլէօլեան ձեռնարկած է քննել այն բրտութեան ծնուցիչ «ինքնապատկերացումը», որ ըստ իրեն՝ «հիմնապատճառ»ն է անոր։

Դարձեալ՝ ինչո՞ւ պատումնաբանական մեթոտը։

1.- Նախ՝ Թէօլէօլեանի դոկտորական թեզը («Form and in-form-ation in narratիve») կը խօսի իր պատումնաբանական հակումէն։

2.- Բոլոր ահաբեկչութիւնները նոյնապատճառ չեն։ Թէօլէօլեանի կարծիքով, հայկականը «պատշաճապէս» կամ «ճշգրտագոյն կերպով» հասկնալի կ’ըլլայ՝ եթէ դիտուի իբրեւ մշակութային երեւոյթ քան՝ քաղաքական կամ հոգեբանական։

Մտածած է աւելին ալ՝ թէ

քաղաքական գիտութիւնը՝ չափազանց բարդ դէպքերը կը դարձնէ պարզ, կամ զուտ քաղաքական իրողութիւններ։ Նաեւ՝ իր շատ մեծ ցանկութեամբ՝ կը ձգտի բնորդ մը (կամ լաւագոյն պարագային՝ քանի մը բնորդներ) հնարելու, որպէսզի կարենայ «իր փորձառական խօսոյթին եւ գործնական նպատակներուն յարմար ընդհանրացումներ կատարել», կ’անտեսէ երեւոյթին տարածունօրէն բարդ յարակցոյթ մը ըլլալը։ Օրինակ մը անոր անտեսումներէն․ ըստ քաղաքական գիտութեան առաջնահերթ հասկացողութեան, ահաբեկչութիւն մը «Պետութեան եւ Օրէնքի իշխանութեան դէմ կեցուածքի կերպ մը»ն է։

Իսկ հոգեբանականը՝ երեւոյթին վրայ «կեղծ-գիտական» սկզբունքներու կիրարկմամբ՝ իրականութեան հետ կապ չունեցող, անկէ տարանջատ վարկածներ կը հնարէ։ Օրինակ՝ զայն կը վերլուծէ իբրեւ զուտ ախտաբանական երեւոյթ, եւ ահաբեկիչին մէջ կը տեսնէ հոգեգար մը, կամ «բացարձակապէս խելազուրկ անհատ մը»։

3.- Ան ահաբեկչութեան վրայ այլազան մօտեցումներուն մէջ տեսած է խիստ պակասը մշակութային միջնորդոյթի (mediation) յղացքին։ Միջնորդոյթ՝ որ յուշ է, պատմում, առասպել, աւանդավէպ, երգ, տիպար, գաղափար, փոխաբերութիւն, խորհրդանշան եւայլն (այս ամբողջը ինք ընդգրկած է «պատում» եզրին մէջ)․ անոնք միայն անցեալին չեն վերաբերիր, այլեւ կը քարտիսագրեն «ապագայ արարքներ»․ ժամանակները կը տոգորեն «անդրանցնող արժէքներ»ով, այսինքն՝ արժէքներով որոնք ժամանակներուն մէջ կը ճամբորդեն, հաւաքականութիւն մը կազմեն, ինքնութիւն կու տան անոր, կատարածին «վերլուծումն ու հասկացողութիւնը կը ձեւեն», «անելիքը կը թելադրեն»։ Ասիկա գիտնալը՝ «կենսական» է, որպէսզի տարատեսակ «պատում»ները մտածելի ըլլան, քակտելի ըլլան, եւ «նոր թատերաբեմ»ը կարելի ըլլայ յարդարել, եւ «նոր դերակատարներ» ելլեն հոն։

II.- Յիշեցի, թէ Թէօլէօլեանի ուղղուիլը դէպի Սփիւռքագիտութիւն՝ մեկնակէտին ունէր Հայոց Ցեղասպանութեան 50-ամեակին հետեւած ահաբեկչական արարքներուն հանդէպ հետաքրքրութիւնը։ Այն արարքները կը ներշնչուէին նախընթացէ մը, որ սկսած էր 19-րդ դարու 90-ականներու կէսէն, ապա՝ շարունակուած 1921-1922-ին։ Նախընթացին շուրջ Միքայէլ Վարանդեան յիշած է, թէ անոնք սկիզբները «աւա՜ղ, խիստ յաճախ ուղղուեր են ներքին, հայ ոսոխներուն դէմ _ մատնիչներուն, ուխտադրուժ լրտեսներուն եւ ամէն կարգի դաւաճաններուն»։ Ետքը՝ Թուրքիոյ եւ Կովկասի մէջ՝ հետզհետէ պիտի ուղղուէին «բուն իսկ թշնամուն դէմ (…) անոր հարիւրաւոր զոհերը՝ թուրք, քիւրտ, ռուս, մանր ու խոշոր բռնաւորներ (…), ապա ամենէն խոշոր չարագործներէն՝ Թալէաթ, Ջիվանշիր, Բեհաէդդին Շաքիր, Ճեմալ փաշա, Ազմի պէյ եւ այլն, որոնք միանգամայն մարդկային ցեղի մեծագոյն դահիճներէն են, եւ որոնց արիւնաշաղախ դիակները փռուեցան հետզհետէ» («Հ․Յ․Դաշնակցութեան Պատմութիւն», Ա․ հտ, Փարիզ, 1932)։

Միջնորդոյթի յղացքին կարեւորութիւնը՝ Թէօլէօլեանի հայեացքը ուղղած է հոգեբանականէն եւ քաղաքականէն «աւելի լայն» մշակութային համագրութեան մը, որուն գլխաւոր տարրերն են Հայոց Ցեղասպանութեան եւ Քաջն Վարդանի շուրջ «ամենուրեք ներկայ» (omnipresent) «պատում»ները (խօսքի այլազան կերպաւորումները)։

Ցեղասպանութեան ծանր վիշտով պատմուած ընտանեկան յուշեր հայոց մէջ շրջանառութեան եղած են։ Անշուշտ անոնց շրջանառութիւնը միայն «բաւարար չէ ահաբեկչութեան պատճառ ըլլալու»։ Պատճառներէն՝ Թուրքիոյ ժխտողականութիւնը, Պաղեստինեան ահաբեկչութեան հմայքը, հարաւ-ամերիկեան ձախ շարժումներու նկատմամբ խանդավառութիւնը, հայկական քաղաքական կառոյցներու քաղքենիացումը եւայլն։ Բայց այս պատճառներէն աւելի խորքային եւ ահաբեկչութեան փութացուցիչ տեսած է «անարդարութեան հաւաքական վառ յուշին կցորդումը՝ գործելու ըստ աւանդական եւ կարեւորուած յարացոյցներու, որոնք ամփոփուած են ծրադրիչ պատումներու (projective narratives) մէջ»։ Ցեղասպանութեան յուշերը եւ Նեմեսիսեան դրուագները «ծրադրիչ պատում»ներ են։ Երկուքին ալ (առաջինէն՝ գէթ հրատարակուածները) վերլուծումը չէ կատարած։ Բայց վերլուծած է ազգային/յեղափոխական երգերը, որոնք «մեծաւ մասամբ» յօրինուած 1890-1920-ի ժամանակամիջոցին։ Անոնց առնչաբար գրած է․ «Տառացիօրէն, այս շրջանէն մեծաթիւ երգեր տօնականօրէն կը յիշատակեն փոքր յաղթանակներ (…) որոնք կը վկայեն հայոց դիմացկունութեան մասին»։ Որպէս Միացեալ Նահանգներու բնակիչ՝ տեսած է, թէ այնտեղ անոնց ազդեցութիւնը «շատ փոքր» էր, իսկ Միջին Արեւելքի մէջ՝ խոր եւ տարածուն։ Լիբանան, ուր համայնքներու միջեւ մարտերն էին, հայ գրախանութները ազգային/յեղափոխական երգարաններ կը ծախէին, որոնց բովանդակած երգերը կը քաջալերեն շատ մեծ վտանգներ ստանձնելով ընթանալու դէպի «բիրտ մահ», կամ «պատուով ապրիլ»։

Մշակութային համագրութեան երկրորդ գլխաւոր տարրին՝ Վարդանապատումին եւ Ցեղասպանութեան «պատում»ներուն զուգորդո՞ւմը։
Հայ եկեղեցին 301-էն, այսինքն՝ հայոց կողմէ պաշտօնապէս քրիստոնէութեան ընդունումէն սկսեալ, առաջնորդողն էր հայ մշակոյթի, ուստի նաեւ՝ ազգային ինքնութեան կերտումին եւ քաղաքականութեան ձեւաւորման։

Գիտենք, թէ քրիստոնէական վարդապետութեան տարածքներէն մէկը մարտիրոսաբանութիւնն է, որուն խորքին Յիսուսի խօսքն է, որ կ’ըսէ․ «Եթէ մէկը ուզէ ինծի հետեւիլ՝ թող ուրանայ իր անձը, առնէ իր խաչը եւ ետեւէս գայ», Մտ 16.24։ Այս հետեւիլը՝ Պօղոս առաքեալէ նկարագրուած է իբրեւ «բարի պատերազմ»։ Առաքեալը գրած է․ «Բարի պատերազմը մղեցի, կեանքիս ընթացքը աւարտեցի, հաւատքը պահեցի։ Ասկէ ետք ինծի կը մնայ միայն սպասել արդարութեան պսակին․․․», Բ․ Տմ 4.7-8։ Յիսուսի խաչին հետեւիլը՝ «բարի պատերազմ»ը մղել է, որ միաժամանակ՝ նշանն է վաւերական աշակերտութեան։ Ասիկա Ընդհանրական եկեղեցւոյ համոզումը կազմեց, հետեւաբար՝ նաեւ Հայ եկեղեցւոյ։ Եւ համոզումը դարերու ճամբայ կտրեց, եւ մեր մօտ 19-րդ դարուն կրօնականօրէն ոչ-կրօնական իմաստ առաւ։ Պարզապէս փոխուեցաւ այն համոզման՝ թէ կազմակերպութիւն մը որուն ուսուցումները չէին կրնար մարտիրոսութիւն ներշնչել կամ զոհողութեան այլ կերպեր՝ զուրկ էր վաւերականութենէ։ Եւ այս համոզումը անցաւ Սփիւռք։

Այս փոփոխութիւնը եթէ ոչ աղաւաղում, գէթ մեծ իմաստափոխում մըն էր, որ սկսած է մեր մօտ գրաճանաչութեան ընդհանրացումով, հայ գրականութեան զարթօնքով, աշխարհական ուսուցման մատչելիութեամբ եւ հայ մտքին քաղաքականացումով։ Մինչ 5-րդ դարէն մինչեւ 19-րդ դար մարտիրոսաբանութեան «կրօնական եզր»ը կը բաբախէր, յետ այնու՝ հետզհետէ նուաղեցաւ անիկա։

Ընդարձակ աշխատանք մըն է իմաստափոխման հոլովոյթին քննութիւնը։ Մտաւորականը ատոր մէջ չէ մտած։ Բայց փորձը կատարած է «ուրուագծել»ու Հայ եկեղեցւոյ եւ ցեղասպանութեան 50-ամեակէն ետք բրտութեան յարաբերութիւնները՝ կարդալով հրապարակագրական «բացայայտ լեզու»ն։ Ըստ Թէօլէօլեանի, հայ ահաբեկչութիւնը «յաջողապէս» իւրացուցած է խօսոյթները, որոնք բոլորն ալ կը ծագին Հայ եկեղեցւոյ «աւանդութիւններու լեզու»էն։ «Աւանդութիւններ»ով ի՞նչ հասկցած է․ մէկ, գուցէ, մարտիրոսաբանութեան աստուածաբանական ուսուցումը․ եւ երկու, հաստատապէս, Վարդանանց Նահատակութեան ուսուցումը։ Պէտք է ըսել, որ Թէօլէօլեան մարտիրոսաբանութեան աստուածաբանական ուսուցման քննութիւն չէ կատարած։ Ոչ ալ՝ Վարդանանց Նահատակութեան իսկական ուսուցումին։ Բայց Վարդանապատումին նուիրած է հետեւեալ մտածումը։ Կը մէջբերեմ․ «(Վարդանանց) յիշատակը Հայ Առաքելական Եկեղեցւոյ ծիսական օրացոյցին մէջ կը կատարուի Սրբոց տօնի մը։ Հայ երեխաները անոնց պատումին կը հանդիպին եկեղեցւոյ մէջ, Կիրակնօրեայ դպրոցի մէջ, մանկապարտէզի եւ նախակրթարանի մէջ։ Միջին արեւելքի ծխական դպրոցներու համակարգէն ներս՝ աւելի յառաջացեալ աշակերտներ՝ անոր կը հանդիպին աւելի ընդլայնուած պատումնաձեւով, սովորաբար ժամանակակից հայերէնով, բայց երբեմն նոյնիսկ գրաբարով, որով գրուած է Եղիշէէ, որ կղերական էր։ Այս պատումը վարպետօրէն թարգմանուած է եւ խնդրայարոյց խմբագրութեամբ տրուած է Հարվըրտ Համալսարանի գիտաշխատող Ռապըրթ Թամսընէ, որուն համոզումն է, թէ պատումին մէջ պատմական ճշգրիտ մնացորդը քիչ է, եւ թէ Վարդանի ու իր մարդոց հերոսական դիմադրութիւնը եւ մարտիրոսութիւնը իրականութենէ աւելի կու գայ Ս․ Գրային Մակաբայեցիներու պատմութենէն։ Յամենայնդէպս, երկին պատմական ճշգրտութեան բանավէճը դուրս է այս յօդուածի առաջադրութենէն։ Մակաբայեցիներու բնորդին յիշատակումը (այստեղ)՝ միայն կը ծառայէ մատնացուցելու պատգամները, որոնցմով Վարդանապատումը կը ներշնչէ եւ կը վաւերացնէ դիմադրութեան որոշ կերպեր, զանոնք օժտելով աւանդական ու կրօնական հեղինակութեան հանդերձանքով»։ Այս «հանդերձանք»ը մաշած էր, եւ հիմա՝ աւելի մաշած է, մանաւանդ որ Հայ եկեղեցին ալ չէ կրցած եւ ցարդ չի կրնար Վարդանանց Նահատակութիւնը աստուածաբանականօրէն մտածել։ Թէօլէօլեան մաշումին պատճառ ցոյց տուած է գրաճանաչութեան ընդհանրացումը, հայ գրականութեան զարթօնքը, եւ աշխարհական ուսուցման մատչելիութիւնը եւ հայ մտքին քաղաքականացումը, ինչպէս նշեցի։ Կարելի է աւելցնել նաեւ՝ Հայ եկեղեցւոյ աստուածաբանական ամլութիւնը։

Այն ատեն, նաեւ Վարդանապատումը առած է ոչ-կրօնական, եւ զուտ հայրենասիրական նշանակութիւն։ Անոր նշանակութեան աշխարհականացումէն՝ «երկու բառ մնացած են ի գործածութեան»։ Մէկը «մարտիրոս» բառն է, որ յունարէնէն է, միւսն ալ՝ «նահատակ»ը, որ յունարէնին հայերէն համանիշն է։ Նաեւ մնացած է խօսք մը՝ որ «մահ իմացեալ՝ անմահութիւն է»։ «Խօսքը առանցքային է Եղիշէի գրութեան մէջ», գրած է Թէօլէօլեան, եւ բացատրած թէ՝ «անիկա կը յղէ Վարդանի եւ իր ընկերակիցներու կամեցողութեան՝ վտանգելու իրենց ամբողջ գոյութիւնը վասն պաշտպանութեան հայ քրիստոնէական հաւատքին, որ այն ատեն (ինչպէս այսօր) ըմբռնուած է որպէս ազգային ինքնութեան համար որոշադրող բաղադրիչ»։ (Այս վերջին հաստատումի «այն ատեն»ին կապակցաբար՝ մեծ վերապահութիւն ունիմ․ կը խորհիմ, որ Մակաբայեցիներու բնորդին իսկական ճանաչումը, եւ այնքան չարչրկուած Եղիշէի «առանցքային» խօսքին աստուածաբանական հարազատ նշանակութեան մտաբերումը՝ կը յայտնեն, թէ «բանը ինչումն է», եւ «բան»ը «այն ատեն» արմատականօրէն կրօնական էր, եւ դեռ հորիզոնին չկար ազգային ինքնութեան իմացքը, անշուշտ այն առումով՝ որ ժամանակակից աշխարհին մէջ կ’ընկալուի անիկա)։

Թէօլէօլեան Վարդանապատումը վերլուծելով՝ ուզած է ցոյց տալ, թէ «ինչ որ սկզբնապէս կրօնական հանդուրժողութեան, տեղական ինքնակառավարման եւ աւատապետական առանձնաշնորհումներու պայքար մըն էր, վերածուած է ազգային ինքնութեան եւ անձնական պատիւի պաշտպանութեան տիպային պատումի, միաանգամայն»։ 19-րդ դարուն, դրուագը մեկնաբանուած է առաջնահերթաբար իբր տիպ վասն ազգային ինքնութեան պայքարի։ Անիկա այլեւս դադրած է կրօնական բարեպաշտութիւն ներշնչելէ։ Ինչ որ մնացած է անկէ՝ մարտիրոսութեան շատ զօրաւոր գաղափարն է։ Դրուագին այսպէս մեկնաբանութիւնը անցած է Սփիւռք, ուր Վարդանի կեանքն ու մահը անդադրում կիրքով մը պատմուած են իբր բնորդներ։ Այսպէս՝ Միացեալ Նահանգներու Կիրակնօրեայ դպրոցներուն մէջ կը սորվեցնեն ոտանաւորը, որ կ’ըսէ․ «Հայ եմ ես, հայ եմ ես․ / Քաջ Վարդանի թոռն եմ ես»։ Այս երկտողը կը թելադրէ, որ հայ ըլլալը՝ Վարդանը ճանչնալ է որպէս նախահայր։ Եւ նախահայր ճանչնալ մէկը որ արեան կապ մը չունի՝ ճանչնալ է անոր բարոյական եւ խորհրդանշական հեղինակութիւնը։ Անշուշտ, բազմազգ Միացեալ Նահանգներու մէջ, ուր ձուլումը կը գործէ, ոտանաւորին թելադրութիւնը զգացումներէն եւ միտքերէն ներս այնքան ալ թափանցող չէ։ Բայց Միջին Արեւելք, ուր հայութիւնը փակ համայնքներով կ’ապրի, եւ ձուլումը նուազ է, ինքնապատկերացման մէջ Վարդանապատումին ազդեցութիւնը մեծ է։

Վերստին՝ ինչո՞ւ Վարդանապատումը։

Որովհետեւ «Երկաթէ շերեփ»ը պէտք ունէր ո՛չ թէ միայն վաւերականութեամբ զգեստաւորուելու, այլեւ այն զգեստաւորման տալու սրբազան իմաստ։ Միայն վաւերականութիւնը՝ անբաւարար էր․ պէտք էր սրբազան վաւերականութիւն մը։